MUNDARIJA. ANNOTATSIYA... 2 KIRISH... 4 I BOB. ANALITIK QISM... 7

Transcription

1 MUNDARIJA. ANNOTATSIYA KIRISH I BOB. ANALITIK QISM Mobil texnologiyalarni dunyo hayotida tutgan o rni va ahamiyati Ta lim uchun mo ljallangan Android OT da ishlovchi dasturiy mahsulotlar tahlili II BOB. LOYIHA QISMI HTML5 eskirgan va yangi kiritilgan atributlar Foydalanish qulayligini ko tarish uchun shakl berish Masshtablanuvchi vektor grafikasi, canvas, audio va video Adobe Dreamweaver CS6 va Nodepat++ dan foydalanib dastur loyihasini yaratish III BOB. TADBIQ QILISHNI TASHKIL ETISH VA LOYIHA SAMARADORLIGI Foydalanish yo riqnomasi IV. MEHNAT MUHOFAZASI SHaxsiy EHM lar bilan ishlashda ishlab chiqarishning xavfli va zararli faktorlari Elektr tokining odamga ta siri XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVALAR

2 ANNOTATSIYA. Kompyuter injineringi fakulteti Informatika va Axborot texnologiyalari yo nalishi guruh talabasi Ismoilov Omonboy tomonidan tayyorlanagan. «HTML5 mobil ilovalar yaratish uchun uskunaviy vositalarning yangi avlodlaridan foydalanib ilova yaratish» mavzusiga annotatsiya. Ushbu bitiruv malakaviy ishida zamonaviy kompyuter imkoniyatlaridan keng foydalangan holda HTML5, Java Script va CSS3 ko dlaridan foylanib xotirani mustahkamlovchi o yin yaratish ko rib chiqilgan. Analitik qismida Mobil texnologiyalarni dunyo hayotida tutgan o rni va ahamiyati. O zbekistonda android tizimini rivojlanishi Ta lim uchun mo ljallangan Android OT da ishlovchi dasturiy mahsulotlar tahlili Asosiy loyiha qismida HTML5 eskirgan va yangi kiritilgan atributlar Foydalanish qulayligini ko tarish uchun shakl berish Masshtablanuvchi vektor grafikasi, canvas, audio va video. Tadbiq qilishni tashkil etish va loyihala samaradorligi qismida mobi ilovani yaratish va undan foydalanish haqida ma lumotlar keltrilgan. Mehnat muhofazasi bo limida kompyuter xonalariga bo lgan talab, ish joyiga qo yilgan talablar, kompyuter xavfsizligi, ish joyining yoritilganligi, elektr va yong in xavfsizligi hamda yorug lik oqimini foydalanish koeffitsienti usuli yordamida suniy yoritishni xisoblash mavzusiga doir fizik masala echilgan. Bundan tashqari bitiruv malakaviy ishi yakunida xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yhati hamda ilova o z o rnini topgan. 2

3 ANNOTATION. Computer enjinering the direction of the Department of Computer and Information Technology student group Ismoilov Omonboy produced. HTML5 Hardware using a new generation of tools for creating mobile applications on the application to create annotation. This qualification extensive use of modern computer in HTML5, Java Script and CSS3 code from memory consolidation is considered the game to create opportunities. The part of the analytical: The role of mobile technologies in the life of the world and its importance. The development of the Android system in Uzbekistan Android OS operating software designed for the analysis of Education The main part of the project: HTML5 attributes included in the old and new Use the form of lifting for the convenience of Viewport vector graphics, canvas, audio and video. The implementation and effectiveness of the project is part of the organization are given information about how to create and use mobile applications. The demand for labor protection section of the computer room, the requirements of the work place, computer security, workplace illumination, electrical and fire safety as well as the rate of flow of light on the subject of artificial lighting calculation using the physical issue has been resolved. It is also used in the final qualifying concluded at the end of the work place and added to the list of publications. 3

4 KIRISH. «Biz bu borada mobil aloqasi, internet, videotelefon tizimi, raqamli televideniya, zamonaviy bank xizmatlari, lizing, sug urta, audit, injiniring va boshqa zamonaviy xizmat turlarini rivojlantirishga alohida e tibor qaratmoqdamiz. Bugungi kunda yurtimiz mobil aloqaning rivojlanish ko rsatkichi bo yicha dunyoda oldingi o rinda turgan o nta mamlakat qatoriga kiradi. O zbekistonda mobil aloqa xizmatidan foydalanuvchilarning umumiy soni 2000 yilga nisbatan shunga e tibor beringlar 200 barobar oshib, 19 milliondan ortiq abonentni tashkil etmoqda» O zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov O zbekiston Respubkasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 21-yanvarda bo lib o tgan majlisidagi ma ruzasidan. Qadimdan fan-texnika taraqqiyoti inson va jamiyat hayotida kattadan-katta o zgarishlarga olib kelgan. Har gal insoniyat biron-bir ilmiy yangilik yoki texnikaviy kashfiyotni qo lga kiritgan zahoti, bu imkoniyatdan turli maqsadlarda foydalanuvchilar paydo bo lavergan. Kimlar uchundir yangi kashfiyot inson mushkulini engil qilish vositasi sifatida xizmat qilgan bo lsa, yana kimlar uchundir, u qandaydir g arazli maqsadlarni amalga oshirish quroliga aylangan. Bugungi kunda ham zamonaviy fan-texnika yutuqlaridan noto g ri maqsadlarda foydalanishga bo lgan urinishlar tobora ko payib bormoqda. Mana shunday texnologiyalardan biri bu uyali aloqadir. Bu vosita bugun hayotimizning ajralmas bir qismiga aylanib ulgurgan. U masofalar kesimida biz yashayotgan kurrai-zaminni shunchalar kichraytirib qo ydiki, bugungi kunda er sharining narigi burchi bu chekkasi bilan soniyalar ichida aloqa bog lay oladi. SHu o rinda biz qo l telefonining kundalik ijtimoiy foydali tomonlari haqida to xtalib 4

5 o tirmaymiz, bu haqida shundoq ham yetarlicha ma lumot tarqatilgan. Ayniqsa, bu uyali aloqa vositalari reklamasida deyarli har kuni bearmon targ ib qilinmoqda. SHunday qilib, qo l telefoni, aytish mumkinki, «uchinchi» ekranga aylanib ulgurdi. Agar «katta ekran» deb ataladigan kinoteatr ekranlarini shartli tarzda «birinchi yo nalishdagi ekran» desak, «zangori ekranni», ya ni uydagi televizorlarni «ikkinchi yo nalishdagi ekran» deyish mumkin. SHu ma noda, qo l telefoni bugun «uchinchi» yo nalishdagi ekranni hosil qildi. «Katta ekran» va «zangori ekran» faoliyati huquqiy yo l bilan tartibga solinadi, ular orqali namoyish etiladigan ko rsatuvlar badiiy, axloqiy, tarbiyaviy va estetik jihatdan tegishli tarzda nazorat qilinadi, davlat tomonidan turli mafkuraviy tahdidlardan himoyalanadi. SHuningdek, biror mamlakatda zamonaviy texnologiyalarning mavjudligi hali unda axborot jamiyatining yuzaga kelishi uchun yetarli emas. Buning uchun aholi axborot olish borasida keng va teng imkoniyatga ega bo lishi, jamiyatda yuksak axboriy madaniyat shakllanmog i zarur. Sirtdan qaraganda, Tofflerning insoniyat jamiyatini uch davrga tasniflashiga odamlarning tirikchilik tarzi va yashash holati asos bo lgan, degan xulosaga kelish mumkin. Lekin "uch to lqin" nazariyasi mohiyatan teranroq tahlil etilsa, davrlar taqsimotida insonlarning tafakkur tarzidagi evrilishlar birlamchi o rin tutgani ayon bo ladi. Agrar davrda inson asosan o zlashtirma mehnat bilan kun ko rdi - tabiatdagi mavjud ne matlardan "bor boricha" qabilida foydalandi. Sanoat inqiloblari bosqichida esa uning tafakkur tarzi keskin o zgardi: qo l mehnatidan xalos bo lgan insoniyat texnika yordamida bunyodkorlik va yaratuvchanlik davriga qadam qo ydi. Toffler "uchinchi to lqin" deya nomlagan axborot jamiyatida esa izlanuvchanlik, tashabbuskorlik va yangilikka intilish hayot mazmuniga aylandi. Agar industrial davrda odamlar uzog ini yaqin, og irini engil qilgan texnologiya asosiy qadriyat hisoblangan bo lsa, axborot jamiyatida u o rnini bilimlarga bo shatib berdi. 5

6 Tinib-tinchimagan odamzod pul va moddiy boyliklar hamma narsaning kaliti bo lgan kezlarni boshdan o tkazdi, qurol kuchi, zo ravonlik bilan hokimiyat egallangan davrlarni ko rdi. Mana, endi axborot barcha ne matlardan ustun bo lgan zamon kelyapti. Bunday jamiyatda kishilar o rtasidagi munosabatlarda axborot omili yetakchilik qiladi. "Kimki haqiqiy axborotga ega bo lsa, u dunyoga hukmronlik qiladi" degan mashhur naql amaliy ahamiyat kasb etadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida axborot hal qiluvchi kuch vazifasini o taydi. Ta bir joiz bo lsa, jamiyat axborot bilan nafas oladi, axborot bilan oziqlanadi. 6

7 I BOB. ANALITIK QISM 1.1. Mobil texnologiyalarni dunyo hayotida tutgan o rni va ahamiyati. Mobil qurilmalar olamidagi o zgarishlar qanchalik jadal tus olmasin, ketmaket dunyo yuzini ko rayotgan texnologiyalar mo jizalaridan foydalanishga ulgurayotganlar oramizda ham ko plab topiladi. Mobil telefonlar allaqachon shunchaki so zlashuv vositasi maqomidan chiqib ketdi, shu sababli, aksariyat foydalanuvchilar yanada kengroq funksiyalarga ega talqinlarni kutishadi. Jahonning yirik kompaniyalari ham ushbu talablardan kelib chiqib, har yili o zlarining yangi avlod qurilmalarini taqdim etib kelishmoqda. Samsung Galaxy yoki Iphonening dastlabki namunalari chiqqaniga hali ko p yillar o tmadi. Ulkan yangilik sifatida kutib olingan ushbu smartfonlar o tgan vaqt mobaynida takomillashishdan to xtamadi va ularning 2, 3, 4 va nihoyat endilikda 5-avlodlari ham foydalanuvchilarga taqdim qilinmoqda. Mobil aloqa sanoati kelgusida yana qanday yangiliklar tuhfa etishi zamonaviy texnologiyalar shaydolari uchun doimo qiziqarli. Google kompaniyasi 2013 yil 31-oktabr kuni Android 4.4 mobil operatsion tizimini taqdim etdi. U Nestle kompaniyasi tomonidan chiqariladigan shokolad sharafiga KitKat deb nomlandi. Android 4.4 ga kiritilgan asosiy yangiliklardan biri takomillashgan telefon dasturidir. Endi unda nafaqat manzillar kitobidagi ma lumotlar, balki yaqin orada joylashgan kompaniyalar bilan bog lanish ma lumotlari ham aks etadi. SMS va MMS lar esa Hangouth dasturi yordamida yuboriladi. Bundan tashqari, OT interfeysi ham o zgargan bo lib, foydalanuvchi musiqa tinglayotgan vaqtda yoki qurilmadan televizorga video uzatayotgan mahal blokirovka ekranida pleerni boshqarish paneli paydo bo ladi. Google ta kidlashicha, Android 4.4 kuchsiz bo lgan qurilmalarda ham ishlay oladi. 512 megabayt tezkor xotira operatsion tizimning muvaffaqiyatli ishlashi uchun yetarli bo ladi. 7

8 SHuningdek, Androidga yangi dasturlar ham kiritildi. Quicoffice ofis dasturlari paketi, qadam hisoblagich (spedometrs) va Emoji smayliklari klaviaturasi shular jumlasidandir. LG Nexus 5 Android 4.4 tizimida ishlaydigan birinchi smartfon bo ladi. YAqin kunlarda Nexus 4, Nexus 7 va Nexus 10, shuningdek, Samsung Galaxy S4 Google Edition va HTC One Google Edition smartfonlari egalari ham o z operatsion tizimlarini 4.4 gacha yangilashi mumkin bo ladi. Android va ios boshqaruvida ishlovchi mobil aloqa vositalari jahon bozorida sotilishi borasida yetakchilik qilmoqda. Ular ko plab foydalanuvchilarning e tiborini tortmoqda. Bu haqdagi so nggi xabarni Strategy Analitics tarqatmoqda. Ushu ikki sistema mahsulotlari 2012 yil yakunlariga ko ra smartfonlar sotilishi bo yicha 92,1 foizlik natijani qayd etishgan. Windows Phone va boshqa mobil operatsion sistemalari hissasiga qolgan 7,9 foiz to g ri kelgan xolos. Jadval: 1.1. rasm. Mobil OT larning jaxon bozoridagi xissalari yilgi dunyoning eng qimmat kompaniyalari reytingiga ko ra dastlabki 10 ta eng qimmat kompaniyalarning 4 tasi AKT sohasi kompaniyalari hisoblanadi yilda bozor kapitallashtiruvi bo yicha eng qimmat kompaniyalar reytingi tuzildi. Unga ko ra, ro yxatning birinchi pog onasini Apple Inc. korporatsiyasi zabt etdi. Ayni damda uning ko rsatkichi 415,7 milliard dollarga baholanmoqda. Bu esa 2012 yilga nisbatan 25,6 foizga kamdir. 8

9 1.2. rasm. Apple kompaniyasining asoschisi Stiv Jobs Reytingning 6-, 7-, 8-pog onalarini General Electric (239,8 milliard dollar), Microsoft (239,6 milliard dollar), IBM (237,7 milliard dollar) korporatsiyalari egallab turibdi yilda dunyo bo yicha 1,24 milliard smartfon etkazib beriladi Ketma-ket bir necha yillardan buyon smartfonlar savdosida rekord ko rsatkichlar qayd etilmoqda. Bunday o sish sur atlari keyingi yillarda ham davom etadi. DigiTimes nashrining ma lum qilishicha, 2014-yilda 1,24 milliar dona smartfon etkazib beriladi. Bu 2013-yilga nisbatan 30 foizga ko p demakdir. Tahlilchilarning ta kidlashicha, mobil qurilmalar savdosidagi keskin o sish sur ati bevosita Rossiya, Hindiston, Indoneziya va Lotin Amerikasidagi ushbu mahsulotga bo lgan talabga asoslanadi. Bozorda Samsungning yetakchilikni saqlab qolishi kutilmoqda. SHuningdek, Apple, LG, Sony, Lenovo, Huawei, Microsoft va ZTE ham faol ishtirokchi bo lishi mumkin. Tahlillarga ko ra, Smartfon modellarining taxminan 93 foizini Android va ios operatsion tizimidagi qurilmalar tashkil etadi. SHu tariqa, Windows Phonening bozordagi hissasi esa 7 foizdan oshmasligi bashorat qilinmoqda. Mobil telefonlar savdosi avtomobillar savdosi hajmidan oshib ketdi. Axborot va aloqa texnologiyalari mahsulotlarining importi hajmi 2012-yilda deyarli ikki trillion AQSH dollarini tashkil etgan. Bu haqda BMTning savdo va taraqqiyot masalalariga bag ishlangan konferensiyasidagi ma ruzada so z bordi, deb yozadi tashkilot sayti. 9

10 Mualliflarning ta kidlashicha, axborot va aloqa qurilmalari uyali telefon, smartfon, noutbuk, planshetlar, ularni ishlab chiqarishda qo llanadigan tarkibiy qismlar, jumladan, integral sxemalar savdosi butun dunyo bo yicha barcha savdolarning 11 foizini tashkil qilgan. SHu tariqa, 2012-yili bu sohadagi savdolar hajmi bo yicha qishloq xo jaligi mahsulotlari (9,2%) hamda avtotransport vositalari (7,2%) savdosini ortda qoldirgan. YAngi ma ruzadagi ma lumotlarga ko ra, dunyo bo yicha axborot va aloqa qurilmalari importining 54 foizi rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga to g ri keladi yilda dunyo bo yicha faqatgina noutbuk, planshet va boshqa portativ qurilmalarning savdosida 141 milliard AQSH dollari miqdorida mablag aylangan. Axborot va aloqa texnologiyalari mahsulotlarini import va eksport qiluvchi mamlakatlar ro yxatida Xitoy yetakchilik qilmoqda. O zbekistonda android tizimini rivojlanishi. Android smartfonlar, planshetli kompyuterlar, elektron kitoblar, raqamli eshituvchilar, qo l soatlari, o yin qo shimchalari, netbuklar, smartbuklar va boshqaqurilmalar uchun operatsion tizim. Linux yadrosi va Google ning Java shaxsiy amalga oshirishga asoslangan. Avvaldan Android Inc. Kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilardi, keyinchalik Google sotib olgan. Natijada Google Open Handset Alliance (OHA) alyansini yaratish g oyasi bilan chiqdi. Bu alyans hozirgacha platformani rivojlantirish va qo llab quvvatlash bilan shug ullanmoqda. Android Google tomonidan ishlab chiqarilgan kutubxonalar orqali qurilmalarni boshqaruvchi Java ilovalarni yaratish imkonini beradi. Android Native Development Kit S va boshqa tillarda yozilgan kutubxonalar va ilovalar qismlarini portlash(portirovat) imkonini beradi yilning uchinchi choragida sotilgan 81,3 % smartfonlarda Android operatsion tizimi o rnatilgan edi yil iyulida Google korporatsiyasi Android Inc. Kompaniyasini sotib oldi yil 5 noyabrida kompaniya rasmiy ravishda Open Handset Alliance (OHA)ni yaratish haqida e lon qildi va Android mobil 10

11 platformasini namoyish etdi yil 12 noyabrida Android ishlab chiquvchilar uchun yangi versiyadagi «Early Look» SDK va Android emulyatorini taqdim etdi yil 23 sentyabrda operatsion tizimning birinchi rasmiy versiyasi, shuningdek, SDK 1.0, Release 1 ishlab chiquvchi uchun birinchi mukammal paketi chiqdi. Platformaning birinchi versiyasi chiqqandan beri bir necha yangilanishlar yuz berdi bu yangilanishlar xatolarni tuzatish va tizimga yangi xususiyatlarni qo shish uchun qilingan yili platformaning birdaniga 4 ta yangilanishlari taqdim etilgan edi. Fevral oyida turli xatolarni tuzatilishi bilan 1.1 versiyasi, aprelda va sentyabr oylarida yana ikkita yangilanishlar 1.5 «Cupcake» va 1.6 «Donut» chiqdi. «Cupcake» yangilanishi tubdan o zgarishlarga sabab bo ldi: virtual klaviatura, videoni yozish va o qish, brauzer va boshqalar. «Donut» da esa birinchi marta turli ekranning turli o lchamdagi va zichlikdagi, CDMA tarmog ining imkoniyatlarini ta minlash paydo bo ldi. O sha yilning oktabr oyida bir necha Google akkauntlarini qo llay oladigan, HTML5 tilini qo llaydigan brauzer va boshqa imkoniyatlarga ega Android 2.0 «Eclair» operatsion tizimi versiyasi chiqdi. SHuningdek, yangilashlardan so ng «Eclair» (2.1) versiyasida jonli ekran suratlari va ekranni bloklash ko rinishini o zgartirish imkoniyati paydo bo ldi yil o rtalarida Google «Froyo» nomi ostida Android 2.2, yil oxirida esa Android 2.3 «Gingerbread» versiyasini taqdim etdi. «Froyo»ni yangilashdan so ng smartfonlarni kirish nuqtasi sifatida qo llash, smartfon bloklashini raqamli yoki harfli raqamli parol asosida bloklash imkoniyati, «Gingerbread» dagi yangilanishlar ko chirish va qo yish vazifalari ustidan to liq nazorat qilish, elektr ta minotini boshqarish va ilovalar ustidan nazorat, qurilmada bir necha kameralarni ko llashni ta minlash va boshqalardan foydalanish imkoniyati paydo bo ldi yil 22 fevralda Android 3.0 «Honeycomb» platformali internetga yo naltirilgan planshet rasmiy ravishda taqdim etilgan yil 19 oktabrda chiqqan Android 4.0 «Ice Cream Sandwich» mobil qurilmalar hamda, planshetlar uchun ham mo ljallangan birinchi universal platformadir yil iyunida

12 tartib raqamli «Jelly Bean» nomi ostida yangilanish chiqqan bo lib, u keyinchalik o sha yilning oktyabr oyining oxirida chiqqan 4.2 versiyaga va 2013 yil iyulidagi 4.3 versiyalariga almashtirildi yil 31 oktyabr oyida Google «KitKat» shokoladli batonlar nomini olgan(nestlé kompaniyasi roziligi bilan) operatsion tizimning keyingi versiyasi Android 4.4 ni taqdim etdi. «KitKat» birinchi marta Nexus 5 paydo bo ldi. Android ning ushbu versiyasi qurilmalarning keng to plamida ishlash uchun optimallashtirilgan(tavsiya etiladigan minimum sifatida 512 MB tezkor xotira) Android boshqaruvi ostida ishlovchi birinchi qurilma HTC kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan HTC Dream smartfoni(rasmiy ravishda TMobile operatori tomonidan T-Mobile G1 nomi ostida chiqarilgan) bo ldi. Uning taqdimot marosimi 2008 yili 23 sentbrda bo lib o tgan. Tez orada boshqa ishlab chiqaruvchilar Android asosida qurilma chiqarish niyati haqida ko pgina arizalar kela boshladi. Android planshetlarga mo ljallangan uchinchi versiyasi(honeycomb) chiqishi bilan ko pgina planshet ishlab chiqaruvchilar ushbu platformada planshet ishlab chiqarish niyatini bildirishgan. SHuningdek, Google turli yirik mobil sanoat gigantlari bilan hamkorlikda o zining «Google Nexus» shaxsiy qurilmalarini chiqara boshladi. Aynan, shu qurilmalar birinchilardan bo lib yangilanishlarni oxirgi versiyasigacha oladi. Smartfonlar va planshetlardan tashqari Android operatsion tizimini boshqa qurilmalarga ham o rnatiladi yil oxirida sotuvda Android tizimida ishlovchi birinchi fotoramka paydo bo ldi yili Blue Sky italyan kompaniyasi Android tizimi boshqaruvida ishlovchi I m Watch intelektual qo l soatlarini taqdim etdi yil avgustida Nikon Android da ishlovchi dunyodagi birinchi fotokamerani taqdim etdi yili kompaniyaning vaqtinchalik vazifasini bajaruvchi direktori Larri Peydj Android asosida 500 milliondan ortiq smartfonlar va planshetlar faollashtirilganlini ma lum qildi yil sentabr oyining boshida dunyoda Android asosida milliarddan ortiq qurilmalar faollashtirilganligi ma lum qilindi. Android operatsion 12

13 tizim ostidagi ilovalar Dalvik virtual mashinasi uchun standart bo lmagan bayt kodlaridagi dasturlar hisoblanadi. Ular uchun.apk formatdagi o rnatish paketlari ishlab chiqilgan. Ilovalar ustida ishlash uchun ko pgina kutubxonalar mavjud: - Bionic (glibc bilan mos tushmaydigan funksiyalarning standart (kutubxonasi); - PacketVideo OpenCORE asosidagi multimediyali kutubxonalar(mpeg-4, H.264, MP3, AAC, AMR, JPEG va PNG formatlarni qo llay oladi); - SGL (ikki o lchovli grafika shakllantiruvchisi(dvijok)); - OpenGL ES 1.0 ES 2.0 (uch o lchovli grafika shakllantiruvchisi); - Surface Manager (ilovalar uchun 2D/3D larga ruxsatni ta minlaydi); - WebKit (HTML, JavaScript ni qayta ishlay oladigan veb brauzer uchun tayyor shakllantiruvchi); - FreeType (shriftlarni qayta ishlaydigan shakllantiruvchi); - SQLite (barcha ilovalar uchun foydalanila olinadigan yengil MBBT); - SSL (tarmoqda xavfsiz uzatishni ta minlovchi protokol). Oddiy Linux ilovalariga taqqoslanganda Android ilovalari qo shimcha qoidalarga bo ysunadi: 1. Content Providers ilovalar o rtasida ma lumot almashinuvi; 2. Resource Manager manbalarga(xml, PNG, JPEG fayllari) ruxsat; 3. Notification Manager holatlar(sostoyaniya) satriga ruxsat; 4. Activity Manager faol ilovalarni boshqarish. Google ishlab chiqarish uchun(software Development Kit) erkin ko chirib olishga asboblarini taklif qiladi. Ular Linux, Mac OS X ( yoki undan yuqori), Windows XP, Windows Vista va Windows 7 operatsion tizimlarining x86 13

14 mashinalari uchun mo ljallangan. Ishlab chiqish uchun JDK 5 yoki unday yangiroq versiyadagi dastur talab qilinadi. Android uchun ilovalar ishlab chiqish Java tilida(java 1.5 dan quyisi emas) olib borish mumkin. Eclipse versiyalari uchun Android Development Tools (ADT) plagini mavjud. SHuningdek, Android ilovalarini ishlab chiqishni engillashtiruvchi IntelliJ IDEA uchun, NetBeans IDE ishlab chiqish muhiti(netbeans 7.0 versiyasidan boshlab tajribaviy) uchun plaginlar mavjud. Bundan tashqari Google SDK bilan bevosita ishlay oladigan Eclipse asosidagi majmuaviy ishlab chiqish muxiti Motodev Studio for Android mavjud yili ADT ga qo shimcha ravishda Android Native Development Kit (NDK) ilovalarning bir qismini S/S++ tillarida amalga oshirish imkonini beruvchi kutubxonalar va asboblar paketi nashr qilindi. NDK ni tezlikka bardoshsiz kod qismlarini ishlab chiqish tavsiya etilmaydi yili Google IntelliJ IDEA(JetBrains)ga asoslangan Android Studio yangi ishlab chiqish muhitini taqdim etdi yilda Embarcadero RAD Studio XE5 ning taqdimioti bo lib o tdi. Android ilovalarini yaratish jarayoni uchun Android qurilmasidan(emulyatorlarni ham qo llash mumkin) boshqa qo shimcha qurilmalar talab qilinmaydi yil 21 oktyabrda OHA alyansi Android platformasining ochiq boshlang ich kodini nashr qildi. Bunda Java da yozilgan operatsion tizim, oraliq DT(middleware) va asosiy oxirgi ilovalar kodi e lon qilingan. Android ning boshlang ich kodining umumiy hajmi 2,1 GB ni tashkil etadi. Android boshlang ich kodiga ma qullangan litsenziya Apache 2.0 tegishli hisoblanadi. Android 3.0 «Honeycomb» chiqarilgandan so ng Google mobil bo linmasining prezidenti Endi Rubin (angl. Andy Rubin) yangi versiyaning boshlang ich kodining ochilish kommunikatorlarda yurgizish(zapusk) uchun tayyor emas va sezilarli o zgartirishlarni talab qilishi sababli qoldirilishin e lon qilgan. Ba zi bir kuzatuvchilarning fikriga ko ra Android o ziningraqiblaridan biri Apple ios ga 14

15 nisbatan o zini yaxshi tomonlama ko rsatmoqda. Bunda Android veb-syorfing va Google Inc. xizmatlari bilan birga ishlay olish xususiyati afzalliklarga ega ekanligi bilan ajralib turibdi. SHuningdek, Android iosdan farqli ravishda ochiq platformali bo lganligi sababli ko pgina xususiyatlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega. Odatda Android qurilmalarida microcd-kardrider mavjud va telefon va kompyuter o rtasida tezkor fayllarni almashinishi ta minlaydi. Mamlakatimizda ham android operatsion tizimini o rganishga bo lganetibor juda katta. Bugungi kunda android operatsion tizimida ishlovchi mobil qurilmalarning ishlab chiqarilayotganligi bu tizimga bo lgan etiborning qanchalik muhimligidan dalolat beradi. Talabalarga tizim haqida bilimlarga ega bo lishlari uchun keng imkoniyatlar yaratilgan va chet el mutahasis talabalari bilan hamkorlik yo lga qo yilgan Ta lim uchun mo ljallangan Android OT da ishlovchi dasturiy mahsulotlar tahlili. Hozirgi kunda har bir kishi o z mobil telefoniga ega va biz telefonlarning rusumlari haqida ko p eshitganmiz. Telefonlarning rusumlariga qarab tanlaymiz va narx ham shunga bog liq deb o ylaymiz. Mobil telefonning narxi bir jihatdan unda ishlayotgan operatsion sistemaga ham bog liqdir. Telefonimizda ishlayotgan dasturiy ta minot nafaqat uning narxiga, balki telefonning boshqa xususiyatlari va qulayliklarini ham belgilab beradi. Bugungi kunda mobil tizimlar sohasida qo llanilayotgan asosiy dasturiy ta minotlar Symbian, Windows Mobile, iphod sistemasi, Android, Web OS va yana bir ochiq kodli yosh sistema Samsung Electronics ning kechagina yaratilgan Bada sistemasi. Bugungi kunda juda tez ommalashayotgan, mobil qurilmalar uchun yaratilgan ochiq kodli operatsion sistema - Android tizimidir. Hozir mobil telefon va planshetlarni ta lim jarayoni uchun tayyorlab qo yishning ayni payti. SHunday ekan, keling, Google Playdan talabalar uchun mo ljallangan bepul dasturlarni tanlab olamiz. 15

16 1.3.rasm. Qidiruv natijasi. Oson yo lni tanlagan holda Google Play sahifasi qidiruvida talabalar uchun deb so rov berildi. Natijalarning dastlabki o ntaligi uchta bolalar o yinlarini ham taklif qilmoqda. Mayli, mavzu bo yicha qidirib ko ramiz. Mana, topildi. MyScript Calculator Ishlab chiquvchi: Vision Objects 1.4.rasm. MyScript Calculator dasturi Ushbu kalkulyatorda qo lda yozish mumkin. Ushbu kalkulyatorda qo lda yozish mumkin. Dasturga eng ko p ishlatiladigan funksiyalar trigonometrik, ildiz chiqarish, darajaga ko tarish, modul, faktorial funksiyalari va boshqalar kiritilgan. Asosiy oyna daftar varag i ko rinishida bo lib, uni bo yiga ham, eniga ham ishlatish mumkin. Matematik ifodalarni qo lda yozish mumkin, MyScript Calculator esa uni tushunib, raqamli formatga o tkazadi va yakuniy natijani beradi. 16

17 Dasturga eng ko p ishlatiladigan funksiyalar kiritilgan. Agar varaqdagi ortiqcha yozuvni o chirish kerak bo lsa, yoki dastur siz yozgan belgini noto g ri talqin qilgan bo lsa, keraksiz elementni chizib tashlash kifoya. Dasturning kamchiligi sifatida bir varaqda faqat bir ifodani yozish mumkinligini qayd etish lozim. Biroq, keyingi versiyalarda ushbu nuqson bartaraf etilsa kerak. Free Lug ati Ishlab chiquvchi: SSD Software Solutions 1.5.rasm. Free Lug ati Inglizcha so z kiritilgach, natijada uning tarjimasi va transkripsiyasi ifodalanadi. Inglizcha-o zbekcha lug at. Alohida so zlarni ingliz tilidan o zbek tiliga tarjima qilish uchun sodda ko rinishdagi dastur. Inglizcha so z kiritilgach, natijada uning tarjimasi va transkripsiyasi ifodalanadi. Ruscha-o zbekcha/o zbekcha-ruscha lug at Ishlab chiquvchi: SHakirov Almaz 17

18 1.6.rasm. Ruscha-o zbekcha/o zbekcha-ruscha lug at Oddiy va tushunarli lug at. Qulayligi har ikkala tildan ham tarjima qilish mumkin. Biroq o zbek tili uchun faqat kirill alifbosi ishlatiladi. YAna bir kamchilik harflar joylashuvidadir. Ular odatiy qwerty-formatda emas, alifbo tartibida joylashgan. Umuman olganda, dastur yaxshi ishlangan. Muallif uning ustida ishlashni davom ettirishini istab qolardik. CHunki Google Playda bunga o xshash boshqa dastur uchramadi. MyClass Schedule Ishlab chiquvchi: Sebastian Maer 1.7.rasm. MyClass Schedule dasturi Fan nomini kiritib, rangini tanlang. Dars kunlari, xona raqami, dars boshlanish vaqtini ham kiriting. 18

19 Dars jadvali. Ushbu dastur maktab, litsey va kollej o quvchilari uchun ham, OTM talabalari uchun ham birdek to g ri keladi. Dasturga barcha fanlarni kiritish uchun asosiy oynaning yuqori o ng burchagida joylashgan qalamcha belgisini, so ng o sha erdagi plyus ni bosish lozim. Fan nomini kiritib, rangini tanlang. Soat belgisi orqali esa, qo shimcha ma lumotlarni kiriting (dars kunlari, xona raqami, dars boshlanish vaqti). Bularning barchasini kiritib bo lgach, asosiy oynada tayyor dars jadvalini ko rish mumkin bo ladi. 1.8.rasm. Dastur ishlashiga misol. Barcha ma lumotlarni kitib bo lgach, asosiy oynada tayyor dars jadvalini ko rish mumkin bo ladi. Dasturda kamchilik topmadim, biroq o zim o qigan vaqtlarda bunday dastur va mobil telefonlar bo lmaganidan afsuslandim, xolos. Bugungi kunda chet tilini o rganish imkoniyatini taqdim etuvchi vebservislar talaygina. Biroq ularning hammasi ham siz istagan tilni o zingiz xohlagan uslubda o rganish imkoniyatini beradimi? Keling ayni paytda eng ommabop bo lgan uchta shunday veb-servislar imkoniyatlari va qulayliklari bilan tanishamiz. Busuu.com A zolar soni: 300 mingdan ortiq O rganish mumkin bo lgan tillar: Ingliz, fransuz, nemis, ispan, italyan, portugal, turk, polyak, arab, xitoy va yapon tillari. Bundan tashqari, servisda boshqa til egalari bilan ham suhbatlashib, tajriba almashish mumkin 19

20 Mobil versiya: ios va Android platformasida mobil versiya bor. Onlayn-servisda, avvalambor, o rganiladigan til, undan keyin sizga mos bo lgan daraja va o rganish usuli tanlanadi. Usullar orasida lug at, dialog, yozish, gapirish, podcast tinglash kabi tanlovlar mavjud. Ulardan istaganingizni tanlab, til o rganish jarayoniga kirishishingiz mumkin. Men ishni lug atdan boshlab, qolganlariga ketma-ket o ta boshladim. 1.9.rasm. Busuu dasturi Usullar orasida lug at, dialog, yozish, gapirish, podcast tinglash kabi tanlovlar mavjud. Lug at so z, so z birikmalari va iboralarni qamrab olgan bo lib, bir vaqtning o zida ularning talaffuzini ham eshitish mumkin. Tarjima o rnida esa suratlar ko rsatiladi. Bir nechta so z aytib bo lingach, ularni qanchalik darajada eslab qolganingizni sinab ko rish maqsadida savollar beriladi. Menyuning boshqa bo limlari ham deyarli shu shaklda tuzilgan. Bir nechta so z aytib bo lingach, ularni qanchalik darajada eslab qolganingizni sinab ko rish maqsadida savollar beriladi. Afzalligi: Mashqlarning xilma-xilligi va olgan bilimni mustahkamlash imkoniyati Kamchiligi: YUqori darajaga tegishli darslarning pulli ekanligi Xulosa: Ushbu servis orqali chet tilini o rganishga jiddiy kirishmoqchi bo lsangiz, hamyoningizni ham tayyorlab qo ying. Lang-8.com 20

21 A zolar soni: 350 mingdan ortiq O rganish mumkin bo lgan tillar: 190 mamlakat vakillari bor Mobil versiya: bor Asosan yozma nutq va grammatikani rivojlantirmoqchi bo lganlar uchun to g ri keladi. Servis o ta oddiy sxemaga ega bo lib, sizdan ugina, bizdan bugina tamoyiliga asoslangan. YA ni, tarmoqqa a zo bo lib kirgan foydalanuvchi ikki tomonlama faoliyat yuritadi: ham o zi chet tilini o rganadi, ham boshqalarga o zining ona tilisini o rgatadi rasm. Lang-8 servisi oynasi. Sizga ona tilingizda chet elliklar tomonidan yozilgan blog-postlar taqdim etiladi, ularni ko rib, xatolarini tuzatishingiz lozim bo ladi. Foto: Daryo Buning uchun servisga a zo bo lish lozim. SHundan keyin sizga ona tilingizda chet elliklar tomonidan yozilgan blog-postlar taqdim etiladi, ularni ko rib, xatolarini tuzatishingiz lozim bo ladi. So ng o zingiz o rganayotgan tilda post qoldirasiz, uni o sha til egalari tekshiradi. Sizga ona tilingizda chet elliklar tomonidan yozilgan blog-postlar taqdim etiladi, ularni ko rib, xatolarini tuzatishingiz lozim bo ladi. Afzalligi: Sodda Kamchiligi: Funksiyalarning kamligi Lingua Leo 21

22 A zolar soni: 4,5 milliondan oshiq O rganish mumkin bo lgan tillar: faqat ingliz tili Mobil versiya: ios, Android va Windows Phone uchun versiyalar mavjud Lingua Leo rang-barang va qiziqarli veb-servis bo lib, har qanday yoshdagi kishilarni o zining turli funksiyalari bilan jalb eta oladi. Lingua Leo changalzor lariga tushgan bolalar esa u erdan chiqishni istamasligi aniq rasm. Lingua Leo dasturi. Video, audio va matn shaklidagi o quv materiallaridan istagancha foydalanish mumkin. Video, audio va matn shaklidagi o quv materiallaridan istagancha foydalanish mumkin, kurs shaklidagi materiallarni esa faqat pulli asosda ishlatish mumkin. Biroq sizga ulardan foydalanib ko rish imkoniyati beriladi. Kurs shaklidagi materiallarni esa faqat pulli asosda ishlatish mumkin. Biroq sizga ulardan foydalanib ko rish imkoniyati beriladi. Foto: Daryo Mashqlarning deyarli barchasi o yin ko rinishida bo lib, bergan to g ri javobingiz evaziga mashqning keyingi bosqichi ochiladi. Mashqlarning deyarli barchasi o yin ko rinishida bo lib, bergan to g ri javobingiz evaziga mashqning keyingi bosqichi ochiladi. Bundan tashqari, siz tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilar bilan ingliz tilida turli mavzularda yozma ravishda muloqot qilishingiz ham mumkin. Afzalligi: Turli bo limlar va mashqlarning ko pligi Kamchiligi: Saytda faqat ingliz tilini o rganish mumkin 22

23 Xulosa: YOsh bolalar uchun juda qiziqarli servis. Uning bepul qismlaridan foydalanib ham bilimni oshirishga erishish mumkin. ZiyoNET Resurs markazi umumta lim darsliklarini (o zbek, rus, qoraqalpoq va tojik tillarida) mobil telefonlarda va planshetlarda o qish imkoniyatini beruvchi «E-darslik» mobil dasturining ishga tushirilganligini ma lum qildi rasm. Darslik oynasi. Mobil dasturda darsliklar kutubxonasi mavjud bo lib (bugungi kunda 40 dan ortiq darsliklar), foydalanuvchi ularni o zining «kitob javoniga», ya ni qurilmaning «Mening kitoblarim» bo limiga yuklab olishi mumkin. Darsliklarni qidirish uchun darslikning qaysi tilda, qaysi fan va sinfga tegishli ekanligini tanlash imkoniyatini beruvchi maxsus filtrdan foydalanish mumkin. Kerakli darsliklar tanlanganidan so ng, ular telefon yoki planshetga yuklab olinadi. Ushbu jarayon amalga oshirilgandan keyin esa, darsliklardan Internet tarmog iga ulanmasdan turib foydalanish mumkin bo ladi. 23

24 1.13.rasm. Kitob o qish xolati. Har bir darslik annotatsiya va interaktiv mundarijaga ega. SHuningdek, kitobni o qishni to xtatgan joydan davom ettirish uchun maxsus xatcho p o rnatish mumkin. Har bir band so ngida taqdim etilgan materiallar qay darajada o zlashtirilganligini tekshirish imkonini beruvchi test sinovlari taqdim etiladi. Testlarni baholash darslik tarkibiga kiritilgan dastur yordamida amalga oshiriladi, bu jarayon internetga ulanishni talab etmaydi. Darsliklar hajmi matn va tasvirlarning ko pligiga bog liq bo lib, 2 dan 50 mb gacha bo lishi mumkin. Trafikni tejash va yuklab olish tezligini ko paytirish maqsadida darsliklar arxivlangan holatda yuklab olinadi. 24

25 II BOB. LOYIHA QISMI. 2.1 HTML5 eskirgan va yangi kiritilgan atributlar. HTML-5 - HTMLning yangi versiyasi bo'lib, uning standartlarini ishlab chiqish jarayoni yakuniga yetmagan bo'lsada, kiritilgan yangiliklarning bir qismini bugungi kundagi ko'pchilik Brauzerlar "tushunadi". Shu sabali HTML-5 ning yangi imkoniyatlaridan web-saytlar yaratishda foydalanish mumkin. HTML-5da XHTMLdagi qat`iy sintaksisdan voz kechilib, HTML-4 dagi teglarni yozishdagi xohlagan registrda yozish, ba`zi teglarni yopmaslik, mohiyatlarda qo'shtirnoqni qo'ymaslik va shu kabi erkinliklar saqlab qolingan. <!DOCTYPE> <!DOCTYPE> Brauzerga hujjat tipini ko'rsatish uchun mo'ljallangan. Agar doctype ko'rsatilmasa, Brauzer o'z rejimini o'zgartiradi. Bunda HTML-5 ning ba`zi imkoniyatlari ishlamaydi va hujjatni aks ettirishda xatoliklar kelib chiqishi mumkin. Doktype registr tanlamaydi va ikki so'zdan iborat bo'lib, odatda hujjatning birinchi qatorida joylashtiriladi. HTML5 da Doctype quyidagicha e`lon qilinadi: <!DOCTYPE html> Hujjat kodining validligini tekshirishda ham, validator Doctypega asosan tekshirish qoidasini tanlaydi. Eskirgan teg va atributlar. Hujjatni vizual rasmiylashtirish CSS zimmasiga o'tganligi va ba`zi bir teglarga ehtiyoj kamayganligi, yoki o'rniga ma`qulroq teg qabul qilinganligi sababli HTML-5 tarkibiga oldingi standartdagi teglarning bir qismi kiritilmadi. Bular: basefont, big, center, font, s, strike, tt, u,frame, frameset, noframes, acronym, applet, dir. Teglardan tashqari ba`zi atributlar ham HTML-5 ga kiritilmadi: align, link, vlink, alink, text, bgcolor, height va width, scrolling, (iframedan), valign, hspace va vspace, cellpadding, cellspacing va border (table-dan). 25

26 Yangi semantik teglar. Sahifani mantiqiy sohalarga bo'lish uchun, yangi strukturaviy semantik teglar qabul qilindi. Bu teglar hujjat strukturasini yanada tushunarliroq bo'lishiga yordam beradi. Umumiy <div> tegidan farqli ravishda, mantiqiy ma`noga ega bo'lgan bu teglar, hujjat bilan ishlashda orientir olishni osonlashtiradi. <header> - sahifa yoki bo'lim sarlavhasi. <footer> - sahifa yoki bo'limning yakunlash sohasi (bloki) <nav> - sahifa yoki bo'limning navigatsiya sohasi <section> - mantiqiy soha yoki kontentni guruhlash. <article> - maqola, kontentning mantiqiy yakunlangan blok qismi. <aside> - ikkinchi darajali yoki qo'shimcha tarzda asosiy maqolaga biriktirilgan kontent. Misol tariqasida sayt strukturasi: Web-Forma yangiliklari. HTML5ga elektron pochta manzili, kalendar, ranglar palitrasi, hisoblagich va polzunok kabi yangi forma maydonlari kiritildi. <input type=" "> - Elektron pochta manzili kiritish maydoni. Misol: <p> <label for=" ">elektron manzil: </label> <input id=" " type=" " name=" " placeholder="name@domain.com" required multiple/> </p> Natija: 26

27 2.1 rasm. Bu yerda BlackBerry 10, ipod, Windows Phone va Firefox OS mobil qurilmalarida elektron manzil kiritish oynalari ko rsatilgan. 27

28 <input type="url"> - URL-manzil kiritish maydoni. <input type="tel"> - Telefon nomeri kiritish maydoni. <input type="search"> - Qidiruv kalit so'zlari kiritish maydoni. <input type="range"> - Sudrab yurgizish tugmasi (polzunok). min va max atributlari yordamida diapazonning quyi va yuqori chegaralari belgilanadi. Misol: <p>100 va 999 orasidagi barcha sonlar</p> <p> <label for="number">miqdor: </label> <input id="number" type="number" placeholder="100 to 999" pattern="[1-9][0-9]{2}" min="100" max="999" required /> </p> Natija: 2.2 rasm. Maxsus qoida bo yicha raqamlarni kiritish maydoni. <input type="number"> - Raqamli ma`lumot kiritish maydoni (hisoblagich). Misol: <p> <label for="tel">telefon: </label> 28

29 <input id="tel" type="tel" placeholder="xxx-xxx-xxxx" pattern="[0-9]{3}-[0-9]{3}-[0-9]{4}" required /> </p> Natija: 2.3 rasm. Maydonga kiritilgan telefon nomerni qaytarib chiqarish ko rsatilgan. Maydonga klaviaturadan ham ma`lumot kiritish mumkin. Oldingi misoldagi kabi minimal va maksimal qiymatlarni belgilash mumkin, lekin bu cheklov klaviaturadan kiritishga ta`sir etmaydi. 29

30 Shu bilan birga step atributi orqali o'sish qadamini ham belgilash mumkin. Jimlikdagi qiymati 1 ga teng. Chrome da aks etishi: Eslatma: Keltirilgan misollar natijasi ko'ngildagidek aks ettirilmasa, Brauzeringizni yangilashga urinib ko'ring. Hozirgi kunda Brauzerlarga yangi imkoniyatlar kiritish ancha tezlashgan. (Bu misolni yozish paytida "Chrome"da to'g'ri aks etdi, "Mozillada" esa tugmachalar ko'rinmadi.) <input type="date"> - Sana kiritish maydoni, date, month va week tiplarida. Misol: <p> <label for="date">sana: </label> <input id="date" name="date" type="date" placeholder="yyyy-mm-dd" required /> </p> <p> <label for="dob">tug ilgan kun: </label> <input id="dob" name="dob" type="date" placeholder="yyyy-mm-dd" min=" " required /> <p> Natija: 30

31 2.4 rasm. Sanani belgilash elementi, ios, BlackBerry, Android va Firefox OS dagi ko rinishlari. 31

32 <input type="datetime"> - Vaqti ham ko'rsatiladigan sana kiritish maydoni, datetime, datetime-local va time tiplarida. <input type="color"> - Rang tanlash maydoni. Misol: <label for="col"> Color: </label> <input pattern="#[0-9a-fa-f]{6}" name="col" type="color" placeholder="#ffffff " id="col" title="a hash sign followed by 6 hexadecimal digits"/> <label for="cc"> Credit Card: </label> <input type="text" pattern="[0-9]{13,16}" name="cc" id="cc" title="13 to 16 digit credit card number" placeholder="credit card #"/> Natija: 2.5. Rasm. Bu rasmda ranglar bilan ishlash oynasi keltirilgan. 32

33 <input type="text" autofocus> - Formaning aniq bir elementini fokuslash. Sahifa ochilgan paytda formaning birinchi elementi fokuslanishi, foydalanuvchi tomonidan formaning to'ldirilishini qulaylashtiradi. Sahifada faqat bitta elementga nisbatan autofocus ishlatgan ma`qul, aks holda Brauzer kursorni eng so'ngi avtofokusli maydonga joylashtiradi. <input type=" " placeholder="name@mail.uz"> - forma maydoniga matnni avtomatik biriktirish. Bunda maydonga, uni qanday ma`lumot bilan to'ldirish yanada tushunarliroq bo'lishini anglatadigan matn joylashtiriladi Foydalanish qulayligini ko tarish uchun shakl berish. HTML5 ni ko taruvchi brauzerlar bazi darajada nafaqat xato haqidagi xabarlarni, balki formada joylashuvchi hamma boshqaruv elementlarini shakllantirishga imkon beradi. Siz yaratuvchi sifatida foydalanuvchi ishini maksimal yengillatishni o ylaysiz(shunday bo lishi kerak) va formalarning o chirilgan yoki faol elementlar ustidagi ko rsatkichlarni tashqi ko rinishini o zgartirish kabi nozik tomonlarini bilasiz. Bunday xollarda ko rsatkich shakli foydalanuvchini kutilayotgan harakatini ko rsatib turadi. Ko pchilik foydalanuvchilar qiynalishi mumkin, shuning uchun shakllar bilan ishlashni stillar jadvali yordamida optimallashtirish maqsadga muvofiq bo ladi. Masalan, foydalanuvchiga shaklning shu elementini to ldirish shartligini ko rsatish shart. Bu maydon yonida asterisk qo yish mumkin. Bundan tashqari, yanada bilinarli bo lishi uchun asteriskni sinfga qo shib qo yish mumkin. Buning uchun quyidagicha razmetka bo lishi kerak, aynan: < span class= required > * < /span > Biz kontentni faqat taqdimot sababli qo shamiz va bazi foydalanuvchilarga bu element to ldirishi shartligini ko rsatyapmiz xolos. Asterisk shakl elementi haqida hech qanday qo shimcha axborot berilmaydi. Shakllarda boshqaruv elementlarini har xil xolatlarini yaratishga yordam beruvchi HTML5 atributlari ishga tushganda CSS foydalanish mumkin. 33

34 Stillar jadvallari yordamida shartli, o chirilgan, belgilangan elementlarni, faqat o qishga mo ljallangan elementlar, valid, valid emas, fonusdagi elementlar, sichqoncha olib borilgan elementlarni shakllash qulay bo ladi. Elementlarni ularni xolatiga ko ra shakllantirishga imkon beruvchi har xil psevdosinflar mavjud,xususan: input:required, input:invalid { background-color: #FFFFFF; border: 1px solid #FF0000; } input:valid { border: 1px solid # ; } input:read-only { background-color: #DDDDDD; border: 1px solid # ; } input:checked + label { color: # ; font-style: italic; } ARIA aria-required= true atributini qo shib, shuningdek, title yoki aria labeledby atributlarida ma lumot ko rinishi bo yicha yo riqnomalarni belgilab siz saytingizni tashkillanishini yanada yaxshilaysiz. Shakllarning yangi elementlari. Yana bir nechta biz muxokama qilmagan shakl elementlari bor. HTML5 da ular beshta: <datalist>, <output>, <keygen>, <progres>, va <meter>. Bundan tashqari, HTML5 chiqquncha paydo bo lgan bazi boshqa elementlarning yangi xossalarini muxokama qilamiz. <datalist> elementi va list atributi. Text, , url kabi axborot kiritish uchun maydonlari, shunindek sana, vaqt va <input> elementlarining boshqa sonli ko rinishlarini belgilashga mansub axborotlarni kiritish uchun maydonlar bilan ishlashda list atributi ishlatiladi. 34

35 Ixtiyoriy qiymat kiritilganda foydalanuvchiga tanlash uchun taqdim etilishi kerak bo lgan qo shimcha axborotni ko rsatish kerak. Qiymat sifatida list atributi assotsiatsiyalangan <datalist> elementining td sini qabul qiladi, yangi element <datalist> faqat HTML5 da paydo bo ldi. <datalist> elementi bir nechta <option> elementiga ega, ularda <input> elemntlari uchun oldindan aniq optsiyalarni belgilaydi. <datalist> elementi bilan assotsatsiyalangan <input> elementlari haqida gap ketmoqda, buni ular shaklning har bir maydonini hamroxi bo lgan list atributi yordamida bajaradi. Lekin list atributiga ega bo lgan har bir shaklning elementi faqat bitta <datalist> elementi bilan assotsiatsiyalangan bo lishi shart. <datalist> elementida malumotlar qiymatini ro yxati bo lib, ular <option> elementlar qatori sifatida taqdim etilgan. Shakl elementida list atributi bo lsa, <datalist> tarkibidagi optsiyalar bu boshqaruv elementi uchun muallif tomonidan belgilanuvchi avtotugatish qiymatlarini saqlaydi. Foydalanuvchi qiymatlarni mustaqil ixtiyoriy shaklda kiritish mumkin, lekin optsiyalar <select> ko rinishida taqdim etiladi. (3.5rasm ): <p> <label for="url">animals: </label> <input id="animals" type="text" placeholder="animals and sounds" requiredlist="animalnames" name="animals"/> </p> <datalist id="animalnames"> <option value="quack">duck</option> <option value="banana slug" label="sssss"/> <option value="sheep" label="bah"/> <option value="horse" label="neigh"/> </datalist> 35

36 2.6 rasm. <datalist>ni ko taradigan barauzerlarda uning ko rinishi (skrinshot opera 10.6 brauzerida bajarilgan). Funksional tomondan bu element google izlash tizimida taklif etilayotgan so rov yakuni variantlariga o xshaydi, <datalist> bilan ishlashda taklif etilayotgan atamalar ro yxati qat iy dasturlangan bo lishi mumkin yoki dinamik tarzda generatsiyalanadi. Foydalanuvchi matnni kiritishni boshlaganda malumotlar ro yxatidagi variantlar kiritilayotgan belgilar bilan taqqoslanadi. Mos kelayotgan malumotlar ochiladigan menyu ko rinishida namoyish etiladi, u <datalist> tarkibiga kiruvchi <option> elementlarini qiymatlaridan iborat bo ladi.googleda qo llanuvchi so rovlarini avtoyakunlashi kabi ro yxat dinamik tarzda yangilanishi mumkin. Bunda AJAX so rovlar ishga tushiriladi. <datalist> elementi bilan ishlashda asta-sekin moslashishi. Element ichida <datalist> ni ko tarmaydigan brauzerlar uchun rezerv content bo lishi mumkin. Har xil foydalanuvchilar har xil brauzerlar bilan ishlashi mumkin, shuning uchun ular uchun malumotlarni ixtiyoriy shaklda kiritish imkoni saqlanib qolinadi va <option> elementlarida berilgan variantlar ro yxatidan tanlash imkoni bo ladi. Bu variantlar bu ro yxatga murojat qiluvchi shakl elementlari uchun oldindan belgilangan yoki tavsiya etilgan qiymatlaridir. Har bir variant yozuv va qiymatga ega. По умолчанию <datalist> elementi va uning avlodlari aks ettirilmaydi(manfiy bo ladi). <datalist> elementida shakl elementini to ldirish uchun variantlar bo ladi, lekin foydalanuvchi shaklning bu maydoniga axborotni o zi kiritishi mumkin. Bu juda qulay yangilik, uni naslli brauzerlarda albatta amalga oshirish kerak. <datalist> bilan ishlamaydigan agentlardan foydalanishni osonlashtirish uchun (ko 36

37 mobil brauzerlarda xolat shunday) tanlashga berilayotgan funksiyalarni chetlab o tadi va unga tushinarli kontentni ko rsatadi: <p> <label for="url">web Address: </label> <input id="url" type="url" placeholder=" requiredlist="mydatalist" name="url"/> </p> <datalist id="mydatalist"> <p><label>or select from the list</label> <select name="url2"> <option value= label="standardista"/> <option value=" label="o'reilly"/> <option value=" label="evolution Technologies"/> </select> </p> </datalist> Rezerv content faqat <datalist> bilan ishlamaydigan brauzerlarda aks ettiriladi.(2.7rasm). <datalist> bilan ishlaydigan brauzerlarda <p>, <label>, <select> elementlari hisobga olinmaydi. <datalist> elementlari <option> elementlaridan tashqari, 3.7 rasmda ko rsatilgan kabi bo ladi. Agar sekin moslashishini bajarishda siz Java Script siz ishlashga harakat qilayotgan bo lsangiz, server shaklni maydonlarini ikkala turidan malumotlarni olishga to g ri sozlanganligini tekshirib qo ying. 37

38 2.7.rasm. Rezerv content. Bundan <datalist> foydalanishida sekin moslashish qo llaniladi. Agar brauzer <datalist> bilan ishlamasa, <datalist> avlodlari ichidagilar aks ettiriladi, tushinarsiz elementlar xisobga olinmaydi. E tibor bering:klaviatura konfiguryatsiyasi URL kiritish uchun maxsus mo ljallangan <p> va <datalist> elementlari ko rinmaydi. Next(Dalee) tugmasini bosib siz <datalist> da malumotlarni tanlash uchun menyuni faollashtirasiz. Yanada qulayroq rezerv variant bor, u lekin bir qancha Java Script talab qiladi. HTML ko di shunday ko rinishda bo ladi: <input type="text" name="animal" list="dl_animals" id="animals" /> <datalist id="dl_animals"> <select id="slct_animal"> 38

39 <option value="moo">cow</option> <option value="sssss">banana Slug</option> <option value="bah">sheep</option> </select> </datalist> Bu esa tegishli JavaScript: var select = document.getelementbyid('slct_animal'), input = document.getelementbyid('animals'); select.addeventlistener('change', function() { input.value = this.value; }, false); va CSS: input[list], datalist select { float: left; height: 1.4em; position: relative; } input[list] { z-index: 2; width: 20em; } datalist select { width: 1.2em; } Oldingi misolda biz name atributisiz select qo shdik,shuning uchun select shakl bilan yuborilmaydi. Shuningdek, bu selectni shunday shakllantirdikki, u ro yxatdan element tanlash bloke kabi ko rinishdadir(select spinner). Bu blok list atributi bilan taminlangan kiritish maydonining o ng tomonida joylashgan. 39

40 <output> elementi. <output> elementi funksionalligi bilan <span> ga o xshaydi, faqat aytish kerak, u DOM darajasida shakl elementi xisoblanadi. Faqat HTML5 paydo bo lib, <output> elementi form, name va for atributlariga ega bo lishi, shuningdek, onchange, onforminput, onformchange xodisalari bilan kuzatilishi mumkin; bundan tashqari, u ixtiyoriy universal atribut va xodisalar atributchiklariga ega bo lishi mumkin. Output elementida value atributi yo q. element qiymati bu atribut bilan emas, balkim ochish va berkitish teglari orasidagi satr bilan belgilanadi. <output> elementi ham ochish, ham berkitish tegiga ega bo lishi shart. Uning qiymatini DOM darajasida ham berish, ham olish mumkin. <output> elementining for atributini qiymati <label> elementining shunday atributining qiymatidan biroz farq qiladi. <output> elementining for atributi bu chiqarish maydoni bilan assotsiatsiyalangan boshqa elementlarining ID ro yxatini (probel bilan ajratilgan) qiymat sifatida qabul qiladi. <output> elementini foydalanuvchi to g ridan-to g ri qiymatni o zgartirish kerak emasligi kafolatlangan va qiymat boshqalardan chiqariladigan xollarda ishlatish kerak. Masalan, for atributida aytib o tilgan elementlarning qiymatlaridan qurilgan tenglama natijasi. Xotirani mustahkamlash. Xotirani mustahkamlash o yinida biz <output> shakl elementidan quyidagi axborotni chiqarish uchun foydalanamiz: ochkolar(ballar), o yin darajasi, round oxirigacha qolgan sekundlar miqdori. Bizning kod misolimizda bu parametrlarning aktual(dolzarb) qiymatlari <output> elementida saqlanadi va DOM bilan manipulyatsiyalar yo li bilan yangilanadi. Bu xolda HTML-razmetka juda soda: <output name="score">0</output> <output name="level">1</output> <output name="time">120</output> 40

41 Biz dastlabki qiymatlarni oldindan kiritib qo yamiz,chunki o yin boshlanishida ahifa ochilganda, foydalanuvchining bali 0 bo ladi, u birinchi darajada bo ladi, birinchi raund oxirigacha esa 2 daqiqa vaqt bo ladi. Java Script yordamida biz qiymatlarni dinamik tarzda quvvatlab turadi va yangilaymiz. <meter> Odatda <meter> elementi o lchovlarni malum diapazonda bajarishga imkon beruvchi datchik sifatida ishlatiladi. <meter> elementi aktual qiymat maksimal va minimal qiymatlari bilan nisbatini ko rsatish uchun ishlatiladi. Shuning uchun ustrelkali datchikni eslatadi. Bunday datchikdan foydalanish mumkin bo lgan variantlari parolning ishonchlilikni grafik indikatorlarini yaratish, shuningdek visual qayta aloqa uchun shu kabi indikatorlarni yaratish. Qiymat sifatida suzuvchi sonlarni qabul qiluvchi <meter> elementini atributlari bu min, max, high, low va optimum. Optimum atributida datchik strelkasining global pozitsiyasi deb xisoblanuvchi nuqtaning qiymati beriladi. Min va max atributlari minimal va maksimal qiymatlarga mos keladi. High va low atributlari yuqori sohasiga mansub bo lgan minimal qiymatni va past sohasiga mansub bo lib turgan maksimal qiymatlarga hamroxlik qilishi kerak. Quyida ko rsatilgan foydalanuvchi interfeysida minimal qiymatlari shkalaning chap tomonida, maksimal qiymatlar o ng tomonda joylashgan datchik ko rsatilgan. Har xil rangli chiziq datchikni chapdan o nga qiymatiga bog liq xolda proportsional holda to ldiradi. Bu chiziqning tashqi ko rinishi ishlatilayotgan atributlar aktual qiymatlari aniq brauzerga bog liq bo ladi. Chiziq qizil, yashil va sariq bo lishi mumkin. Uning rangi datchik qiymati high va low o rtasidagi diapazonda bo lsa yashil rangda bo ladi. Agar bu diapason chegarasidan chiqib ketilsa, chiziq sariq yoki qizil ranga kiradi. Chiziq rangi optimum qiymatiga bog liq(3.8.rasm) 41

42 2.8.rasm. <meter> foydalanuvchi interfeysi va ranglari. <meter> elementi jarayonlarni borishini aks ettirish uchun ishlatilishi kerak emas (mumkin emas). Buning uchun maxsus <progress> elementi mavjud. Agar siz minimal va maksimal qiymatlarni aniq bilsangiz, shuningdek, qiymatlar shu diapazonda ko tarilishi va pasayishi mumkin bo lsa, masalan, arterial bosim yoki benzobakdagi yoqilg I miqdorini o lchaganda, <meter> dan foydalanishimiz mumkin. Agar qiymat faqat bitta yo nalishda o zgarsa, <progress> elementidan foydalaning. <progress> <progress> elementi <meter> ga o xshaydi, lekin datchik kabi emas, balki aniq maqsadga qarab yoki masala yechimiga qarab siljish indikatorisifatida ishlaydi. <meter>dan farqli o laroq (u yerda aktual qiymat minimal va maksimalga 42

43 nisbatan aks ettiriladi) <progress> indikatori masala bajarilish jarayoni qanchaga borganini va tugashigacha qancha vaqt qolganini ko rsatadi. Masalan, <progress> elementi bajarilishiga juda ko p vaqt sarflanadigan Java Scriptdagi funksiyaning bajarilish tezligini aks ettirishi uchun ishlatilishi mumkin(3.8.rasm). <progress> elementi value qiymati va max atributini qabul qiladi. Ikkala bu qiymat suzuvchi nuqtali musbat(+) sonlar bo ladi, bunda value qiymati max qiymatidan kichik bo lishi kerak. 2.9.rasm. Android uchun Firefox OSva Chromeda<progress> elementi. <keygen> O zi berkiluvchi <keygen> elementi kiritish maydoni bo lib, u shu vaqtda kalit / qiymat juftlikni generatori sifatida xizmat qiladi. <keygen> elementi mijoz ilovalarini ishlab chiquvchilarga qulayi va avtorizatsiya protokollari bilan ishlatiladi. <keygen> elementi kalitni ochiq va berk qismlaridan iborat juftlikni generatsiyalash va uning ochiq qismini yuborish uchun ishlatiladi. <keygen> 43

44 elementi challenge, keytype, autofocus, name, disabled va form atributlarini qabul qilsa, keytype qiymati esa teng, challenge atributi es qiymat sifatida ochiq kalit bilan birga yuboriluvchi so rov satrini qabul qiladi. Bu element Opera Webkit va Firefox brauzerlarida ishlaydi. U tanlash uchun menyu sifatida aks ettiriladi, unda shifrlangan kalitlarni generatsiyalash mumkin; yana boshqa imkoniyatlar taqdim etiladi. Shakllarning boshqa elementlari. Quyida shakllarning har xil elementlarini tasnifi berilgan. Bu elementlarni ko pini bilasiz, lekin HTML5 yangi imkoniyatlarini ochib berish uchun ular haqida yozishga majburmiz. <form>. <form> elementi qator o zgarishlarni boshidan o tkazdi. Endi shakl kiritish turlarini yuborishda validlamoqda. Yangi mantiqiy atribut novalidate paydo bo ldi(novalidate= novalidate ), u yuborishda shaklni nativ validatsiyasini taminlaydi. Endi shakl elementlari yuqorida turuvchi <form> elementining avlodlari bo lmasligi ham mumkin. Bu versiyada shakl elementlari ushbu element sahifasidagi qaysi shakl bilan assotsatsiyalanayotganini ko rsatuvchi form atributi bilan kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, <form> elementida autocomplete atributi paydo bo ldi. Shuningdek aytib o tish kerakki, endi action atributisiz ham ishlash mumkin. Agar u qo yilmagan bo lsa, shakl o z ichiga yuboriladi, xuddi action qiymati sifatida joriy sahifa berilgandek <fieldset> va <legend>. <fieldset> elementi shaklning bir nechta elementlarini guruhga birlashtiradi. <fieldset> ning optsional birinchi avlodi guruhga nom beruvchi <legend> elementi bo lishi mumkin. <fieldset> elementining boshqa avlodlari bu guruhning komponentlari bo ladi. <legend> elementi u bilan <fieldset> da joylashgan 44

45 narsalar uchun sarlavha sifatida bo ladi. Shunday qilib, <legend> faqat <fieldset> ning avlodi bo lishi mumkin va berkituvchi tegga ega bo lishi kerak. Agar mantiqiy element disabled ko rsatilgan bo lsa, u <fieldset> ning hamma farzand (dochernie) elementlarini o chiradi, <legend> avlodlaridan tashqari <fieldset> elementini aniq bir shakl bilan assotsiyalashga imkon beuvchi form atributidan foydalanish mumkin(bu haqda batafsil form atributini tasnifida) name atributi element nomi bo ladi. <select>, <option>, <optgroup> <select> tegi elementlarni tanlash uchun menyuni ko rsatadi. <select> elementida bitta yoki bir nechta <option> elementlari yoki <option> elementlari joylashgan bitta yoki bir nechta <optgroup> elementlari bo lishi kerak. Safari brauzerida bu teg uchun ochiq size atributi beriladi va kiritish maydoni kombinatsiyalangan ro yxatga o xshaydi. Boshqa brauzerlarda bu maydon ko proq suzib chiquvchi menyuga o xshaydi. <textarea> <textarea> - bu matni ixtiyoriy formatda kiritish uchun shakl elementi bo lib, satrlar uzilishlari bilan bog liq, chegaralar mavjud emas. Bu element ko p satrli matnli kiritish uchun aylanadigan maydon ko rinishiga ega. HTML5 da yangi atribut wrap paydo bo ldi. Wrap atributi <textarea> elementini kuzatish va soft(по умолчанию) yoki hard qiymatiga ega bo lishi mumkin. Soft variant yuborilayotgan matnda foydalanuvchi belgilangan satrlar uzilishlari bo lishi mumkinligini bildiradi, hard qiymati esa satrlarning avtomatik uzilishlari bo lishi mumkinligini nazarda tutadi. Agar wrap da siz hard o rnatsangiz, cols atributini ham ko rsating. HTML4 da rows va cols qiymatlarini belgilab <textarea> elementlarining ekranda o lchashini ko rsatish shart edi. HTML5 da <textarea> elementining rows va cols atributlari HTML4 kabi shart xisoblanmaydi. Istisno - wrap atributi hard qiymatiga ega bo lganda cols bo lishi shart bo ladi. Boshqa xolatlarda rows 45

46 va cols atributlari optsional bo ladi. Elementlarning balandligi va kengligini belgilash uchun CSS ni ishlatish kerak. Berkituvchi teg bo lishi shart. <button> <button> elementi uchta turning biriga mansub bo lishi mumkin: submit, reset va button (по умолчанию submit). <input type= button / > dan farqli o laroq, <button> elementi o z-o zini yopuvchi emas. Berkituvchi teg </button> ni qo yish shart. Bu element oldingi versiyalarga nisbatan o zgargani yo q. <label> <label> elementi HTML5 yangilik emas, lekin u ko pincha boshqa maqsadlarda ishlatilganligi uchun unga alohida to xtalib o tamiz. <label> elementida foydalanuvchi interfeysida shakl elementini kuzatuvchi nom-metka (belgi) joylashadi. Bu nom shaklning aniq bir elementi bilan ikkita usulning bittasi yordamida assotsatsiya bo ladi. Agar ochiq belgi yaratish kerak bo lsa, buning uchun for atributi ishlatiladi. Lekin ochiq emas belgini ham yaratish mumkin, buning uchun shakl elementini <label> elementini ichiga joylash kerak. Ochiq belgining for atributining qiymati shakl elementining id atributini qiymati bilan mos kelishi kerak. Aytish kerakki, shakl elementi / belgi munosabati ekran diktorlariga ruxsatni ochib bermaydi. Sensor ekranida metka bosilganda yoki unga tegilganda u bilan assotsiatsiyalangan shakl elementida chertilish hodisasi ro y beradi.bunday, bayroqcha belgisiga tegilganda bayroqcha aks xolatiga o tib qoladi. Demak, shakl maydoni nafaqat ekran diktorlari yoki kadr ortidagi matn bilan ishlovchilar, balki hamma foydalanuvchilar uchun ochiq bo lib qoladi. Uzib ulagich xolati bilan assotsiatsiya qilingan metkani chertganda yoki unga tegilganda bu xolat belgilangan bo lib qoladi. Matn maydoni bilan assotsiatsiya qilingan <label> elementiga tegilganda, bu maydon fokusga tushadi va foydalanuvchi u yerga malumotlarni kiritish mumkin. Rezyume. 46

47 HTML5 da elementlari va kiritish maydonlarini atributlari to liq qo llabquvvatlansa, saytlarda mijoz validatsiyasi uchun Java Script dan foydalanishga ehtiyoj qolmaydi, chunki bu murakkab ishning hamma qismini brauzerning o zi bajaradi. Lekin serverlar doimgidek malumotlarni validatsiyasini bajaradi, shuning uchun firibgarlarda mijoz turlarni tekshiruvi va validatsiyasini chetlab o tish uchun orqavarot yo llari saqlanib turadi Masshtablanuvchi vektor grafikasi, canvas, audio va video. Bu bobda yaxshi ishlaydigan elementlar haqida gaplashamiz, ular media bilan ishlaydi va masshtablanuvchi vektor grafikasi (SVG), xolst(canvas), audio va video bilan ishlashga mo ljallangan. Multimedia bilan ishlash uchun API HTML5. HTML dastlabki spetsifikatsiyasi faqat matnli content bilan ishlashni tasniflagan. Unda hatto <img> elementi haqida axborot yo q. undan beri ancha o zgarishlar sodir bo ldi. HTML5 SVG texnologiyasi bo yicha masshtablanuvchi vektor grafikani yaratishga imkon beradi, shuningdek <canvas> elementiga ega unda chiziq uchun bo sh makonlar bor. Grafikadan tashqari, HTML5 razmetkaga <video> va <audio> elementlari kiritishga imkon beradi, bunda chetdan plagin talab qilinmaydi. SVG. SVG texnologiyasi yordamida masshtablanuvchi vektor grafika formatida murakkab tasvirlarni yaratish mumkin. SVG texnologiyasi 2001-yilda paydo bo lgan va ikki o lchovli vektor grafikani aniqlash (belgilash) uchun ochiq standartidir. SVG ning masshtablanuvchi aspektining manosi shundaki, bitta grafika ham kata monitorda, ham mobil qurilmaning kichkina ekranida bir xil ko rsatiladi va bunda qo shimcha o zgartirishlar talab qilinmaydi. SVG spetsifikatsiyasida figura, chiziq, egri tasvir va matnlar uchun XMLgrammatikasi belgilanadi, xuxusan, shaffoflik, ixtiyoriy geometriya, filtrlar effektlari(sonlar, подсветка va hokazo), senariyalar bilan ishlash va animatsiya kabi imkoniyatlar. 47

48 Gap tasvirlar bilan ishlashda matn formati haqida ketayotganligi uchun, bu formatdagi fayllar ko pincha juda kichkina bo ladi. Bunday fayl obyekt modelga ega bo ladi va uni senariylar yordamida o zgartirish mumkin. Tasvirlar vektorli bo lib, ular mozaika tishli chekkalarisiz masshtablanadi. Bu til deklarativ va uni tushinish qiyin emas. Bunga qo shimcha SVG animatsiya bilan ishlaydi. SVG har xil shakli mavjud, ularni brauzerlarda qo llab-quvvatlash darajasi har xil, SVG kengaytmasi ixtiyoriy fayllarini bazaviy quvvatlash Androidli mobil qurilmalar uchun hamma zamonaviy brauzerlarda mavjud(android 3 va undan keying versiyalarda). <img> elementi uchun dastlabki kod sifatida SVG ios 32 va yuqoriroq, Android va yuqoriroq va IE8 va yuqoriroq versiyalarda ishlaydi. CSS background-image xususiyati uchun qiymat sifatida SVG fayllar formati Android 3 va yuqoriroq, ios 3,2 va yuqoriroq hamda anchadan beri Opera mobileda ishlatiladi. Biz <SVG> HTML elementini hattoki ios 5 va yuqorisi, Android 3 va yuqorisi, IE 9 va yuqorisi(shuningdek boshqa hamma zamonaviy brauzerlarda ) HTML5 sahifalarida ishlatishimiz mumkin. Android2.3.3 va quyisi, Amazon Silk va hisobda yo qolgan HP han Web OS tizimi bu brauzerlarda SVG ning to liq ishlatish imkoni yo q. static SVG hattoki Opera Minida ham bor(hamma mobil brauzerlarda bor bo lgan <canvas> elementi kabi), lekin bunday SVG animatsiya bo lmaydi, chunki buning uchun Java Scriptning yetarli to liq padderjkasi yo q. XML asosidagi har qanday til kabi, SVG ning ildiz elementi <html> emas. Bu xolatda ildiz element <svg> bo ladi. Hamma XML-hujjatlar singari, SVG fayli XML-prologidan va xujjat turini tegishli elonidan (SVG DTD) boshlanadi. Ildiz elementi <svg>da xujjatning butun kontenti joylashadi. SVGda <head> va <body> elementlari ishlatilmaydi. Bu holatda butun content, shuning ichida hamma ichiga kiritilgan <svg> elementlari, ildiz elementi <svg> da joylashadi. SVG bilan tanishuvni yapon bayrog ini tasviridan boshlaymiz. U oddiy oq to rtburchak va o rtasida qizil doira(quyosh)dan iborat.(3.9.rasm) 48

49 2.10.rasm. SVG texnologiyasi bo yicha yaratilgan yapon bayrog i. 1 <!DOCTYPE svg PUBLIC "-//W3C//DTD SVG 1.0//EN" 2 " /DTD/svg10.dtd"> 3 <svg xmlns=" height="220" width="320" version="1.0"> 4 <title>yapon bayrog i</title> 5 <desc>oq bayroqdagi qizil aylana</desc> 6 <rect x="10" y="10" width="300" height="200" 7 style="fill: #ffffff; stroke: #e7e7e7;"/> 8 <circle cx="160px" cy="107px" r="60px" fill="#d60818"/> 9 </svg>5 Demak, bularni hammasi nimani anglatadi? 1-3-satrlarda SVG DTD xujjat e loni va ildiz elementi <svg> bor. Ildiz elementi haqida aytish lozim: vektor grafika o lchami ataylab e lon qilinadi. Siz CSSning background-position xususiyatini SVG turidagi fon tasvirlari bilan ishlatishimiz uchun SVG o lchami ataylab elon qilinishi shart. Bu SVG da sprite faylni yaratishda ham muhim. SVG fayli boshqa resurslarga bog liq bo lmagan holda ishlatilganda siz <title> elementidan foydalanishingiz mumkin.(4-satr). 5-satrda <desc> elementi joylashgan. Bu yerga matnli tasnifni joylashtirish mumkin, SVG aks ettirilayotgan bo lsa, bu matn brauzerda native ko rsatilmaydi. 49

50 Agar <desc> yoki <title> ga axborotli kontent yozilsa, resursga ruxsat etilganlik ancha ko payadi. SVG hamma axborot diktorlarida ishlamaganligi uchun ruxsat etilganlikni ko tarish uchun aria-label atributini qo shish mumkin. 6-satrda to g riburchakka tegishli <rect> elementi joylashgan. SVG da quyidagi figura va chiziqlar turlari bor: <path>, <rect>, <circle>, <ellipse>, <line>, <polyline>, <polygon>. Bizda atributlarning to rtta qiymatlari bor: X, Y, width va height X o qi bo yicha, Y o qi bo yicha siljish uchun(figura yoki chiziqni joylashish koordinatalari), eni va balandlikni belgilash uchun. Bundan tashqari bu yerda style atributi ishlatiladi. Oddiy HTML hujjat kabi SVG hujjatida bu hujjatning elementlarini bezash uchun CSS dan foydalanish mumkin. Stillar oldingi misolga o xshab style atributi yordamida satr ichida e lon qilinishi mumkin. Alternativa sifatida kodga ichki yoki tashqi stillar jadvalini kiritish mumkin, elementlarni selektorlar yodamida ko rsatish mumkin HTML da qilinishi kabi. CSS xususiyatlarini nomi biroz farqlanadi, lekin ular odam o qishga moslashgan. Fill xususiyati background ni eslatadi. U fon rangini taminlaydi. Stroke xususiyati CSS qabul qilingan borderga o xshaydi. Biz bu yerda gradient yoki naqshni berishimiz mumkin. Amaliyotda ko p CSS xususiyatlarni va ularni qiymatlarini SVG fayllarga ishlatish imkoni bor. Leki mazmun xavfsizligi sabablariga ko ra brauzerlarni bazi ishlab chiquvchilari bundan fayllar <img> tegida oldi plandagi tasvirlar sifatida sahifaga kiritilganda SVG fayllari bilan ishlashda tasvir yoki senariylarni importiga ruxsat bermaydi. <circle> elementida (8-satr) qizil rangli doira tasniflangan. <circle> elementida en va balandlik o rniga radiusni belgilovchi R atributi bor. <circle> elementi <rect>ga o xshab chap tepa burchakda emas, doira o rtasiga joylashtiriladi, cx qiymati X o qi bo yicha koordinata, u doira markazini belgilaydi, cy Y o qi bo yicha koordinata, doira markazini belgilaydi. 50

51 Atributlarni etibor bilan o rganib chiqsangiz, siz ko rasiz, fill parametri <rect> elementi bilan CSS xususiyati sifatida, <circle> elementi bilan esa atribut sifatida ishlatilgan. SVGni xujjatlarga qo shish (kiritish). Uchta quyidagi elementlardan bittasi yordamida masshtablanuvchi vektor grafikasini bevosita xujjatiga kiritish mumkin: <img>, <object> va <embed>: <img src="flag.svg" alt="yapon bayrog i"/> yoki: <embed type="image/svg+xml" src="flag.svg" width="320" height="220"/> yoki: <object data="flag.svg" type="image/svg+xml" width="320" height="220"></object> E tibor bering: <embed> va <object> elementlarida alt atributi bo lmasa ham, SVG ni ruxsat etilgan qilish mumkin. Ruxsat etilganlikni yaxshilash uchun illyustratsiyani <desc> yoki <title> elementida tasniflash yoki SVG sarlavhasiga mos keluvchi qiymati aria-label atributini qo shish kerak. SVG uchun en va balandlikni belgilab, bu qiymatlarni <img>, <embed> va <object> da atribut sifatida kiritish shart emas, lekin CSSda kiritish shart. Masxaraboz avtomobili usuli : Oldi plandagi adaptive tasvirlar uchun SVG. Masshtablanuvchi vektor grafikasi adaptive tasvirlarni yaratish va uzatish uchun ishlatilishi mumkin. SVG brauzer podderjkasini, shuningdek ekranga kerakli rasmni chiqarish uchun SVG da taqdim etiluvchi media so rov va rastr tasvirlarni podderjkasidan faol foydalanish mumkin. CSS da fon tasvirlari bilan ishlash tajribasidan bizga ma lumki, haqiqatdan faqat kerak bo lgan rasmlarni yuklash mumkin. Shunga o xshab, SVG hamma kiritilgan tasvirlarni birdaniga ko chirib olmasligi uchun bizning SVG faylda oldi plan tasvirlarni emas, CSS fon rasmlaridan foydalanamiz. Adaptiv SVG bilan ishlashda biz taqdim etilishi kerak bo lgan hamma tasvirlar fayllarini 51

52 kiritamiz, keyin esa tushayotgan mediaso rovlarga binoan faqat kerakli tasvirlarni ko rsatamiz. <svg xmlns=" viewbox=" " preserveaspectratio="xmidymid meet"> <title>поместите сюда старые атрибуты</title> <style> svg { background-size: 100% 100%; background-repeat: no-repeat; screen and (max-width: 400px) { svg { background-image: url(images/small.png"); } screen and (min-width: 401px) and (max-width: 700px) { svg { background-image: url(images/medium.png); } screen and (min-width: 701px) and (max-width: 1000px) { svg { background-image: url(images/big.png);} screen and (min-width: 1001px) { svg { background-image: url(images/huge.png); } } </style> </svg> Qamrab oluvchi elementning tomonlari kerakli nisbatini saqlash va uni to g ri masshtablanishini kafolatlash uchun viewbox va preserveaspectradio 52

53 atributlari ishlatiladi. Viewbox atributi qiymati bu probel yoki vergul bilan ajratilgan to rtta sonlar: min-x (X o qi bo yicha minimum), min-y (Y o qi bo yicha minimum), width (eni) va height (balandligi). Ko rish sohasini eni va balandligi qiymatlarini (viewbox) belgilab biz SVG faylga tomonlar nisbatini belgilaymiz. SVG da <img> bilan ishlashda va rastr tasvirlarni import qilishda xavfsizlikning bazi muammolari mavjud bo lganligi sababli, saytga adaptive tasvirlarni joylash uchun <object> elementi tashqi resursni tasvir sifatida interpretatsiya qilishga imkon beradi: <object data="awesomefile.svg" type="image/svg+xml"></object> <object> eni bo yicha o z ota (?) elementiga teng bo lishi kerak. Lekin tasvirlar bilan ishlash kabi biz en va balandlikni yoki width va height atributlari yordamida belgilash mumkin. SVG faylda viewbox va presrveaspectoradio elonlari borligi uchun, <object> tegi по умолчанию tomonlarni berilgan nisbati ushlashi uchun width yoki height kattaliklardan birortasi ko rsatilgan bo lishi kerak. Bu holatda <img> emas, <object> tegi ishlatilgani uchun biz alt atributiga ega emasmiz. Ekran diktorlari qachon (va agar) SVG bilan ishlashni boshlasa bu usulni ruxsat etilishni ta minlash uchun SVG bilan ishlatiladigan <title> elementining ichidagilar siz alt atributiga kiritish mumkin bo lgan axborot bilan bir xilligi taminlanishi kerak. <object> tegida SVG sahifaga kiritiladi. SVG mavjud to so roviga mos kelgan fon tasvirni chaqirib beradi. Kerakli tasvir ko rinish sohasi kattaligi bo yicha emas, <object> o lchami bo yicha aniqlanadi. Oldin berilgan ko dda ikkita HTTP so rov bajariladi: bittasi SVG olish uchun, ikkinchisi esa mos o lchamdagi tasvirni olish uchun. Bu axborotni hammasini data atributining qiymati sifatida malumotlarning ekranlashtirilgan URI dan foydalaning. Bu usulni masxaraboz avtomobili deb nomlanishini sababi shundaki, biz ko pgina kata tasvirlarni (masxarabozlarni) bitta SVG tasvirlar fayliga (avtomobil) joylashtiramiz. 53

54 SVG ni o rnatish. Moslashuvchi vektor grafikasini ruxsat etiluvchi qilish mumkin, u istalgan ekran razmesheniyasiga moslashadi, shuningdek SVG sintaksisi asosida yoki Java Script yordamida animatsiya bilan ishlaydi. Har bir elementing to liq nazorati SVG xujjatini obyekt modelining API evaziga taminlaydi. W3C spetsifikatsiyasida hamma element, atributlar va animatsion API haqida batafsil aytilgan. Amaya SVG ning soddaroq versiyasi bilan ishlaydigan bepul dasturiy tamiotidir. Xususan, sodda figura, matn, tasvir, foreignobject texnologiyasi, alfashaffoflik, transformatsiya va animatsiya bilan ishlaydi. Amaya dasturini W3C saytida ko chirib olish mumkin. Amayada SVG bilan ishlashni o rganish mumkin, chunki bu dasturda dastlabki ko dni o qish va taxrirlash mumkin. Shuningdek, Inkscape tanishish mumkin Illustrator, CorelDraw yoki Xara bilan funksional o xshash bo lgan vektor grafikasining bepul tarqatiladigan muharriri. Inkscapeda W3C standartiga mos keluvchi SVG formati ishlatiladi. Xotirani mustahkamlash o yini uchun masshtablanuvchi vektor grafikasi. Xotirani mustahkamlash da biz ikki marta SVGdan foydalanamiz. Birinchidan, bizning o yinimizning figurali temasining fon tasviri uchun SVGsprite elementi bo ladi. Ikkinchidan, tovushni o chirish belgisi uchun SVG malumotlarini URL bilan ishlatamiz. Biz foydalanuvchiga tanlash uchun bir nechta tema taklik qilamiz. Xususan, sonli, figurali temalar va rangli tema bor. Biz oddiy SVG-sprite yaratish uchun ishlatgan kod quyidagicha bo ladi(karta qoidasining yuza tarafi uchun sprite 2.10.rasmda ko rsatilgan): 1 <!DOCTYPE svg PUBLIC "-//W3C//DTD SVG 1.0//EN" 2 " /DTD/svg10.dtd"> 3 <svg xmlns=" height="400" width="400" version="1.0"> 4 <desc>kvadrat doira,romb va uchburchak</desc>5 54

55 6 <! Rangli kvadratlar --> 7 <rect x="10" y="10" width="80" height="80" style="fill: #d60818;"/> 8 <rect x="10" y="110" width="80" height="80" style="fill: #ffff33;"/> 9 <rect x="10" y="210" width="80" height="80" style="fill: #00FF00;"/> 10 <rect x="10" y="310" width="80" height="80" style="fill: #0000FF;"/> <! Rangli doiralar --> 13 <circle cx="150" cy="50" r="40" style="fill: #d60818;"/> 14 <circle cx="150" cy="150" r="40" style="fill: #ffff33;"/> 15 <circle cx="150" cy="250" r="40" style="fill: #00FF00;"/> 16 <circle cx="150" cy="350" r="40" style="fill: #0000FF;"/> <!-- Romblar --> 19 <polygon points="250,10 210,50 250,90 290,50" style="fill: #d60818;"/> 20 <polygon points="250, , , ,150" style="fill: #FFFF33;"/> 21 <polygon points="250, , , ,250" style="fill: #00FF00;"/> 22 <polygon points="250, , , ,350" style="fill: #0000FF;"/> <!-- Uchburchaklar --> 25 <polygon points="310,10 350,90 390,10" style="fill: #d60818;"/> 26 <polygon points="310, , ,110" style="fill: #FFFF33;"/> 27 <polygon points="310, , ,210" style="fill: #00FF00;"/> 28 <polygon points="310, , ,310" style="fill: #0000FF;"/> 29 </svg> 55

56 1-satrda xujjat turini e loni joylashadi(dtd). 3-satrda ildiz elementi e lon qilinadi, shuningdek unga SVG tasvirning balandligi va eni haqida malumotlar kiritiladi. Spetsifikatsiyalar buni talab qilmasa ham, bu atributlarni yoqtirish shart, Agar siz SVG tasvirni fon sifatida ishlatishni rejalashtirgan bo lsangiz, 4-satrda nafaqat ruxsat etilganlikni, balki qidiruvni optimallashni ko taruvchi tasvir bor satrlarda to rtta kvadrat uchun elonlar joylashgan. 9-satr ma nosi: to rtburchakni chap tomondan 10- pikseldagi nuqtadan boshlab va yuqoridan 210 pikselda to g riburchak uchun enini 80 piksel va balandligini 80 piksel belgilash. Bu to g riburchakni #00#F00 rangi bilan to ldir. <rect x="10" y="210" width="80" height="80" style="fill: #00FF00;"/> satrlarda to rtta doira(disk) belgilanadi, 16-satr ma nosi: chap tomondan 150-pikselda va yuqori tomondan 350 piksekda joylashgan nuqtani top va uni radiusi 40 li bo lgan doirani markazi qil. Bu doirani fon rangini #0000FF belgila.. <circle cx="150" cy="350" r="40" style="fill: #0000FF;"/> 2.11 rasm figuralarning SVG spraytlari. 56

57 18-28 satrlarda sakkizta ko pburchak belgilangan: to rtta romb va to rtta uchburchak. Ko pburchaklarni tasniflash uchun ularni uchlari belgilanadi. 19- satr ma nosi: bu ko pburchakda to rtta uchi bor, yuqori nuqtasi chap tomondan 250 piksel va yuqori tomondan 50 piksel joylashadi. Ikkinchi nuqta chap tomondan 210 piksel va yuqori tomondan 50 piksel joylashgan. Pastdagi nuqta yuqori tomondan 50 piksel eng o ngda joylashgani chap tomondan 290 piksel va yuqori tomondan 50 piksel joylashgan. Bu to rtta nuqta bilan chegaralangan soha #D60818 rangi bilan to ldirilishi kerak qizil rang ottenoj. <polygon points="250,10 210,50 250,90 290,50" style="fill: #d60818;"/> Biz uchi pastga qaratilgan kvadrat, doira romb va uchburchaklarni qo yishga qaror qildik. Shuningdek, biz bu kichik rasmlarni URI malumotlari sifatida bevosita CSS faylga kiritish yoki ularni oldi plan tasvirlari sifatida shakllantirishimiz mumkin edi. Masalan, ko dlangan SVG ni URI malumotlar ko rinishida kiritishni qanday bajarilishi: background-image: url(data:image/svg+xml,%3csvg%20xmlns%3d%22http%3a%2f%2f ct%20x%3d%220%22%20y %3D%220%22%20fill%3D%22%23abcdef%22%20width%3D%22100%25 %22%20height %3D%22100%25%22%20%2F%3E%3C%2Fsvg%3E); Xotirani mustahkamlash da tovushni o chirish uchun ham belgi bo ladi. Uning uchun malumotlar URI quyidagicha: background-image: background-image: url("data:image/svg+xml;utf8,%3csvg%20xmlns= 57

58 ' ygon%20points='39,13%2022,28%206,28%206,47%2022,48%2039,63 %2039,14'%20style='stroke:# ;stroke-width:5;stroke-linejoin:round; fill:# ;'%20/%3E%3Cpath%20d='M%2048,50%2069,26'%20%20style='fill:none; stroke:# ;stroke-width:5;strokelinecap:round'%20/%3E%3Cpath%20 %20d='M%2069,50%2048,26'%20style='fill:none;stroke:# ;stroke-width:5; stroke-linecap:round'%20/%3e%3c/svg%3e"); Bu misoldagi berilgan yo lni inson o qiy olmaydi. Ular Amaya yordamida yaratilgan. Sintaksis sizga tanish bo lishi kerak. Bu yerda CSS ning background-image xususiyati ishlatilgan. URL(path / mute.jpg) yoki URL(path / mute.svg) o rniga biz url( date: image / svg+xml; U#8, <svg /></svg> ); ko dini ishga tushiramiz. Butun SVG fayl ekranlangan va qo shtirnoqqa olingan Adobe Dreamweaver CS6 va Nodepat++ dan foydalanib dastur loyihasini yaratish. Mobil ilovani yaratishda bizga asosan Adobe Dreamweaver CS6 va Nodepat++ dasturlari kerak bo ladi. Mazkur holatda mobil ilovamizni Adobe Dreamweaver CS6 dasturida yaratish ko rsatilgan. Adobe Dreamweaver CS6 dasturi bizning bizni ilovamizning uch xil holatda aks ettirishi mumkin. 1. Faqat kod qismini. 2. Kod va dizayn qismini. 3. Dizayn qismini. Mobil ilovamizning Adobe Dreamweaver CS6 dasturida yaratilishidan bir nechta holatlarini ko rsatib o tamiz. 58

59 2.13 rasm rasm. 59

60 Ushbu body bo limida ilovamizning foniga qo yilgan rasmni va fon rangini ko rishimiz mumkin. Bundan tashqari, qo yilgan tasvirning har xil o lchamga moslashishini ham ko rib o tishimiz mumkin bo ladi rasm. Bu yerda mobil ilovamizning har xil darajalar uchun o yin oynasining o lchamlari foizlarda ifodalangan va animatsiya vaqti keltirilgan rasm. 60

61 Bu qismda esa ilovamizning ranglar bo limi uchun xususiyatlarning qiymatlari keltirib o tilingan. Bunda uning holati, yozuv holati, chetki qism qalinligi va rangi va hokazolar keltirilgan rasm. Ranglar bo limi rasm Ranglar bo limi. 61

62 Bu yerda raqamlar bo limining stillari keltirilgan rasm. raqamlar bo limi rasm. raqamlar bo limi. 62

63 Bu yerda esa o yinimizning o lchamlari foizlarda ifodalangan. Chunki, har xil razmerdagi qurilmalarda ishlatilganda uning umumiy ko rinishi o zgarib ketmasligi lozim. Bundan tashqari o yin oynachasidagi fon rangi va holati ham belgilab o tilgan. Game klasida o yin oynasining bo yi ozgarmas qilib 400 piksel belgilangan. Eni esa foizlarda ifodalangan rasm. Board klasida o yin elementlarining 1, 2 va 3-darajalari uchun o lchamlari foizlarda belgilab o tilgan. 2.22_. rasm. 63

64 III BOB. TADBIQ QILISHNI TASHKIL ETISH VA LOYIHA SAMARADORLIGI Foydalanish yo riqnomasi. Mobil ilovani yaratishda bizga asosan Adobe Dreamweaver CS6 va Nodepat++ dasturlari kerak bo ladi. Mazkur holatda mobil ilovamizni Adobe Dreamweaver CS6 dasturida yaratish ko rsatilgan. Adobe Dreamweaver CS6 dasturi bizning bizni ilovamizning uch xil holatda aks ettirishi mumkin. 4. Faqat kod qismini. 5. Kod va dizayn qismini. 6. Dizayn qismini. Mobil ilovamizning Adobe Dreamweaver CS6 dasturida yaratilishidan bir nechta holatlarini ko rsatib o tamiz. 3.1 rasm. 64

65 3.2 rasm. Ushbu xotirani mustahkamlash nomli o yinnimizni internet tarmog i orqali ushbu ko rsatilgan manzildan yuklab olishingiz mumkin rasm. Mobil ilovamizni yuklab olish manzili. 65

66 Siz tortib olgan fayl arxivlanganligi uchun avval uni arxivdan yechishingiz kerak bo ladi. So ngra esa index.html faylini ishga tushirasiz. Bu o yinni o ynash uchun tavsiya etiladigan brauzerlar versiyasini aytib o tamiz: Opera 12versiyasi va undan keyigilari Internet Explorer 10- versiyasi va undan keyigilari Mozilla Firefox F12 va undan keyingilari Google Chrome 4 va undan keying avlodlari. Ushbu xotirani mustahkamlash o yinini va boshqa barcha HTML5 dan foydalanib yozilgan dasturlarni android tizimida ishlovchi mobil qurilmalarda ochish uchun u android 2.3 va undan keyigi avlodlariga mansub bo lishi kerak. 3.4.rasm. mobil versiyasi. 66

67 HTML5 dan foydalanib yaratilgan mazkur mobil ilovamizning raqamlar, shakllar va rangli shakllar bo limlari mavjud. ranglar, 3.5.rasm. Bu esa mobil ilovamizning kompyuter brauzeridan ishga tushirilgan holatidagi tasviri. 3.6.rasm. Kompyuter brauzeridagi holati. 67

68 IV. MEHNAT MUHOFAZASI SHaxsiy EHM lar bilan ishlashda ishlab chiqarishning xavfli va zararli faktorlari. Texnik rivojlanish asrida va tevarak atrofning ifloslanishi sharoitida ekologiya hamda insonlar salomatligini saqlash masalalari borgan sari aktuallashib bormoqda. Ushbu bitiruv malakaviy ishi ishlab chiqarish jarayonlarining umumiy xavfsizlik talablariga, ishlab chiqarish vositalarining umumiy xavfsizlik talablariga, shovqinlarning umumiy xavfsizlik talablariga, ishlab chiqarish binolari mikroiqlimining umumiy xavfsizlik talablariga hamda jahon ISO talablariga to la mos keladi. Ushbu bobda biz EHM ishlayotgan operatorning salomatligiga hamda mehnatning optimal tashkil qilish bo yicha tadbirlarga salbiy ta sir ko rsatishi mumkin bo lgan ayrim ishlab chiqarish faktorlari ustida to xtalib o tamiz. Tashkilotchilarning oldida turgan eng muhim vazifalardan biri shuki, EHM opreatorlari uchun shunday ish o rinlari va sharoitlarni yaratishlari kerakki, EHM operatorining ishi nafaqat yuqori samarali, balki qulay ham bo lishi kerak bo ladi. Quyidagi jadvalda EHM operatorining mehnat qobiliyatiga salbiy ta sir ko rsatuvchi faktorlar keltirilgan. Ish o rni: Ish rejimi: yorug lik; charchoq; nurlanish; bir hildalik. mebel. 68

69 binolar: Mikroiqlim: ish o rni; temperatura; tovush izolyasiyasi; namlik; havo; chang. interer. Yoritilganlik: tabiiy; sun iy; umumiy; mahalliy. Operator, asosan, o tirgan holda mehnat qiladi. Ish o rnini loyilashtirishda albatta, fiksirlangan ish holati fiziologik jihatdan yaxshi emasligini nazarda tutish kerak. CHunki, bunday holatda insonning pastki organlarida, oyoq, bel bo g imlarida qon aylanishining yaxshi bo lmaydi va bu narsa kasbiy kasalliklarga (masalan, venalarning varikoz kengayishiga) olib kelishi mumkin. Harakatlar cheklangan bir paytda organizmning (tayanch harakat a zolarida, nafas olish organlarida, ovqat hazm qilish organlarida) faoliyati bo ziladi, gipodinamiya, ya ni kam harakatlilik kasalligi yuzaga kelishi mumkin. EHM operatoriga shuningdek, EHM dan taralayotgan nurlanish ham o z ta sirini ko rsatmay qolmaydi. Masalan, elektron nur trubkasi qonsentrlangan nurlar oqimini yuzaga keltiradi, ekranning kuchli va bilinar bilinmas "titrashi" kuchsiz bo lsada, elektromagnit nurlanishlarini hosil qiladi. EHM operatorining ish o rnini tashqil qilishda eng muhim faktorlardan biri bu yoritilganlik masalasidir. Amaliy jihatdan tabiiy va sun iy yoritishga albatta ehtiyoj paydo bo ladi. Ko pincha, EHM bilan ishlayotgan odamlar ekranni imqoni boricha yorishtirib, binoning yorug lik manbasini o chirib qo yishadi. Bir qaraganda, ko rinish yaxshilanganga o xshaydi-yu, ammo asta - sekin odam o z ko rish qobiliyatini pasayganligini sezmay qoladi. 69

70 Konstruktiv va texnik echimlar. Mehnat xavfsizligini ta minlash uchun tashkiliy tadbirlar Ish o rni. Kompyuter bilan ishlaydigan har bir odam uning bir qator salbiy ta sirlarini sezishi mumkin. Ammo bunday ta sirlardan ish kuni va operatorning ish o rnini to g ri tashkil qilgan holda forig bo lish mumkin. SHuning uchun doimiy ravishda EHM yonida o tirib ishlaydigan shaxslar uchun ish o rinlarini loyihalashtirish alohida e tiborga molik masala hisoblanadi. Gavdaning tayanch maydonga bosimi teng taqsimlangan bo lishi talab qilinadi. Bunday samaraga faqatgina kresloni inson gavdasining anatomik to zilishiga to la mos bo lgandagina erishish mumkin. Hozirgi kunda sharnirlarga o rnatilgan kreslolardan keng foydalanilmoqda. Bu element ish vaqtida gavdani boshqarishga hamda qisqa muddatli dam olishga imkon beradi. Videomonitor ekrani operator ko zidan mm, ammo ekrandagi alfavit va boshqa belgilarning hususiyatlarini hisobga olgan holda 500 mm dan kam bo lmagan masofada optimal o rnatilgan bo lishi lozim. Albatta himoya ekrani, ekran filtrlari yoki elektromagnit nurlanishlarini qaytaruvchi boshqa individual himoya vositalaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Mehnat rejimi. CHarchoqni va mehnatning monotonligini kamaytirish uchun ishlab chiqarish gimnastikasi bilan shug ullanish yoki ish jarayoni ish pozasini o zgartirish yaxshi samara beradi. CHarchoqning oldini olish uchun asosiy usul bo lib operator mehnati va dam olishini optimal tashqil etish hamda bir soatlik tushlik tanaffus, ish vaqtida qisqa muddatli (10-15 min) dam olishlarni yo lga qo yish yaxshi natija beradi. Binoni yaxshilab va muntazam ravishda shamollatish ham charchoqni pasaytirishda katta o rin tutadi. Xonaga kirgan toza havo miya ish qobiliyatini hamda qon aylanishini yaxshilaydi, charchoqni pasaytiradi. Xonaga kiradigan havo miqdorini yilning iliq, issiq, sovuq davrlarini hisobga olgan holda olib boriladi. 70

71 1-jadval EHM lar va video-displeyli terminallar joylashgan binolarning mikroiqlimi uchun optimal normalar. Havo Havoni Havo Yil Mehnat temperaturasi, S namligi, % tezligi, m/s ng nisbiy oqimining davri kategoriyasi Sovuq Yengil ,1 1 Iliq Yengil ,1 1 Nur tarkatishlar Nur tarqatish bu Kompyuter bilan ishlashda uchraydigan zararli faktordir. Kompyuter texnikasining asosiy kamchiligi- nur tarqatishdir. Nur tarqatishning kattagina qismi monitorga to g ri keladi, chunki monitor har tomonga elektromagnit va elektrostatik maydon, ekrandan esa radiatsiya va ultrabinafsha nurlarini tarqatadi. Kompyuterdan tashqari, lazerli printer, nusxa ko chirish apparatlari, yahni ichki qismi yuqori kuchlanishga ega bo lgan texnikalardan ham nur tarqaladi. Bundan tashqari, toner - kartrij ichidagi tarkibida og ir metall bo lgan kukun ham g oyat xavflidir. SHuningdek, uzoq vaqt Kompyuter oldida ishlash ko z uchun nihoyatda zararlidir. Kompyuter texnikasidan taralayotgan nur inson organizmiga qanday zarar etkazishi mumkin? Avvalambor, markaziy nerv sistemasiga juda katta ziyon etkaziladi. Bunda, ayniqsa, bolalar aziyat chekadilar. Kishi tez - tez asabiylashadigan bo lib qoladi, diqqatini bir joyga jamlash qiyin kechadi, stresslarga berilish darajasi oshadi. Yurak - tomir sistemasi va yuqori nafas olish yo llari kasalliklari vujudga keladi, immunitet pasayib ketadi. 71

72 Quyidagi shartlarga amal qilsangiz, bu dardlarni chetlab o tish mumkin: - Monitordan sm masofada bo ling; - Sifatli himoyasi bo lgan yaxshi monitor sotib oling; - Monitoringizdagi tasvir yetarli darajada aniq bo lsin; Stolni tanlash Stol imqoni boricha katta bo lishi lozim. Bu asosiy shartdir, chunki agar barcha moslamalarni o rnatish uchun joy kamlik qilsa, ergonomika to g risida eslamasa ham bo ladi. Stolning balandligi qorin o rtasi bilan bir sathda bo lishi, oyoqlar polda tekis turishi, bo ksa pol bilan parallel bo lishi, gavda esa tik holatda bo lishi kerak. SHuningdek, stol qancha og ir bo lsa, shuncha yaxshi. Stol qimirlamay, mahkam turishi kerak, chunki vibratsiya texnika dushmandir. 2ta stolni to g ri burchak ostida bir-biriga yonma-yon qilib qo ysangiz undan ham yaxshi, bunda ikkinchi stolni ishlayotgan qo lingiz sichqonchadan bemalol foydalanishi uchun o ng tomonga qo ying. Stol va devor o rtasi ochiq tursin. YAxshisi kompyuter uchun maxsus stol olganingiz ma qul. 4.1-rasm. Maxsus stollar. Dasturchi operator ish o rni uchun optimallashtirilgan zarur bo lgan 19 fazoviy kattaliklar belgilangan. Tavsiya etilayotgan kattaliklar antropologik ma lumotlarni hisoblash yo li va grafik qurishlar asosida aniqlangan. 72

73 4.2. Elektr tokining odamga ta siri Elektr jihozlari ishlatishi va to zilish vaqtida odam elektr toki kuchlanishi ta siri ostida qolishi mumkin. Kuchlanishga ko ra elektr qurilmalari 1000 V ga va 1000 V dan yuqori kuchlanishli qurilmalarga ajratiladi. Ishlab chiqarish industriyasining yanada rivojlanishi mamlakatimizning energiya bilan ta sirlanganlik darajasining ustiga chambarchas bog liqdir. Ishlab chiqarish korxonalarida mexanizatsiyalash texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish keng joriy qilinmokda. Elektr qurilmalariga xizmat ko rsatish bog liq turli ixtisosliklarda ishlovchi ishchilar soni ko payib bormokda. Binobarin, ularning elektr tokidan shikastlanishi ehtimoli ham ortib bormokda. SHu bois inson organizmiga elektr tokining ta sirini o rganish elektr tokidan shikastlanishi sabablarini taxlil kilish ishlab chiqarishda xafsiz mehnat sharoitlarini yaratish uchun juda muhimdir. Tokning elektr ta siri qon va boshqa organiq suyuqliklarning parchalanishida namoyon bo ladi. Oqibatda ularning fizik kimyoviy tarkibi bo ziladi. Tokning biologik ta siri organizmning tirik to qimalari yallig lanishi va asabiylashida namoyon bo ladi. Odam organizmi elektr tokining ta siri qanday oqibatlarga olib kelishiga qarab, elektr toki urishining shartli ravishda quyidagi to rt darajaga ajratish mumkin: 1. Daraja odamning mushaklari tortishib qoladi, ammo u xushidan ketmaydi; 2. Daraja odamning mushaklari tortishib qoladi, u xushidan ketadi, lekin u nafas oladi va yuragi ishlaydi; 3. Daraja odamning mushaklari tortishib, yuragining ishlashi yoki nafas olishi bo ziladi (yoki ikkalovi baravar ro y beradi); 73

74 4. daraja klinik o lim yuz beradi, ya ni nafas olish va qon aylanishi to xtaydi. Elektr toki ta sirining oqibatida qator omillar: Odamdan o tayotgan tok kuchi va uning ta siri etib turishi vaqtiga o tish yo liga, tarmoq kuchlanishiga, odam tanasining qarshiligiga, tok turi va chastotasiga hamda organizmning o ziga xos xususiyatlariga bog liq. Elektr qurilmalarida qo llaniladigan kuchlanishlar odamlarni shikastlash xavfi darajasiga ko ra uch turga; past volt va 42V, o rta 42 dan 1000V gacha hamda yuqori 1000 dan ziyod kuchlanishlarga ajratiladi. Past voltli kuchlanish shartli ravishda xavfsiz hisoblanadi, ammo muhitga bog liq ravishda bunday kuchlanish ham xavf tug dirishi mumkin. Odam tanasidan utuvchi tokning qiymati bosh omil bo lib, shkaslanish oqibati unga bog liqdir: tok qancha katta bo lsa, uning ta siri shuncha xavfli bo ladi. Odam o zi orqali o tayotgan 50 Gs chastotali va nisbatan kichik 0,5 1,5 ma qiymatli tokni seza boshlaydi. Bu tok sezilarli tok deb ataladi. U odamni shikastlamaydi, shuning uchun xavfsiz hisoblanadi. Yashin qaytargichlar Momaqaldiroq bo lib, chaqmoq chaqqan vaqtda atmosferada hosil bo ladigan elektr kuchlanishlari V tok kuchi A ga boradi. Bunday katta kuchlanish va tok kuchi ta siridan er yuzidagi ko pgina qurilishlar yonib ketishi, bo zilishi va shikastlanishi mumkin. Qurilish binolarini muhofaza qilish, odamlar xavfsizligini ta minlash maqsadida sanoat korxonalarida yashin qaytargichlar o rnatiladi. Yashin qaytargichlar SN asosida amalga oshiriladi. Yashin qaytargichlar, asosan, yashin qaytargich o rnatiladigan ustun, yashin tutish qurilmasi, tok o tkazgich va yerga ulangan qismlardan iborat bo ladi. Yashin qaytargichning ikki xil turidan: tayoqsimon va to qilgan arqonsimon turlaridan foydalaniladi. Ular binodan ayrim o rnatilgan yoki bino ichiga kiritilgan holda o rnatilishi mumkin. 74

75 Yashin qaytargichning muhofazalash qobiliyati uning elektr tokini yaxshi o tkazuvchanligi va yerga chuqur o rnatilgan metall qismlar orqali yashinni yerga o tkazib yuborishiga asoslangan. Bunda yashin qaytargich muhofazalanayotgan binoga nisbagan baland o rnatilganligi va uning elektr tokining oqib o tishiga qarshiligi kam bo lganligi uchun yashin binoni shikastlamaydi va yerga o tib ketadi Yashin qaytargich muhofaza qilayotgan zonaning yashindan muhofaza qilish koeffitsienti 0,99 ga teng. Yerga ulab muhofaza qilish Har qanday elektr qurilmasi, agar uning metall korpuslarida elektr kuchlanishi hosil bo lish xavfi bo lsa, qaysi joyda va qanday binoda ishlatilishidan qat i nazar, uning korpusini yerga ulab qo yiladi va bu elektr qurilmalarini yerga ulab muhofaza qilish deb ataladi. 4.2.rasm. Yerga ulanish sxemasi. Yerga ulab muhofaza qilishning asosiy mohiyati ishlatilayotgan elektr asboblarining metall korpuslarida elektr kuchlanishi paydo bo lsa, uni yerga o tkazib yuborishdan iborat. Elektr qurilmalarni yerga ulab muhofaza qilishnipg asosiy xususiyati, qurilma korpusiga o tib ketgan kuchlanishni xavfsiz kuchlanish darajasiga tushirish, shuningdek, yerga ulangan joy atrofida potensiallar ayirmasi hosil bo lmasligini ta minlashdan iborat. 75