LOGO. ШУТИС, ГУУС, ГГ- ийн салбарын дэд проф Г. Сарантуяа

Transcription

1 LOGO ШУТИС, ГУУС, ГГ- ийн салбарын дэд проф Г. Сарантуяа

2 БАЙГАЛИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДАЛГАААНЫ АРГА ЗҮЙ Танин мэдэхүй Мэлдэг Шинжлэх ухаан Шинжлэх ухааны анилал Танин мэдэхүйн арга Шинжлэх ухааны судалгааны төрөл, асуудал Шинжлэх ухааны ñóäàëãààíû арга Судалгааны үр дүнгийн боловсруулалт Судалгааны үр дүнг нийтлэх, илтгэн мэдээлэх, тайлан бичих

3 Ерөнхий арга Ажиглалт Лабораторийн Туршилт Үйлдвэрлэл Анализ-синтез Бодит нөхцлийн Туршилт Хийсвэрлэх Тодорхойд шилжих Түүхийн ба логик Загварчлах Тогтолцооны шинжилгээ Агуулагчлах-хэлбэрчлэх г.м.

4 Тусгай арга буюу тухайн шинжлэх ухааны арга химийн бодисын эквивалент тодорхойлох химийн урвалын дулааны илрэлийг тодорхойлох Хийн моль масс тодорхойлох г.м.

5 Мэдээ гэж юу вэ? Мэдээ, мэдэгдэл, мэдээлэл нь харилцан бие биеэ багтаасан өөр өөр шинж чанартай ухагдахуун юм. Мэдээ нь тодорхой болон тодорхой бусаар илрэн гардаг. Мэдээлэл болгон тодорхой утгатай байдаггүй учраас хүн бүхэн өөр өөрсдийн ойлгосноороо хүлээн авдаг. Мэдээ, мэдээлэл хоёр нь тодорхойлолтгүй хэрэглэгддэг ухагдахуун юм. Тодорхой утгатай болсон мэдээлийг мэдээ гэнэ. Өөрөөр хэлбэл мэдээ бүр утгатай байна. Мэдээлэл нь арай хийсвэр утгатай атлаа тодорхой мэдээгээр дамжин илэрдэг. Ийм учраас нэг ижил мэдээг хүмүүс янз бүрээр хүлээн авахын зэрэгцээ мөн янз бүрээр тусган авдаг байна. Энэ утгаараа мэдээлэл нь мэдээний тусгал болж байна.

6 Мэдээний шинж чанараас мэдээллийн ач холбогдол хамаарч өөр өөр утга агууллагатай мэдээлэл болдог байна. Мэдээг дамжуулагч болон хүлээн авагч хоёрын хоорондын харилцааны хэмжүүр болсон тусгал шийдвэрлэх хамааралтай болох нь илэрхий байна. Үүнийг тусгалын дүрэм гэдэг. Тусгал гэдэг нь мэдээ солилцогчдын нэг ёсны тохиролцооны дүрэм юм. Тусгалын дүрмийг заримдаа цөөн тооны бүлэг хүмүүс мэдэж байдаг. Нэг мэдээ өөр мэдээний гүйцээлт мэдээлэл болон тусах явдал бас гардаг

7

8

9

10 Мэдээлэл боловсруулалт Мэдээлэл дээр мэдээллийн боловсруулалт гэж нэрлэгдэх хүлээн авах, хувиргах/задлах-нэгтгэх, харьцуулах-жиших, ангилах-бүлэглэх, хураангуйлах-дэлгэрүүлэх/, хадгалах, ашиглах, хамгаалах, дамжуулах зэрэг үйлдлүүд хийгддэг.

11 Мэдээлэлзүйн судлах зүйл. Хүн төрөлхтөн компьютер үүсэн бий болохоос өмнө мэдээллийг бүртгэж, дамжуулж, боловсруулж, хадгалж ирсэн. Компьютер бий болсон нь мэдээлэл дамжуулж, боловсруулж, хадгалахад чанарын шинэ өөрчлөлт хийсэн. Мэдээлэлзүйн шинжлэх ухаан нь өөрийн зүй тогтолтой, хуультай, судалгааны аргатай байдаг бөгөөд сүүлийн үед маш өндөр хурдацтайгаар хөгжиж байгаа залуу шинжлэх ухааны нэг юм.

12 Байгаль гэдэг нь, хүмүүс, амьтан, уул нуруу, гол мөрөн, ургамал гэх мэт хүний бүтээгээгүй зүйлсийг тодорхойлсон ойлголтыг хэлнэ. Байгаль бол амьтай амгүй биесийн сууц юм. Байгаль гэдэг зүйл хүний оюун санааг өвөрмөц шинжээрээ удирдаж чаддаг. 1. Орчин гэдэг нь гараг ертѳнцийг бүрдүүлэгч бүх хүчин зүйлсүүдийн нэгдэл юм. 2. Ямар нэгэн субьектыг тойрон хүрээлж буй биет болон биет бус хүчин зүйлсийн нэгдэл юм. Байгаль орчин гэж хүний эрүүл мэндэд шууд ба шууд бусаар нөлөө үзүүлдэг шим, усан, чулуун болон агаар мандлуудын харилцан шүтэлцээг хэлнэ. Байгалийн объект гэж ус, агаар, ургамал, газар, газрын хэвлий, амьтан зэрэг юм.

13

14 -статистикийн арга -ажиглалт хийх арга - ярилцлага хийх арга - таамаглал дэвшүүлэх арга - хагас зохион байгуулалтын арга - зэрэглэл тогтоох арга - харьцуулалтын арга - системийн анализийн арга гэх мэт судалгаа шинжилгээний олон аргыг хэрэглэнэ.

15 Байгаль орчны мэдээллийн сан гэж байгаль орчны өгөгдөл, мэдээллийг бүрдүүлэх, цуглуулах, дамжуулах, боловсруулах, ашиглах, хадгалах, баяжуулах, өөрчлөх, шинэчлэх, хамгаалах зэрэг үйл ажиллагааг хангах мэдээллийн технологийн иж бүрдлийг хэлнэ.

16

17 БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТИЙГ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ 5. ХОТ ОРЧМЫН АГААРЫН ЧАНАР Үзүүлэлтийн тодорхойлолт: Дараах үзүүлэлтээр хот орчмын агаарын чанарыг тодорхойлно. Үүнд: (1) Агаарын чанарын ажиглалтаар хотын агаарт жилийн хугацаанд нийт хэмжлийн хэдэн хувьд нь агаарын чанарын стандартад заасан жилийн дундаж хүлцэх хэм хэмжээнээс давсан тохиолдлын тоог хувиар; (2) Агаар дахь бохирдуулагч бодисуудын агууламж абсолют утга, хамгийн их агууламж. Хэмжих нэгж: (1) Жилийн хугацаанд нийт хэмжлийн хэдэн хувьд нь агаарын чанарын стандартад заасан жилийн дундаж хүлцэх хэм хэмжээнээс давсан тохиолдлын тоог хувиар; (2) нэг метр куб агаарт агуулагдах бохирдуулах бодисын агууламж (µg)-аар, эсвэл (мг/м3 )-ээр илэрхийлнэ. Хэрэглэх үндэслэл: Агаарын чанарыг хянах, бохирдлыг бууруулах арга хэмжээ авах, бохирдлын нөлөөллийг хэмжихэд хэрэглэнэ. Тооцох арга: Агаарын чанарын хяналтын сүлжээ нь суурин болон хөдөлгөөнт харуулаас бүрддэг. Харуулын байрлалыг сонгохдоо агаарын бохирдол ихтэй 9 (аж үйлдвэр, төв зам) орчинд шууд сэргийлэх зорилгоор, хотын хүн ам байнга оршин суух газарт ерөнхий үнэлгээ хийх боломжийг харгалзан байрлуулна. Агаарын чанарын стандартын дагуу дараах хүлцэх хэм хэмжээтэй харьцуулна. Үүнд: Агаарын чанарын стандарт дахь хүлцэх хэм хэмжээ, мг/м3-ээр Хоногийн дундаж нэг удаагийн 8 цагийн дундаж Хүхэрлэг хий, SO Азотын давхар исэл, NO Тоос, PM Тоос, PM Угаарын хий, CO Озон О3 0.1

18 Газрын мэдээллийн систем Газрын дүн бүртгэл, газрын түрээслэгч буюу газар эзэмшигчийн тухай мэдээллийг агуулж, энэ талын өгөгдлийг удирдан зохион байгуулдаг нийлмэл системийг газрын мэдээллийн систем гэнэ. Энэхүү систем нь том буюу хэт том хэмжээний зурагтай харьцдаг учир голдуу полигон хэлбэрээр дүрслэгдсэн оронзайн өгөгдлийг агуулна.

19 Оронзайн мэдээллийн систем ГМС, газрын мэдээллийн систем болон оронзайн холбогдолтой бусад нэр томъёонууд нь газарзүйн мэдээтэй харьцдаг зарим хэрэглэгчдийг ихээхэн төөрөгдөлд оруулсан учир оронзайн мэдээллийн систем гэдэг ухагдахуун бий болжээ. Байгаль дээрхи аливаа объектын байршилтай холбоотой дүн шинжилгээ хийдэг системийг оронзайн мэдээллийн систем гэдэг.

20 Олон зориулалтат кадастерын систем Олон зориулалтат кадастерын систем нь эрт үеэс газар өмчлөгч буюу түрээслэгчийн эрх, газрын үнэлгээ, газар ашиглалт болон төлөвлөлтийн талаархи мэдээг агуулсаар иржээ. Зурагзүйн ухаанд компьютерын технологи хэрэглэгдэх болсоноор энэхүү хэллэг аажмаар өөрчлөгдөж одоо газрын мэдээллийн систем гэсэн нэр томъёо түгээмэл хэрэглэгдэж байна.

21 Газарзүйн Мэдээллийн Систем

22 ГМС-ийн программ хангамжууд ArcGIS ArcView ArcEditor ArcInfo. MapInfo ILWIS AutoCAD ENVI Erdas, etc.

23 Интерполяцийн аргын Ойр зайны Шугаман Полином төрлүүд Spline буюу хэсэгчилсэн полином Ойр зайд жигнэх (IDW) Кригин (Kriging) Гэх мэт аргууд байдаг.

24 Ойр зайны интерполяцын жишээ Хавтгай дээр дурын байрлалд тархсан цэгүүдийн хувьд ойр зайны интерполяц үүсгэснээр тухайн цэгийн хувьд ногдох хавтгайн талбайг тооцож болно.

25

26 Гольдролын загварын үр дүн

27 HEC-HMS модулийн үр дүн

28

29

30

31

32 Various Satellite Datasets 04/06/15 Prediction of weather and climate

33 Thunderstorm Climatology over the SAARC region

34 Indian Satellite Datasets Saphir INSAT-3D

35

36

37 СУДАЛГАА ГЭЖ ЮУ ВЭ? Судалгаа гэдэг бол байгаль, нийгэм, хүмүүнлэг гэм мэт шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн үндсэн арга юм. Судалгааны эцсийн зорилго нь шинэ санааг дэвшүүлэн тавих, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлох, үр дүн, дүгнэлт, шийдэл гарган түүгээрээ өгүүлэл, илтгэл бичиж бусдаар хэлэлцүүлэх, бусдад хүртээл болгох явдал юм.

38 Судалгаа нь эрэл хайгуул хийх, танилцах, тодорхойлох, тайлбарлах, асуудал дэвшүүлэх, дүгнэх янз бүрийн зорилго, чиглэлтэй байдаг. Тиймээс шинжлэх ухааны судалгаа гэдэг нь шийдэл шаардсан, тодорхой асуудлын мөн чанарыг тодорхойлж хариулт өгөх, дэс дараатай, зохион байгуулалттай, бүтээлч, танин мэдэхүйн хүчин чармайлт буюу үйл ажиллагааг хэлнэ. Аливаа судалгаа нь судлах гэж буй сэдвийн хүрээнд асуудлаа сонгож томъёолохоос эхэлдэг.

39 Судалгааг ерөнхийд нь суурь болон хавсарга гэж ангилна. Суурь судалгаа гэж хүн, нийгэм, хүрээлэн байгаа орчны хөгжлийн үндсэн зүй тогтолын талаар шинэ мэдлэг бий болгоход чиглэсэн туршилтын буюу онолын үйл ажиллагааг харин хавсрага судалгаа гэж шинэ мэдлэгийг ашиглахад чиглэсэн судалгаа, туршилтын ажлыг хэлнэ.

40

41 СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ Аливаа шинжлэх ухааны арга зүйн асуудал судлаачдын анхааралын төвд байсаар ирсэн. Судалгааны арга зүйг тогтсон хэв маяг, загвараар тодорхойлж томъёолж болдоггүй. Шинжлэх ухаан, техник технологийн дэвшил хурдац, нийгмийн шинжлэх ухааны ойртолт, ялгарал тэдгээрийн арга зүй, арга, арга хэрэгсэл харилцан бие биедээ нэвтэрч байна. Хөгжлийн бэрхшээл судлал нь шинжлэх ухааны салбар болохын зэрэгцээ уг судлалын шинжлэх ухааны арга зүй, арга, аргачлалыг улам боловсронгуй болгох зорилго тулгарч байна.

42 НИЙТЛЭГ ХЭРЭГЛЭДЭГ СУДАЛГААНЫ АРГУУД 1. Тоо баримт цуглуулах арга Өгөгдсөн болон цуглуулсан тоо баримтад тулгуурлан нийгмийн ямар нэгэн үзэгдлийг тайлбарлах арга. Жишээ нь: Сэргээн засалт, хөгжлийн үндэсний төв, эмч нарын бүртгэл мэдээлэл, хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагсдын тоо, мэдээлэл гэх мэт. Баримтыг янз бүрийн нөхцөл дэх эх үүсгэвэрээс олон янзын аргаар цуглуулдаг. Баримт цуглуулах аргыг баримтанд шинжилгээ хийх арга, ажиглалтын, асуулгын, ярилцлага, туршилт, харьцуулалт гэх зэрэг ангилдаг. Баримтын эх үүсвэрийг анхдагч болон хоёрдогч гэж ангилдаг. Анхны эх гар бичмэл, анхны зохиогч, үүсгэн байгуулагч\ анх харсан хүн зэрэг нь анхдагч эх сурвалж болно. Анхдагч эх сурвалжууд нь хоёрдогч эх сурвалжийн гол үндэс болдог. Судлаачдын баримт цуглуулах аргыг судалгааны стратегит нийцүүлэн сонгоно. Баримт бичиг нь нийгмийн амьдралын янз бүрийн талыг баримтжуулан бичиглэн үлдээдэг учраас судалгааны үнэтэй эх сурвалж болно. Баримт бичигт хэрэглэгддэг эх үүсгэвэрийн төрөлд:

43 Хууль 2. Эрх зүйн баримтууд 3. Ном, эрдэм шинжилгээний өгүүллэг, тайлан 4. Вэб хуудас ба интернет 5. Сонин сэтгүүл 6. Дуу болон дүрс бичлэг 7. Захидал, санамж бичиг 8. Өдрийн тэмдэглэл 9. Засаг даргын шийдвэр, холбогдох баримт бичиг 10. Албан ёсны статистик баримт бичиг 11. Дотоод гадаадын төслийн баримт бичиг, тайлан зэргийг авч үздэг.

44 2. Ажиглалтын арга Судалгааны хамгийн энгийн, хамгийн анхдагч арга юм. Зориуд мэдэгдэж ажиглах, мэдэгдэхгүйгээр ажиглах гэж байна. Мөн нийтийг хамарсан, ганцаарчилсан ажиглалт хийж болох ба судлаач өөрөө оролцож ажиглах хөндлөнгөөс ажиглах гэх мэт ялгаанууд байна. 1/ Хариулт нь шууд ажиглагдаг. Тиймээс хариулт нь бусад судалгааны арга шиг баримтад тулгуурладаггүй, шууд ажиглалтаас гардаг. 2/ Судалгааг газар дээр нь хийдэг. Баримт цуглуулах судлах ажлыг судлаач өөрөө газар дээр нь ашиглан тэмдэглэл хөтлөх эсвэл бичлэг хийдэг. Лабораторийн ажиглалтаас тухайн орчинд судлаач байсан байгаагүй үргэлж тохиолдож байдаг зүйлийг ажигладагаараа ялгаатай. 3/ Судлаачийн сэрэл, хүртэхүй, ой, туршлага ажиглалтад нөлөөлдөг. Системтэй болон оролцсон ажиглалтын үр дүнд судлаачийн оюун ухааны чанар, танин мэдэхүйн онцлог нөлөөлснөөр бодитой биш хийсвэр дүгнэлт гарч байдаг учир энэ байдлыг боловсруулалт хийхдээ анхаарах шаардлагатай. 4/ Нийгмийн тодорхой салбарууд дахь үзэгдэл, үйл явцыг шийдвэрлэх асуудалтай холбогдуулан дэвшүүлсэн таамаглалыг нотлох буюу үгүйсгэсэн тодорхой зорилгод захирагдаж байдаг. 5/ Зохион байгуулагдсан буюу системчлэгдсэн байдаг.

45 Туршилтын арга Нийгмийн ухаанд туршилтын арга байгалийн ухааныг бодвол илүү хүндрэлтэй байдаг. Турших явцад нийгмийн сэтгэл зүй өөрчлөгдөх магадлалтай анхаарах нь чухал байдаг. Гэвч туршилтын арга нь байгаль, нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны үндсэн зарчим үзэл санаанд тулгуурлан онол таамаглалыг нарийвчилсан бодит хэмжилтийн дүнд шалгах явц юм. Туршилтын аргыг судлаачид Таамаглал, үзэл баримтлал, онол, хуулийг тухайн бодит орчин нөхцөлд шалгахыг туршилт гэнэ, Судлаач өөрийн үзэмжээр зохиомлоор судалж буй объёктод нарийн төвөгтэй үйлдэл хийх замаар түүний шинэлэг талыг нээн илэрүүлдэг хэмээн бичсэн байдаг.

46 5. Индүкци ба дедүкцийн арга Индүкци гэж тусгайгаас ерөнхий дүгнэлт гаргах арга. Эмч нарыг нэг нэгээр нь судалж эмчилгээний аргын нийтлэг талыг мэдэх. Дедүкци нь ерөнхийгөөс тусгайг таних арга бөгөөд хөгжлийн бэрхшээлтэй суралцагсдын сурлага тааруу байна гэвэл, багш нарынх нь заах арга, технологийг ямар байгааг судлахад оршино.

47 Тохиолдлын дагнасан судалгааны арга Үйл явдлыг хамтад нь биш тодорхой нэг тохиолдлыг гүн гүнзгий судлах арга юм. Жишээлбэл: хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн ажилгүйдлийг судлахдаа ажилгүй нэг хүнийг судлах.

48 Богино болон урт хугацааны судалгаа Богино хугацааны судалгаа нь үйл явдлын нэг агшинг харуулдаг. Жишээ нь: хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн сэтгэл зүй гэх мэт. Урт хугацааны судалгаа нь олон жилийн туршийн өөрчлөлт хувирлыг судалдаг. Загварчлах арга Бүх зүйлийг хамран судлах боломжгүй, цаг их шаардсан хүндрэлтэй зүйлийг судлахад загварчлалын аргыг хэрэглэдэг. Зарим хэсгийг орхиод загвар гаргаж судалдаг. Судалгааг хялбар дөхөм болгож, нарийн багаж хэрэгсэл шаарддаггүй зэргээрээ давуу талтай.

49 Түүврийн арга Бүх хүнийг хамардаггүй. Тодорхой сонголт хийж судлах арга. Түүврийн арга нь дотроо санамсаргүй, системчилсэн, давхардсан хэлбэртэй байдаг. Тодорхой болзолгүй байвал санамсаргүй түүврийн арга гэнэ. Жишээлбэл: гудамжинд явж байсан хүнээс асуух, системчилсэн түүвэр гэвэл жагсаалтаас 2 дахь хүн бүрээс гэх мэт. Харин жагсаалтын 2 дахь эмэгтэй, хүүхэдтэй хүн бүрээс гэвэл давхраажсан түүврийн аргын жишээ болж байна. Ярилцлага, анкетийн арга Ярилцлага, анкетийн аргыг бүтэцлэгдсэн ба бүтэцлэгдээгүй гэж ангилдаг. Урьдчилан асуултаа бэлдсэн бол бүтэцлэгдсэн гэнэ. Харин хүнийг үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхээр орхисон бол бүтэцлэгдээгүй ярилцлага гэнэ.

50 Асуумжийн арга Энэ аргыг судалгаанд хамрагсдсан хүмүүсийн мэдлэг чадварыг шалгаж, дүгнэх, шинэ мэдлэг эзэмшүүлэх, сонирхсон мэдээллээ цуглуулахад эмч нар хөгжлийн бэрхшээлийг зөв оношлох, материал бүрдүүлэх гэх мэтэд голчлон ашигладаг бөгөөд мөн хэл шинжлэлийн ухаанд өргөн хэрэглэж байна.

51