САНХҮҮГИЙН САЛБАРЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХѲТѲЛБѲР ХѲГЖЛИЙН МОДУЛ МОНГОЛ УЛС ХѲРѲНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ТЕХНИКИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ 2012 ОНЫ 6 ДУГААР САР

Transcription

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized САНХҮҮГИЙН САЛБАРЫН ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХѲТѲЛБѲР ХѲГЖЛИЙН МОДУЛ МОНГОЛ УЛС ХѲРѲНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ТЕХНИКИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ 2012 ОНЫ 6 ДУГААР САР ДЭЛХИЙН БАНК САНХҮҮГИЙН БОЛОН ХУВИЙН САЛБАРЫН ХѲГЖЛИЙН ДЭД ЕРѲНХИЙЛѲГЧИЙН ГАЗАР ЗҮҮН ѲМНѲД АЗИЙН ДЭД ЕРѲНХИЙЛѲГЧИЙН ГАЗАР

2 ii Агуулга Нэр томъѐо iii I. Хураангуй 1 II. Монголын хѳрѳнгийн зах зээлийн ѳнѳѳгийн байдал 6 A. Тѳгрѳгийн үнэт цаасны зах зээл B. Хѳрѳнгийн зах зээл C. Хѳрѳнгийн зах зээлийн зуучлал D. Хѳрѳнгѳ оруулагчид III. Монголын хѳрѳнгийн зах зээлийн гүнзгийрэлт, ѳргѳжилт сорилт, зѳвлѳмж A. Зохион байгуулалт, зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээний үр дүнг дээшлүүлэх B. C. Хяналт шалгалтын үр өгөөжийг /дүнг сайжруулах Зах зээлийн дэд бүтцийг Modernizing D. Дотоодын үнэт цаасны болон хѳрѳнгийн зах зээлийг бэхжүүлэх E. Найдвартай байгууллагын хѳрѳнгѳ оруулагчдын баз суурийг буй болгох F. Санхүүгийн зохнцуулах хороо, Монголын хѳрѳнгийн биржийн бусад зах зээлийн зуучлалын байгууллагыг чадавхийг буй болгох Хүснэгт 1. Зѳвлѳмж, тэргүүлэх ач холбогдлын эрэмбэ 2. Евроазийн ѳрсѳлдѳх чадвар График 1. Засгийн газрын үнэт цаас, Компанийн үнэт цаас, ДНБ-д хѳрѳнгийн зах зээлийн үнийн эзлэх хувь, Хѳрѳнгийн зах зээлийн хѳрѳнгийн эргэлтийн хувь, Хѳрѳнгийн биржийн Топ 20 индекс, IPO гаргах замаар хѳрѳнгѳ босгох, ДНБ-д байгууллагын хѳрѳнгѳ оруулагчдын эзлэх хувь Хавсралт 1: Монгол улсын эдийн засаг, санхүүгийн зарим үзүүлэлт, Хавсралт 2: Хѳрѳнгийн зах зээлийн талаар санхүүгийн салбарын үнэлгээний ѳмнѳх хѳтѳлбѳрийн зѳвлѳмжийн биелэлт 34 35

3 iii НЭР ТОМЪЁО ХѲУ Хѳрѳнгѳ ѳрийн удирдлага ЖХ Жилийн хувь МБ Монгол Банк (тѳв банк) ТХС Төвлөрсөн хадгаламжийн сан ЗАНДБ Зүүн Ази, Номхон далайн бүс ЭТТ Эрдэнэс Таван толгой (уул уурхайн тѳсѳл) СЗХ Санхүүгийн зохицуулах хороо ССҮХ Санхүүгийн салбарын үнэлгээний хѳтѳлбѳр ДНБ Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ЗГ Засгийн газар СТОУС Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандардi ОУВС Олон улсын валютын сан ҮЦХОУБ Үнэт цаасны хороодын олон улсын байгууллага IPO Хөрөнгийн зах зээлд анх удаа гаргах МТ Мэдээллийн технологи ӨҮМ Ѳѳрийн үйлчлэгчээ мэдэх ЛХББ Лондонгийн хѳрѳнгийн биржийн бүлэг УСТНБИ Улсын салбарын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт Монгол тѳгрѳг СЯ Сангийн Яам ХЗЯ Хууль зүйн яам ХОСБ Харилцан ойлголцлын санамж бичиг ХООТСБ Харилцан ойлголцлын олон талт санамж бичиг МХБ Монголын хѳрѳнгийн бирж ОТ Оюу толгой (уул уурхайн тѳсѳл) ЛД Лангуу дээрээс СКМТ Стандарт, кодын мѳрдѳлтийн тайлан ҮЦТТТ Үнэт цаасны төлбөр тооцооны төв ҮЦЗЗХ Үнэт цаасны зах зээлийн хууль ТӨХ Тѳрийн ѳмчийн хороо T+3 Арилжааны дараах 3 хоног ТТ Техник туслалцаа Ам доллар Ам.доллар ДБ Дэлхийн банк ӨЖХ Ѳмнѳх жилтэй харьцуулбал

4 I. ХУРААНГУЙ ТОЙМ 1. Монголын хѳрѳнгийн зах зээлийн судалгааны олдвор, хөрөнгийн зах зээлийг бэхжүүлэх талаар ѳгсѳн зѳвлѳмжийг энэхүү техникийн тэмдэглэлд хураангуйлав. Техник тэмдэглэлд дурьдсан шинжилгээг дараах бүлгүүдэд тусгасан: I. Хураангуй тойм II. Монголын хөрөнгийн зах зээлийн өнөөгийн байдал: Дотоодын үнэт цаасны зах зээл, хөрөнгийн зах зээл, зуучлагч болон хөрөнгө оруулагчдын бааз суурь III. Монголын хөрөнгийн зах зээлийг гүнзгийрүүлэн, өргөжүүлэх: Сорилт, зөвлөмж A. Зохион байгуулалт, зохницуулалт, хяналт шалгалтын хүрээний үр дүнг дээшлүүлэх B. Хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах C. Зах зээлийн дэд бүтцийг орчин үеийнг болгон хөгжүүлэх D. Дотоодын үнэт цаасны болон хѳрѳнгийн зах зээлийг бэхжүүлэх E. Найдвартай байгууллагын хѳрѳнгѳ оруулагчдын баз суурийг буй болгох F. Санхүүгийн зохнцуулах хороо, Монголын хѳрѳнгийн бирж болон бусад зах зээлийн зуучлалын байгууллагыг чадавхийг буй болгох 2. Төрөөс Монголын хөрөнгийн биржийг орчин үеийн болгон хөгжүүлэх, хөрөнгийн зах зээлийн хууль, эрх зүй, зохицуулалт болон дэд бүтцийг буй болгох талаар сүүлийн хоѐр жилд зоригтой алхамыг хийж байна. Бүтэц зохион байгуулалт, зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээг сайжруулах нь гол тэргүүлэх зорилт бөгөөд Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хуулийг батлах нь үнэт цаасны зах зээлийн зохицуулалт, хяналт шалгалтын найдвартай суурийг тавьж өгнө. Гэвч уг хуулийн одоогийн төсөлд авч үзүүштэй зарим асуудал тусгагдаагүй байна. Үнэт цаасны зах зээл, банк бус санхүүгийн байгууллагуудад хяналт шалгалт хийдгийн хувьд Санхүүгийн зохицуулах хороонд энэ үүргээ хэрэгжүүлэхэд хүн хүчний болон санхүүгийн нэмэлт нөөц шаардагдаж байна. Мөн түүнчлэн Монголын хөрөнгийн бирж болон зах зээлийн зуулчлагч байгууллагууд ч мэргэшил, чадавхийг сайжруулахад ихээхэн хөрөнгө оруулах хэрэгтэй юм. 3. Монголын үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэхдээ жижиг зах зээлийн хувьд тохиолддог уламжлалт бэрхшээлийг авч үзэх шаардлагатай. Үнэт цааасный зах зээлийн гол шинж чанар бол хэмжээнээс үүсдэг хэмнэлт, давуу тал юм. Монгол улсын жижиг хэмжээг харгалзан үзвэл (2010 оны байдлаар 2.75 сая хүн амтай, түүнээс шалтгаалсан жижиг бөгөөд сул хөгжилтэй банк, санхүүгийн салбар, хүн амын үлэмж хэсгийн санхүүгийн бичиг үсэг тайлагналт бага, албан ѐсны санхүүгийн зах зээлд зөвхөн хязгаарагдмал байдлаар оролцдог тэдний байдлыг авч үзвэл Монголд үр ашигтай, төлбөрийн чадвартай зах зээлийг хөгжүүлэх сорилт, бэрхшээл агуу юм. Дотоодын зах зээлийг хөгжүүлэх зарим арга хэмжээ нь зорилгын хувьд зөв боловч суурь сорилт бэрхшээлийг шийдвэрлээгүй нөхцөлд зах зээлийн хөгжилд үзүүлэх хүссэн үр дүндээ хүрэхгүй байж болох юм. 4. Монголд үйл ажиллагаагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжүүдийн бүрэн төлөөллийг дотоодын хөрөнгийн зах зээл төлөөлж чадахгүй байна. Үүний улмаас

5 2 дотоодын хөрөнгийн биржид хамгийн үнэ цэиэтэй компаниуд бүртгүүлээгүйгээс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад хүндрэл учирч болно. Монголын ихэнх томоохон компаниуд хөрөнгө шаардлагатай үедээ гадаадаас хөрөнгө босгож чадаж байгаа нь өөрөө сөрөг зүйл биш байж болох ч, асар их хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай компаниуд дотоодын хөрөнгийн зах зээлийг хөрөнгө босгох чадвартай болгон хөгжүүлэх боломжийг буй болгоход нөлөөлөл үзүүлж байна. 5. Засгийн газрын үнэт цаасны зах зээлийн үйл ажиллагааг сайжруулах нь амин чухал болно. Хөрөнгийн хүчтэй зах зээл нь харьцуулах хүүгийн муруй, эрсдэлийн хэдж хийх эрсдэлгүй зээлийн хэрэгсэлд тулгуурладаг. Энэ талаар засгийн газраас нэлээд эерэг алхамыг аваад байгаа ч хөрөнгийн зах зээл, түүний төлбөрийн чадвартай байдлыг зах зээлд суурилсан үнийн аргачлалыг авч нэвтрүүлэх замаар хөгжүүлэхийг үргэлжлүүлэн дэмжих хэрэгтэй байна. Хөрөнгө оруулагч нарт засгийн газраас гаргасан үнэт цаас, түүний нөхцөл, үлдэгдэл хэмжээ зэргийг агуулсан мэдээллийн баазыг хөгжүүлснээр ил тод байдал, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих ѐстой. 6. Дотоодын хөрөнгийн хүчтэй зах зээлийн хамгийн чухал бүрэлдэхүүн хэсгийн нэг бол байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын өргөн хүрээт бааз суурь бөгөөд зохицуулалтын байгууллагаас ийм бааз суурийг буй болгох стратегийг хүчин чармайлт гарган хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Байгууллагын хөрөнгө оруулагчид түүний дотор гадаадынх орсон өргөн хүрээтэйг татах орчинг буй болгох хэрэгтэй.. Даатгал, тэтгэврийн салбар болон бусад гэрээт хадгаламжийн байгууллагын сул хөгжил дотоодын зах зээлд хөрөнгө оруулах дотоодын хөрөнгө оруулалтын урсгалыг хязгаарлаж байна. Энэ нь дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн тогтвортой хөгжилд ноцтой нөлөө үзүүлнэ. Ийм учраас төрөөс бусад улс орнуудын (Өмнөд Солонгосын тэтгэврийн сан, Сингапур, Тайланд, Малайзад дотоодын байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг байгуулсан зэрэг) амжилттай хэрэгжүүлсэн стратегийг судлан үзэх нь хэрэгтэй байж болох юм. Хөрөнгийн зах зээлийн хөрөнгийн урсгал, үр ашигтай үнийг буй болгон дэмжихэд үнэн зөв мэдээлийн цаг хугацаанд нь гаргах нь амин чухал болно.

6 3 Хүснэгт 1 Зөвлөмж a. МХБ-ийг орчин үеийн болж шинэчлэх, шинэ үеийн үнэт цаасны зах зээлийн үйл ажиллагааг явуулахад шаардлагатай Олон улсын сайн практикийн дагуу үнэт цаасны зах зээлийн иж бүрэн хуулийг батлах (СЗХ,ХЗДХЯ, МХБ, СЯ ); b. Мэргэжлийн бие даасан этгээд хөрөнгийн үнэлгээг хийж, уг үнэлгээг үнэт цаасны танилцуулганд илт тод болгосон зах зээлд суурилсан шалгалтын тогтолцоог буй болгох (СЗХ ); c. Шалгалтыг сайжруулах үүднээс МХБ-д IPO бүртгэл хийхэд дэмжлэг үзүүлэх ивээн тэтгэгчийн тогтолцоог нэвтрүүлэх асуудлыг авч үзэх (СЗХ, МХБ ); d. Үйлчлүүлэгчдэдээ хөрөнгө оруулалтын зөвлөгөө үзүүлдэг зохицуулалтай аж ахуйн нэгжийн хувьд Үйлчлүүлэгчээ мэдэх үүргийг нэвтрүүлэх (СЗХ, МХБ ; e. IOSCO стандартын дагуу гадаадын үнэт цаасны зохицуулагч нарт дэмжлэг үзүүлэх эрхийг СЗХ-д олгох (СЗХ ХЗДХЯ, СЯ богино хугацаа). Ач холбогдол буюу тэргүүлэх чиглэлийн эрэмбэ 1 богино хугацаа богино хугацаа богино хугацаа Богино хугацаа богино хугацаа a. Мэргэшсэн ажилтнуудыг авч ажиллуулах санхүүгийн хангалттай эх үүсвэр, уян хатан эрхтэйгээр СЗХ-ны үйл ажиллагааны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх. СЗХ-нд цуглуулсан хураамжаа өөртөө үлдээж, хөрөнгийн зах зээл дээр хийгдсэн арилжаанаас олсон орлогоос бага хувийн шимтгэл авах замаар энэ боломжийг бүрдүүлж болно. 2 (СЯ, СЗХ ); b. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хууль эсвэл СЗХ-ны эрх зүйн богино хугацаа богино 1 БХ=богино хугацаа, 0-6 сард авч болохуйц арга хэмжээ. ДХ=дунд хугацаа, 6 сараас 1 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж болохуйц арга хэмжээ.. УХ=урт хугацаа,1 жилээс урт хугацаанд авч болох арга хэмжээ. 2 Дэлхийн олон улс орнуудад хэрэглэдэг ердийн арга барил юм (жишээлбэл, Хонг Гонк, Шри Ланг, Малайз, Тайланд).

7 4 байдлын тухай хуульд СЗХ болон түүний ажилтнууд хуулийн дагуу хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхдээ хангалттай хуулийн хамгаалалтыг эдлэхийг хангах (СЯ ). Эрсдэлд суурилсан хяналт, шалгалт, нэгдсэн хяналт шалгалтын сургалтыг СЗХ-нд зориулан явуулах (СХ ) a. Үнэт цаасны арилжаа, төлбөр, хадгаламжийн шинэ системийн үйл ажиллагаатай холбогдуулан түүний зах зээлийн бэлэн байдлын үнэлгээг бие даасан хөндлөнгийн компаниар гүйцэтгүүлэх ажлыг МХБ- ээс зохион байгуулах ѐстой. Шинэ системийг ажиллагаанд оруулах зөвшөөрлийг СЗХ-ноос гаргахын өмнө зах зээлийн бэлэн байдлын үнэлгээний тайланг СЗХ-д хүргүүлэх хэрэгтэй юм (МХБ, СЗХ ); b. T+3 төлбөрийн системд шилжих эрсдэлийг удирдах чадвартай байхын тулд үйлчлүүлэгчээ мэдэх сургалтыг брокеруудад явуулах хэрэгтэй. Холбогдох талуудаас хүлээж буй оролцооны талаар МХБ-ээс бүх оролцогч талуудад сургалт явуулж, баримтжуулах хэрэгтэй (МХБ, СЗХ ); Эрсдэлд суурилсан хөрөнгийн зохистой зохицуулалтыг багтаасан эсрдэлийн удирдлагын зохистой систем бүхий төлбөрийн баталгааны механизмыг нэвтрүүлэх талаар төрөөс авч үзэх хэрэгтэй (МХБ, СЗХ) a. Эрсдэлгүй хүүгийн муруйг буй болгохыг дэмжих үүднээс өр үүсгэх стратегийг сайжруулах (СЯ ); b. Зах зээлийн гажилт үүсэхээс сэргийлж Засгийн газрын бондын үнэ зах зээлд суурилан зөв тогтоогдохыг хангах үүднээс засгийн газрын бондын үнийн аргачлалыг авч үзэх ( СЯ ); c. Компанийн бонд болон бусад санхүүгийн арга хэрэгсэлд оруулах хөрөнгө оруулалтын шийдвэр хөрөнгө оруулагчдаас гаргахад дэмжлэг үзүүлэх ил тод байдлыг хангах үүднээс Засгийн газрын болон компанийн бонд гаргасан байдал, нийт үлдэгдэл бондын хэмжээ, нөхцөлтэй холбоотой мэдээллийн төв санг байгуулах (СЯ дунд хугацаа); d. Засгийн газрын болон компанийн бондыг анхлан гаргахад МХБийн аукционг ашиглах нь зохистой эсэхийн судалгааг хийж, анхдагч дилерийн тогтолцоог нэвтрүүлэх боломжийг авч үзэх (СЯ дунд хугацаа); e. Үнэт цаас гаргагч нарын бааз суурийг өргөжүүлэхийн тулд МХБ-д бүртгүүлэх хувьчлагдсан төрийн өмчит аж ахуйн нэгж орсон санхүүгийн боломжтой томоохон үнэт цаас гаргагчийн хугацаа дунд хугацаа богино хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа богино хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа богино хугацаа дунд хугацаа

8 5 бүлгийг тодорхойлох (ТӨХ,СЗХ, МХБ дунд хугацаа); f. Гадаадын компани бүртгүүлэх эсвэл давхар бүртгүүлэх явдлыг дэмжих хүрээгээр хангах (СЗХ, МХБ дунд хугацаа); g. МХБ-ийн хадгаламжийн бичиг орсон бүтээгдэхүүний нэр төрлийг өргөжүүлэх (МХБ, СЗХ ); Хөрөнгийн зах зээлийн ѐс заншил буй болгох, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлэх үүднээс хөрнгө оруулагчдын боловсрол, ойлголтыг нэмэгдүүлэх (СЗХ, МХБ, Боловсролын яам ) a. Хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг өргөжүүлэх үүднээс хөрөнгийн болон бондын зах зээлийн хэрэгцээний динамикийг ойлгох шинжилгээний ажлыг хийх (СЯ, СЗХ, МХБ ); b. Ялангуяа тэтгэврийн сан гэх мэт гэрээт хадгаламжийн байгууллагыг судлах өндөр түвшний ажлын хэсэг байгуулж, баялгийн сангийн төрлийн аж ахуйн нэгжийг байгуулснаар дотоодын байгууллагын хөрөнгө оруулагчдыг хөгжүүлж чадна (СЯ, МБ, СЗХ ). c. Хөрөнгийн зах зээлийн оролцоог хязгаарлаж болох аливаа шаардлагыг тодорхойлох үүднээс арилжааны банк, даатгалын компани, гэрээт хадгаламжийн бусад байгууллагыг оролцуулан бүх байгууллагын зохицуулалтын тогтолцоог авч үзэх (МБ, СЗХ, СЯ ); d. СЗХ-ны хэрэгжүүлэх чадварыг нэмэгдүүлэх, аудитын хяналт шалгалтын байгууллага байгуулах замаар хөрөнгийн зах зээлд дээр хөрөнгө босгодог аж ахуй нэгжид зориулсан санхүүгийн мэдээллийн чанарыг сайжруулах (СЗХ, ММНББМИ, СЯ). e. Олон улсын сайн практиктай харьцуулахуйц хөрөнгө оруулалтын сан, кастодианы зохицуулалтыг нэвтрүүлэх. дунд хугацаа урт хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа дунд хугацаа СЗХ, МХБ болон зах зээлийн зуучлагч нарын чадавхыг бэхжүүлэх СЗХ, МХБ, ТХС-гийн ажилтнуудад эрсдэлд суурилсан хяналт шалгалт, зах зээлийн судалгаа, компанийн санхүүжилт сэдвээр системчилсэн сургалт явуулах (СЗХ, МХБ ); Компанийн болон хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн шинэ шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх талаарх СЗХ-ны зохицуулалтын чадавхийг сайжруулах; Санхүүгийн бичиг үсэг тайлах ажлыг эрчимжүүлж, хөрөнгийн бирж дээр хөрөнгө оруулалт хийх талаарх хөрөнгө оруулагчдын богино болон дунд хугацаа богино болон дунд хугацаа дунд хугацаа

9 6 боловсролын хөтөлбөрийг дэмжих Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн замын зураг Тулгарч буй сорилтыг даван туулахын тулд хөгжлийн стратеги, санаачлагыг баримтжуулсан хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх 5 жилийн төлөвлөгөө буюу замын зургийг боловсруулах Хөгжлийн шаардлагатай санал, санаачлагыг ач холбогдол, үе шатаар нь эрэмбэлсэн хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг боловсруулах Урт хугацаа Урт хугацаа II. МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ Банкны салбар давамгайлсан санхүүгийн зах зээл сул хөгжсөн нь улс орны хөгжлийн дараагийн 10 жилийн хөгжлийг дэмжих арга хэрэгсэл болж чадахгүй юм. Санхүүгийн салбарын нийт хөрөнгийн 3 хүрэхгүй хувийг эзлэх санхүүгийн бус салбар түүн дотроо хөрөнгийн зах зээл 1 хувь хүрэхгүй хувийг эзэлж байна. Урт хугацааны хөрөнгө оруулалтын арга хэрэгсэл маш хязгаарагдмал, байгууллагын болон жижиглэнгийн хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийн өсөлт хоцорч байна. Шинээр хөгжиж буй бусад орнуудтай харьцуулахад үнэт цаасны зах зээл хэт жижиг байна. Дэлхийн өрсөлдөх чадварын тайланд суурилсан манай улсын ерөнхий өрсөлдөх чадварын түвшингээс санхүүгийн зах зээлийн хөгжлийн түвшин хамаагүй доогуур байна. Монгол улсын ерөнхий өрсөлдөх чадварт ялангуяа Дотоодын хөрөнгийн зах зээлээс санхүүжилт хийх болон Үнэт цаасны солилцооны зохицуулалт гэсэн хоѐр дэд тулгуурын үзүүлэлтүүд сөргөөр нөлөөлсөн байна. Хүснэгт 2. Евроазийн өрсөлдөх чадвар Улс Ерөнхий түвшин (139 орноос) Санхүүгийн зах зээлийн хөгжил Дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн санхүүжилт Армени Ажербайжаи Гүрж Казакстан Киргиз Молдов Монгол Украйн Эх сурвалж: Дэлхийн өрсөлдөх чадварын оны тайлан Үнэт цаасны солилцооны зохицуулалт

10 7 7. Өнгөрсөн хоѐр жилд хөрөнгө оруулагч болон хадгаламж эзэмшигчдийн хэрэгцээг зардлын үр ашигтай арга замаар хангах боломжтой санхүүгийн өргөн хүрээт зах зээлийн ач холбогдлыг төрөөс улам ойлгож эхэлсэн. СЯ, МБ болон СЗХ-с өөрчлөлт шинэчлэлийн арга хэмжээг авах талаар хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд СЯ дээр санхүүгийн салбарын бодлого, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн асуудал хариуцсан шинэ бүтэц байгуулагдсан. Хөрөнгийн зах зээл хөгжихэд саад болж буй асуудлын талаар төрөөс сайн мэдэж байхын зэрэцээ зохицуулалтын хүрээг бэхжүүлэх, түүнийг хэрэгжүүлэх, сайн засаглалын туршлага, дотоод хяналт, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авах замаар эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх алхмыг авч байна. 8. Гол авсан арга хэмжээ бол 2010 оны 12 дугаар сард зурсан Лондонгийн хөрөнгийн биржийн бүлэгтэй стратегийн түншлэл байгуулан дэмжлэг авч буй Монголын хөрөнгийн биржийг орчин үеийн болгон шинэчлэх стратеги юм. Төслийн гол зорилго нь МХБ-ийг дэлхийн түвшний зах зээл болгох зорилготойгоор түүнийг олон улсын стандартын дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг болгож улмаар Ази дахь Лондонгийн хөрөнгийн биржийн бүлгийн гол түншлэгч болоход Лондонгийн хөрөнгийн биржийн туршлага болон нөөцийг ашиглахад оршино. Энэ төслийн дагуу Лондонгийн хөрөнгийн биржийн бүлгээс МХБ-ийн захирлуудын зөвлөлийн зарим гишүүдийг томилж, олон улсын стандартын дагуу хөрөнгийн биржийг удирдах үйл ажиллагааг явуулах мэдлэг, туршлагаас сурилцуулах зорилгоор нэмэлт менежментийн багийг МХБ-ийн менежментийн багтай ажиллуулж байна. МХБ-ийн үйл ажиллагааны чадавхийг сайжруулах үүднээс Лондонгийн хөрөнгийн биржийн группээс зах зээлийн технилоги түүнийг дотор программ хангамжийн лиценц, сургалт, тохируулга,засвар, үзлэг үйлчилгээний үйлчилгээг үзүүлж байнатөслийн нэгдүгээр шатны явцад Лондонгийн хөрөнгийн биржийн бүлгээс МХБ-тэй хөрөнгийн бирж, Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн сангийг орчин үеийн болгон шинэчлэхэд хамтран ажиллах ба хоѐрдугаар шатны явцад МХБ-ийг яваандаа хувьчлах болно. Энэ үүднээс Лондонгийн хөрөнгийн бирж нь стратегийн түншлэгчийн хувьд суурь асуудалд анхаарлаа хандуулах, дотоодын зах зээлд үнэт цаас гаргагч болон хөрөнгө оруулагчдын тоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай шийдвэрлэх алхамыг авах талаар төрийн байгууллагуудтай нягт хамтран ажиллах шаардлагатай. 9. Санхүүгийн зохицуулах хороо Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэх явдлыг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байна онд байгуулагдсанаасаа хойш СЗХ-ны хүрсэн амжилтыг тэмдэглэхүйц бөгөөд ялангуяа үнэт цаасны зах зээлийн зохицуулалтын хууль эрх зүй, зохицуулалт, нягтлан бодох бүртгэл, аудитын орчинг буй болгох талаар хийсэн ажлууд болно. Үнэт цаасны зах зээлийн тогтвортой, тайван хөгжлийг хангах ялангуяа шинэ хууль, дүрэм журмыг сахин хэрэгжүүлэхэд СЗХ-ны үр дүнтэй байдлыг хангах талаар олон ажил хийх хэрэгтэй байна. СЗХ-ноос онд хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх стратегийг 2008 оны 228 тогтоол гаргаж, хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагааг бэхжүүлэхэд чиглэсэн зарим арга хэмжээг авч эхлээд байна.

11 8 10. СЗХ-ноос хөрөнгийн зах зээлийг бэхжүүлэхэд чиглэсэн хууль эрх зүйн шинэчлэлийг хийхэд санаачлагатай ажилласан. УИХ-аас 2011 оны 10 дугаар сард баталсан Компанийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь компанийн сайн засаглалын стандартыг нэвтрүүлэх, жижиг хөрөнгө оруулагчдын хамгаалалтыг бэхжүүлэх, хоорондоо холбоотой этгээдийн тодорхойлолтыг тодотгон өргөжүүлэх, эдгээр заалтыг зөрчихөөс сэргийлсэн арга хэмжээг авах эрхийг СЗХ-д олгосон. Энэ шинэчлэлийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг хавсралт 2 т өгсөн болно. 11. Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль боловсрогдож байна. 3 Энэ хуулиар Монгол улсын үнэт цаасны зохицуулалтын хүрээг олон улсын стандартай уялдуулахыг хичээж байна. Үнэт цаасны зах зээлийн одоогийн хууль (2002 оны 12 дугаар сарын 12 хүчин төгөлдөр болж 2005 оны 11 сард өөрчлөлт орсон) үнэт цаас гаргах, бүртгүүлэх, худалдах, хувьцаа эзэмшигчийн эрхээ шилжүүлэх, хөрөнгө оруулагчийн эрх, брокерт тавих хяналт шалгалтын асуудлыг зрхицуулдаг. СЗХ-ны хууль (2005 оны 12 дугаар сарын 17-нд батлагдаж 2006 оны 7 дугаар сард нэмэлт өөрчлөлт орсон) СЗХ-г байгуулах, бүтэц зохион байгуулалт, үйл ажиллагааг зохицуулах, санхүүгийн үйлчилгээний уялдаа, мониторинг хангадаг. Үнэт цаасны зах зээлийн одоогийн хуульд эрх зүй болон зохицуулалтын шинэчлэл (үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль) нь хадгаламжийн бичиг гэх мэт шинэ бүтээгдэхүүнийг нэвтрүүлэх улмаар МХБ-д үнэт цаас харилцан гаргахыг дэмжих болно гэж хүлээж байна. Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль эцэслэн боловсруулалтын сүүлчийн шатандаа байгаа бөгөөд 2012 оны эцэс гэхэд УИХ-аас батлагдсан байхаар төлөвлөж байна. Хөрөнгө оруулалтын сангийн шинэ хууль болон түүнийг дагалдан гарах эрх зүйн зохицуулалтын баримт бичгүүдийг боловсруулж байгаа бөгөөд Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль батлагдан гарахтай хамт хэрэгжүүлэхээр мөн төлөвлөж байна. 12. СЗХ нь МХБ-тэй хамтран МХБ-ийн дүрэм журмыг мөрдөхгүй байгаа компанийг жагсаалтаас цэвэрлэхээр ажиллаж байна. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 336 компаниас 118 компанийн худалдаанд оролцох эрхийг түтгэлзэж улмаар тодорхой хугацааны дараа тэднийг бүртгэлээс хасах болно. 4 Эдгээр компаниуд санхүүгийн тайлан, ил тод байдлын бүртгэлийн шаардлагыг биелүүлээгүй болно. СЗХ-ноос тайлагналын шаардлагыг хангахгүй байгаа компанитай шийдвэртэй тэмцэл хийж байгаа боловч СЗХны зохицуулалтын эрх одоогийн хуулиар үлэмж хумигдсан байна. Хэрэв УИХ-аас баталбал үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль нь СЗХ-ны эрхийг үлэмж нэмэгдүүлэх болно. МХБ-д бүртгэлтэй зөвхөн компани л одоо худалдаанд тогтмол оролцож байна. Томоохон хувьцааны 10 хувиас доош хувь нь зах зээлд чөлөөтэй худалдаалагдаж байдаг. Эдгээр хувьцааг ихэвчлэн байр сууриа ашиглан дотоод мэдээлэл олж авсан цөөхөн 3 СЗХ-ноос ССҮХ-ийн багт өгсөн 2011 оны 11 сарын хувилбарт суурилан байр сууриа илэрхийлж байгааг энэхүү техникийн тэмдэглэлд дурьдсан болно.. Санамж бичигт шинэ ССҮХ гэж дурьдсанчлан энэ тэмдэглэлд мөн хэрэглэв оны 19 компани, 2011 онд 22 компани тус тус бүртгэлээс хасагдаад байна.

12 9 тооны урт хугацааны хөрөнгө оруулагчид эзэмшиж байдаг. МХБ дээр гарын арван хуруунд багтах тооны байгууллагын томоохон хөрөнгө оруулагчид идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Тэдгээрийн гол стратеги нь компаниудтай шууд харилцах замаар хувьцааны үлэмж хэсгийг авах, компанийг удирдахад идэвхтэй оролцох явдал байдаг. Бусад томоохон хөрөнгө оруулагчдын хувьд ихэнхдээ компанийн дотоод том хувьцаа эзэмшигчтэй блокчлан худалдаа хийх захиалга өгдөг. Энэ худалдааг дотоодын томилогдсон брокерийг хөлслөн гүйцэтгүүлдэг. A. Дотоодын төгрөгийн бондын зах зээл 13. Засгийн газрын өрийн удирдлагын талаар 2008 оноос хойш зарим ахиц гарсан боловч гол асуудлуудыг шийдвэрлээгүй байна. Санхүүжилтийн шаардлагаас үл хамаарч Засгийн газрын үнэт цаасыг тогтмол гаргах хөтөлбөрийг боловсруулан ажиллах замаар засгийн газрын үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх талаар засгийн газраас санаачлагатай байр суурийг барьж ажиллах шаардлагатай юм. Ингэснээр харьцуулалтын хүүгийн муруйтай болох юм. Засгийн газраас улсын салбарын олон төслийг санхүүжүүлэхэд ихээхэн хэмжээний бонд гаргахаар төлөвлөж байгаа ялангуяа энэ үед ихээхэн ач холбогдолтой болно. Одоогоор засгийн газраас тогтмол хуваарьгүйгээр шаардлага гарсан үед л бондыг гаргаж байна. Засгийн газрын үнэт цаасыг МХБ-ээр арилжаалж байх шаардлагыг дахин авч үзэх шаардлагатай юм. Учир нь бондын арилжааг лангуугаар мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч \банк\ нарын дунд хийдэг. Засгийн газрын өмнөөс МХБ олон үнэтэй аукцион зохион байгуулж, Өрийн хэлтсээс зарах хүүг шийддэг. Арилжааны 5-аас цөөн банк нийт аукционд орсон үнэт цаасны 99 хувийг худалдан авдаг. Сүүлийн үед гаргасан засгийн газрын үнэт цаасны үнэ нь зах зээлээр тогтоогдоогүй байна. Нэгэнт анхдагч зах зээл нь МХБ учраас зардлын улмаас олон арилжааны банкууд өөрсдийн бондоо МХБ-ээр дамжуулан худалдаалах хүсэлгүй байна Үүний улмаас арилжааны банкууд өөрсдийн бондыг бусад банкинд шилжүүлдэг ба энэхүү процесс нь ил тод бус байна. 14. Дотоодын зээллэгийн зохицуулалтыг Засгийн газрын үнэт цаасыг гаргах, төлбөр хийх журам (2005)-аар гүйцэтгэдэг. Журмаар Засгийн газрын үнэт цаасыг гаргах үйл явц, дэглэмийг зохицуулдаг. Журам нь урсгал алдагдал, мөнгөн урсгалын улирлын шинжтэй дутагдал, хөрөнгө оруулалтын төслийг санхүүжүүлэхээр зээл авна гэж зааж өгсөн. Дотоод зээлийн жилийн хязгаарыг УИХ-аас баталж өгснөөр зээлийн төлөвлөгөө болж гарна. Улмаар УИХ-аас үнэт цаасны төрөл, нийт хэмжээ, хугацааг тогтоосон тогтоолыг батална. Энэ мэдээллийг СЯ-ны вэбсайт болон мэдээллийн хэрэгслээр олон нийтэд мэдээлнэ. Засгийн газрын үнэт цаасыг гаргах, төлбөр хийх журам нь нэлээн цогц бөгөөд түүнийг СЯ-ны вэбсайтаас харж болно. Үнэт цаасны зах зээлийн одоогийн хуулиар засгийн газар болон орон нутаг\ аймаг, хотын майор\ гаргасан үнэт цаасыг СЗХ, МХБ-д бүртгүүлэхийг шаарддаг. Шинээр боловсруулсан хуулийн төсөлд СЗХ-оор бүртгүүлэх заалтыг хасч засгийн газрын үнэт цаас гаргах үйл ажиллагааг үр дүнтэй болгож байна.

13 СЯ-ны Төрийн сангийн газрын өрийн хэлтэс дотоод өрийг төлөвлөж, хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулдаг. Өрийн хэлтсээс өрийн удирдлагын стратегийг бэлтгэж байна. Уг стратегийн баримт бичигт суурь мэдээлэл, гол эрсдэлийг хураангуйлж, өрийн удирдлагын зорьж буй чиглэлийг \жишээлбэл, дотоод өрийн нэмэгдэх хувь хэмжээ, үнэт цаасны урт хугацаа, ханшны эрслэлийг бууруулах\ тусгаж өгнө. СЯ Энэхүү стратегийг МБ-аас өгсөн саналыг тусган СЯ баталсан ба хүсэлтийн дагуу хуваалцдаг боловч нийтлээгүй байна Өнөөдрийг хүртэл засгийн газрын үнэт цаасны үлдэгдэл тэрбум төгрөг хүрсэн бөгөөд команийн үнэт цаасны үлдэгдэл 2010 оны эцэст 12.9 тэрбум төгрөг (11 сая ам доллар). Засгийн газрын үнэт цаас нийт үнэт цаасны зах зээлийн 98 хувьийг эзэлж байна. Мөнгөний зах зээлийн хөгжилд ахиц гарсан бөгөөд шинэчлэлийн талаар хүчин чармайлт үргэлжлүүлэн гаргавал цаашид ахиц гарна. Төлбөрийн дэд бүтцийг хөгжүүлэхэд урьчилгаа төлсөн нь төлбөрийн чадварын удирдлагын үйл ажиллагаанд дэмжлэг болж байна. Эдийн засаг өргөжиж өрх гэр, компанийн зүгээс хэдж болон засгийн газрын үнэт цаасны бусад бүтээгдэхүүний хэрэгцээ тэлэхийн хэрээр банк хоорондын өрсөлдөөнт зах зээл хөгжих болно. 17. Монголын ихэнх компани банкнаас эсвэл гадаадаас санхүүжилт олж авахыг чухалчилдаг учраас компаниудын бондын зах зээл маш жижиг болно. МХБ-ээр арилжиж буй компанийн үнэ цаасны үлдэгдлийн хэмжээ нийт үнэт цаасны зах зээлийн үнэлгээний зөвхөн 0.04 хувийг эзэлж байна. Компанийн үнэт цаасны 50-иас илүү хувь нь богино хугацаат үнэт цаас байна. Зураг 1. Засгийн газрын үнэт цаас, ( тэрбум ) 18. СЯ болон МБ-ны ерөнхийлөгчийн хамтарсан тушаалд 2008 оны 3 дугаар сард гарын үсэг зурсан. Энэ тушаалаар хоѐр байгууллагын хооронд мөнгөн урсгалын төсөөллийн тооцоог оруулсан мэдээлэл солилцоог албан болгож, мөнгө болон 5 Өрийн удирдлагын үйл ажиллагааны үнэлгээний тайлан, 2008.

14 11 төсвийн бодлогын уялдааг сайтар хангах үүрэгтэй хамтарсан ажлын хэсгийг байгуулсан. Энэ ажлын хэсэг сар бүр хуралддаг. Тушаалд мөнгөний бодлогын зорилгоор төв банкны үнэт цаас гаргах, өрийн удирдлагын зориулалтаар засгийн газрын үнэт цаас гаргахыг уялдуулах шаардлагыг мөн зааж өгсөн. Дотоодын зах зээлийн зээлийн хүүгийн муруйг буй болгохоор хоѐр байгууллагын хамтын ажиллагааг тодорхойлсон санамж бичиг МБ болон СЯ хоорондын зурагдсан боловч хязгаарлагдмал санхүүжилтийн хэрэгцээ, өндөр инфляцийн орчинд нэг жилээс урт хугацаат үнэт цаасыг гаргах хэвийн бус байлаа. Засгийн газрын үнэт цаасны төлбөрийг арилжаалсан өдөрт нь гүйцэтгэдэг. Засгийн газрын үнэт цаасны анхдагч брокерүүд байдаггүй. Засгийн газрын үнэт цаасны үлдэгдлийн талаар хөрөнгө оруулагчдад мэдээлэл өгөх төвлөрсөн мэдээллийн сан байхгүй. Үнэт цаасны арилжаа хийх болгонд засгийн газрын үнэт цаасыг эзэмшигчийн мэдээллийг шинэчилдэг. Бүртгэлийг үнэт цаасны төвлөрсөн хадгаламжийн сан хийж жилд хоѐр удаа хөндлөнгийн аудит хийлгэдэг. 19. Хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасны тухай хууль 2011 оны 1 сарын 1-нд батлагдсан боловч жижиг үнэт цаасны зах зээл байгаа өнөөгийн нөхцөлд хөрөнгийг үнэт цаасжуулах зах зээл байхгүй байгаа нь гайхах зүйл бус юм. Дотоодын банкны салбар хөгжлийнхөө эхний шатанд байгаа, компанийн өрийн уламжлалт арга хэрэгслийн зах зээл чухал ач холбогдолгүй, байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын бааз суурь цомхон байгаа өнөөгийн нөхцөлд хөрөнгөөр баталгаажсан үнэт цаасыг худалдан авагч цөөхөн байна. Иймд эдийн засагт шаардлагатай урт хугацаат санхүүгийн эх үүсвэрийг буй болгоход тулгарч буй санхүүгийн салбарын бэрхшээл сорилтыг даван туулахад төрөөс нөөцийг тэргүүн ээлжинд зориулах нь чухал байна. Зураг 2. Компанийн үнэт цаас, (тэрбум төг)

15 12 B. Хөрөнгийн зах зээл 20. Монголын хөрөнгийн зах зээл нь хөгжиж буй орны сонгодог зах зээлийн шинж чанартай байна. Дотоодын эдийн засгийн өсөлт МХБ-ийн үйл ажиллагааны үзүүлэлтэд тусгал болж байна. Зураг 3-5-т үзүүлсэнчлэн үнийн индех, зах зээлийн үнэлгээ, гүйлгээний тоо сүүлийн хоѐр жилд байгаа түвшнээс ихээхэн өссөн оны эцэст МХБ-ийн зах зээлийн үнэлгээ тэрбум төгрөгөөр буюу 59 хувь өсч 2.2 их наяад (1.6 сая ам доллар) хүрсэн. МХБ-ийн үнийн индекс, эргэлтийн хэмжээ 2009, 2010 онд өсч МХБ нь дэлхийн шинээр хөгжиж буй орнуудын хамгийн сайн хөрөнгийн биржийн нэг болсон. 6 Зураг 3. ДНБ-д эзлэх хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ, Stock Market Capitalization / GDP (%) MNG IDN KAZ LKA Эх сурвалж: FinStats 2012 VNM Зураг 4. Хөрөнгийн зах зээлийн эргэлтийн хувь, Stock Market Turnover Ratio (%) Эх сурвалж: FinStats 2012 MNG IDN KAZ LKA VNM 6 МХБ-ийн TOP-20 индекс-2011 онд 46.9 хувь өссөн.

16 13 Зураг 5. МХБ-ийн топ-20 индексийн үйл ажиллагаа, Эх сурвалж:мхб 21. Гэсэн ч Монголын хөрөнгийн зах зээл жижиг, төлбөрийн чадваргүй байна. 7 ДНБ-д эзлэх хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээний хувь хамгийн өндөр түвшин хүрсэн 2010 онд дөнгөж 16 хувьд хүрсэн. 8 Нийт зах зээлийн үнэлгээ 2 тэрбум ам.доллараас бага байна. Бүртгэлтэй компанийн тоо цөөн (336 бүртгэлтэй компани), хэмжээний хувьд жижиг байгаа ба хамгийн том компани нь металлурги, уул уурхайн салбарынх байна. МХБ-ийн Топ-20 бүртгэлтэй компани нийт зах зээлийн үнэлгээний 86 хувийг эзэлж байна. МХБ-ийн эргэлт хамгийн бага, хөгжиж буй ижил төстэй орнуудтай харьцуулахад өдрийн дундаж эргэлт 200,000 ам.доллар байна. Уг төлбөрийн бага хэмжээ нь дэлхийн хөрөнгийн урсгалын өөрчлөлт, санхүүгийн эрсдэлийн аппетитэд хэт мэдрэмтгий болгож байна. Нөгөө талаас МХБ-ийн Топ-20 индексийн гол бэрхшээлтэй асуудал нь ихэнх үнэт цаас төлбөрийн чадваргүй байгаа явдал юм Евроази Монголд хөрөнгөтэй, үйл ажиллагаа явуулж буй 20 томоохон компанийн хувьцааны үнийг харуулах шалгуур болгож Монголын MonBiz индекс 2010 оны 7 дугаар сард гаргасан. Монголын MonBiz индекс нь 15.4 сая ам долларын зах зээлийн үнэлгээтэй компаниуд, тухайлбал МХБ-д бүртгэлтэй 6, Нью Уорк, Хонк Гонг, 7 Монголд засгийн газраас өмч хувьчлалын тасалбарыг иргэн бүрт олгож төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжийн хувьцааг худалдан авах эрхийг олгосон. Эдгээр төрийн өмчит 475 аж ахуйн нэгжийг өөрчлөн шинэчлэх, хөрөнгийн биржид бүртгүүлэх нь хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн эхний алхамууд байсан. Засгийн газраас үлдсэн хувьцааг аукционоор нэмж худалдсанаар зах зээлийн төлбөрийн чадварыг эрс бууруулсан (Tsolmon, 2008). 8 Харьцуулбал, Шри Ланкгийн хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ ДНБ-ний 40 хувь, Индонезид ДНБ-ний 50 хувь байна. 9 СХЗ нь МХБ-тэй хамтран бүртгэлийн шалгуурыг хангаагүй компанийг бүртгэлээс хасах ажлыг хийж байна.

17 14 Торонто, Лондон болон Австралийн хөрөнгийн биржид арилжаалагддаг 14 компанийг хамруулсан. 10 Монголын MonBiz индекс нь дэлхийд хамгийн сайн үзүүлэлттэй байгаа харьцуулалт юм. Өнөөдрийг хүртэл дэлхийн MSCI World (-3.31 percent), шинээр хөгжиж буй зах зээлийн MSCI (-0.40 percent), шинээр үүсч буй зах зээл MSCI (1.15 percent) зэргийг давсан сайн үзүүлэлт үзүүлжээ. 23. Ил тод байдал, компанийн засаглалын муу стандарт нь өсөлтийн хэтийн төлөвт сөргөөр нөлөөлдөг. Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын компанийн засаглалын зарчимд эдийн засгийн үр ашиг, өсөлтөнд болон хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сайжруулахад компанийн засаглал гол бүрэлдэхүүн болдог гэж заасан. Хөрөнгө оруулагчид итгэл төрүүлснээр компанийн засаглал нь хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн угтвар нөхцөл болох ба компанийн сайн засаглал, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил болон эдийн засгийн өсөлтийн хооронд хүчтэй харилцан холбоо байдаг. Монголын ихэнх компаниуд өөрсдийн орлогыг тодорхой түвшинд ил тод болгож, үнэн зөвөөр мэдээлдэггүй. Компанийн сул засаглал, ил тод байдал байхгүйгээс зах зээл тогтворгүй болж, гадаадын хөрөнгө оруулагчдын оролцоо маш бага түвшинд байдаг. Үүнээс гадна МХБ-ийн бүх арилжааг дотоодын брокерээр л дамжуулан гүйцэтгэнэ гэсэн шаардлагын улмаас гадаадын хөрөнгө оруулагчид зайнаас оролцох зөвшөөрөл олгодоггүй. Бүртгэлтэй компаниудын хувьд чөлөөт хэлбэлзлийн түвшин маш бага (2011 оны тооцоогоор зөвхөн 5 хувь байсан ) МХБ-ийн өмнө тулгарч буй бас нэг сорилт бол хөрөнгийн бирж дээр үндэсний томоохон нэр хүндтэй, найдвартай, эдийн засгийн ямар ч орчинд ажиллах чадвартай компанийн хувьцаа нийлүүлэлтгүй байгаа явдал болно. Бүртгэлтэй компаниудаас зөвхөн 6 компаний зах зэлийн үнэлгээ 5 сая ам доллараас давж байна. Монголын тэргүүлэх бизнесийн бүлэг дотоодын хөрөнгийн зах зээл дээр бүртгэлгүй байна. Гэвч нэг эерэг өөрчлөлт бол ТӨХ-нөөс төрийн өмчийн томоохон хөрөнгийг МХБ-ээр дамжуулан хувьчлах шийдвэр гаргасан явдал ба төрийн уул уурхайн хөрөнгийг хувьцаа болгон олон нийтэд МХБ-ээр дамжуулан хуваарилж магадгүй байгаа юм. Ашигт малтмалын хуулийн дагуу стратегийн ач холбогдолтой эрдэсийн нөөцийн 10 хувийг хөрөнгийн зах зээлд бүртгүүлэн гаргах шаардлагатай болж болох юм. МХБ-ийн тооцоогоор Монголын хамгийн томоохон 100 компаниас зөвхөн 13 нь бүртгэлтэй байна. 12 Монголд хамгийн цөөндөө 18 уул уурхайн компани үйл ажиллагааг явуулж, 29 тэрбум ам долларын буюу өнөөгийн ДНБ-нээс 5 дахин их үйлдвэрлэл явуулж байна. Эдгээр компани бүгд гадаадын зах зээл дээр хувьцаа гаргаад байна. 13 Үүний үр дүнд МХБ-д бүртгэлтэй, үнэлгээ нь 10 Эдгээр компанийн зах зээлийн үнэлгээний гуравны нэгээс доошгүй нь Монголтой хамааралтай байна. MonBiz индекс нь ам доллараар илэрхийлэгдсэн, зах зээлийн хөрөнгийн үнэлгээнд суурилагдсан бөгөөд Монголд төвлөрсөн компаниудын үйл ажиллагааг үнэлэх тэргүүлэх үзүүлэлт болохоор зорьж байна. 11 Гол шалтгаан нь гол хувьцаа эзэмшигчид өөрсдийн эзэмшлийн хувьцааны хэмжээгээ бууруулах сонирхолгүй байдаг явдал юм. 12 Монгол: Хөрөнгө оруулалтын боломж, 2011 оны 2 дугаар сар. 13 Нөөц, хөрөнгө оруулалт, хөрөнгө, оны 1-р сарын 24.

18 15 буурсан нүүсний уурхайг цаашид хувьчилснаар хөрөнгийн зах зээл руу гадаадын хөрөнгийн урсгал орж ирэн дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн динамик өсөлт нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлт байна. Зураг 6. IPO гаргах замаар санхүүжилт босгох, ( сая ) C. Хөрөнгийн зах зээлийн зуучлагчид 25. Хөрөнгийн зах зээлийн зуучлагч нар хадгаламж эзэмшигчдийн дунд үр ашигтай зуучлах, тэдний хадгаламжийн хөрөнгийг хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийх талаар сайн чадавхжаагүй байна оны 1 дүгээр сарын байдлаар СЗХ-ноос зөвшөөрөл авсан 88 брокер-дилер, тэдгээрийн 22 нь андеррайтер, 16 нь хөрөнгө оруулалтын зөвлөх, 1 нь зээлийн зэрэглэлийн агентлаг байна. Нийт 88 брокер-дилерээс зөвхөн нэг нь л МХБ- дээр хийгдэж буй арилжааны үнийн дүнгийн 50-иас илүү хувийг гүйцэтгэж байна. Ихэнх брокерууд идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй, тэдний хөрөнгийн хэмжээ маш бага байна. 14 Сангийн удирдлагын зуучлагч байхгүй, дотоодын зах зээл дээр хамтын хөрөнгө оруулалтын сан, санхүүгийн үүсмэл хэрэгслийн зах зээл үүсээгүй байна. D. Хөрөнгө оруулагчдын бааз суурь 26. Монголын байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын бааз суурь маш бага байна. Даатгал, тэтгэврийн салбар болон бусад гэрээт хадгаламжийн институци хөгжөөгүйгээс гадна тэдний хөрөнгө, үнэт цаасны арга хэрэгсэлд оруулсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ шалихгүй байна. Монголд засгийн газрын бараг бүх үнэт цаасыг арилжааны цөөн тооны том банкууд худалдан авч хугацааг нь дуустал барьдаг. Хөрөнгийн зах зээл дээр хувь хөрөнгө оруулагчид төвлөрсөн хадгаламжийн сангийн нийт дансны 99.8 хувийг эзэмшиж байна. Гэвч нийт дансны 60 хувь нь нойрмог, идэвхтэй арилжаа хийдэггүй гэдгийг 14 СЗХ-ээс хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хууль хүчин төгөлдөр болоход брокер-дилерийн хөрөнгийн хэмжээний шаардлагыг 250 мянган ам доллар болгон нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байна.

19 16 тэмдэглэх нь зүйтэй. Гэвч хувь хөрөнгө оруулагчид МХБ дээр хувьцаа арилжаална гэсэн хүлээлтийн улмаас брокер дээр данс нээсээр байна. Гэсэн ч дотоод, гадаад данс МХБ дээр хийгдэж буй арилжааны ихэнх хувийг эзэлж байна. III. МОНГОЛД ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙГ ГҮНЗГИЙРҮҮЛЭН ӨРГӨЖҮҮЛЭХ: СОРИЛТ БЭРХШЭЭЛ БА ЗӨВЛӨМЖ 27. Монгол улс хөрөнгийн зах зээлээ гүнзгийрүүлэн өргөжүүлэх талаар зарим гол сорилттой тулгарч байна. Хөрөнгийн зах зээлийг гүнзгийрүүлэхэд доорх зүйлийг эрэмбэлэн агуулсан иж бүрэн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх замаар угтвар нөхцөлийг бүрдүүлэх болно. Үүнд: Зохион байгуулалт, зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээний үр дүнг дээшлүүлэх Хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах Зах зээлийн дэд бүтцийг орчин үеийн болгох Дотоодын үнэт цаасны болон хѳрѳнгийн зах зээлийг бэхжүүлэх Байгууллагын найдвартай хѳрѳнгѳ оруулагчдын бааз суурийг буй болгох СЗХ, МХБ болон биржийн бусад зах зээлийн зуучлалын байгууллагыг чадавхийг буй болгох A. Бүтэц зохион байгуулалт, зохицуулалт, хяналт шалгалтын хүрээг нэмэгдүүлэх 28. Хууль эрх зүй, зохицуулалтын хүрээг орчин үеийн болгох нь Монгол улсад хөрөнгийн зах зээлийг гүнзгийрүүлэхэд чухал урьдчилсан нөхцөл юм. Эрх зүйн болон зохицуулалтын шинэчлэл нь хэсэгчлэн хийгдэж ирсэн. Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль үнэт цаасны зах зээлийн зохицуулалт, хяналт шалгалтанд шаардлагатай суурийг тавина гэж хүлээж байна. 29. Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хууль одоогийн мөрдөж буй хуулиас хэд хэдэн чиглэлээр сайжирч, олон улсын стандартыг илүү бүрэн тусгасан. Хуучин хуультай харьцуулахад хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуульд дараах гол сайжруулсан өөрчлөлтийг оруулсан. Үүнд: a. Монголд үнэт цаас гаргаж буй компанийг заавал Монголд бүртгэлтэй байхыг шаардахгүй. Одоогийн хуулиар үнэт цаас гаргаж буй компани Монголд бүртгэлтэй байхыг шаарддаг (ингэснээр Монголын хуулийг мөрдөхийг шаарддаг). Хуулийн энэ шаардлага гадаадад бүртгэлтэй, манайд

20 17 үйл ажиллагаа явуулж байгаа эсвэл хөрөнгөтэй гадаадын компани Монголд хоѐрдагч зах зээлд үнэт цаасаа гаргахад саад болж байна. Эдгээр гадаадын компани өөрсдийн толгой компанийн бүртгэлтэй улсын хууль, зохицуулалтын дэглэмийг мөрддөг. Монголын болон гадаадын үнэт цаас гаргах дүрэм, бусад зохицуулалтын шаардлагыг мөрдөх нь чирэгдэлтэй юм. Учир нь эдгээр шаардлага нь давхардсан заримдаа хоорондоо зөрчилдсөн байдаг. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулиар гадаадад үнэ цаасаа бүртгүүлэн, арилжаалдаг компани МХБ-д үнэт цаасаа бүртгүүлэн арилжаалж болохыг зөвшөөрнө. Ингэснээр двхардсан шаардлагыг мөрдөх хэрэггүй болж үнэт цаасаа давхар эсвэл гадаадаас бүртгүүлэх нь сонирхол татахуйц болно. b. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хууль валютын зах зээл дээр арилжаалах үнэт цаасаар хамгаалагдсан хадгаламжийн бичгийг дотоодод гаргахыг илэрхий хүлээн зөвшөөрч, номиналь эзэмшигч болон бенефициар өмчлөгч ялгааг оруулж өгсөн. Одоогийн хууль хадгаламжийн бичгийг хүлээн зөвшөөрөөгүй. Хоѐрдогч зах зээлийн чөлөөлөлт буюу харилцан бүртгэлийн шаардлагын хамт МХБ дээр хоѐрдахь бүртгэл хийлгэхийг зөвшөөрсөний цэвэр нөлөө нь илүү анхаарал татахуйц, боломжтой болох юм. c. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуульд номиналь эзэмшигч, бенефициар өмчлөгчийн ялгааг нарийн оруулж өгч, итгэмжлэгч буюу кастадион нь бенефициар өмчлөгчийн үйлчилгээ үзүүлэх зөвшөөрлийг авах болсноор брокер, итгэмжлэгч, кастадион нар хөрөнгө оруулагчид үйлчилгээ үзүүлэх зам тавигдаж байна. Одоогийн хуулиар номиналь эзэмшигч, бенефициар өмчлөгчийг ялгадаггүй юм.. d. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулинд оруулсан бусад өөрчлөлт бол: (i) брокер, дилер, андеррайтер нарын үүргийг тодорхой болгож өгсөн; (ii) ил тод байдал болон нээлттэй байх шаардлага; (iii) олон улсын ерөнхий практикийн дагуу үнэт цаасны арилжааны төлбөрийг ажлын 3 өдөрт багтаан гүйцэтгэдэг (урьдчилан төлбөр хийсний дараа арилжааг дуусгадаг өнөөгийн системийн оронд) болох T+3 системийг нэвтрүүлэх хүрээг тодорхойлж өгсөн. 30. Гэсэн ч Монгол улсын үнэт цаасны зах зээлийг орчин үеийн болгох үйл ажилллагааг үр дүнтэй болгоход хөрөнгийн зах зээлийн хуульд өөрчлөлт оруулах хэсгүүд байна. Хөрөнгийн зах зээлийн хуульд ялангуяа дараахь бодлогын асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй. Үүнд: 15 a. СЗХ, МХБ-ийн үүрэг ялангуяа бүртгэлтэй холбоотой тэдгээрийг үүргийг үр дүн, үр ашгийг хангах үүднээс тодорхой болгох хэрэгтэй байна. СЗХ, МХБ хооронд ажил үүргийг хуваарилахдаа ойлголцлын санамж бичиг байгуулах 15 СЗХ-носс Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн 2001 оны 11 сарын хувилбарыг ССҮХ-ийн багт өгсөн. Ажлын хэсэг уг хувилбарыг судлан техникийн нарийвчилсан саналаа СЗХ-д хүргүүлсэн бөгөөд зарим саналыг энэхүү техникийн тэмдэглэлд өгүүлсэн болно.

21 18 эсвэл зохицуулагч болон хөрөнгийн бирж хоорондын зохицуулалтыг баримтжуулсан удирдамж гаргаж болно. b. Монголын зах зээлд оролцогсдоос авсан санал хүсэлтээс харахад дотоодтой харьцуулахад гадаадад хөрөнгө буюу үнэт цаасны санхүүжилт босгох нь компаниудын хувь хамаагүй амархан бөгөөд хурдан байдаг байна. Учир нь компанийн санхүүжилтийн хэрэгцээг хангахуйц гүнзгийрүүлэлт\чадавх дотоодын зах зээл дээр ерөнхийдөө байхгүйгээс гадна зохицуулагчийн зөвшөөрөл авахад удаан хугацаа шаарддаг. Гадаадын болон дотоодын компани үнэт цаасаа гаргахыг татах чухал асуудал бол МХБ-ийн өрсөлдөх чадвар болох учраас тогтсон зах зээл хэрэглэдэг зах зээлд нөхөрсөг байх арга барилыг авч ажилласнаар зохицуулагч илүү үр дүнтэй ажиллах болно. c. СЗХ-нд олгосон өргөн хүрээт эрх нь (үнэт цаасны бүртгэл хийх болон үнэт цаасны зах зээлийн зохицуулагч гэсэн хоѐрдмол эсвэл хосолсон үүргээ гүйцэтгэхэд) ил тод байдлаар тууштай эдлэхгүй нөхцөлд хөрөнгө оруулагчийг хамгаалахтай холбогдсон санаа зовох асуудлыг үүсгэж болно. 16 СЗХ-ний үйл ажиллагааны эрх зүйн сорилтоос гарах эрсдэлийг багасгахын тулд зохицуулалтын үнэлгээ болон хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулиар олгогдох шинэ эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх санааачлагатай үйл ажиллагаандаа тавих зохих хяналт шалгалтыг хангах үүднээс СЗХ-ноос өөрийн дотоодын систем, үйл ажиллагаагаа авч үзэх нь хэрэгтэй юм. d. Санхүүжилт босгох саналыг батлах зохицуулалтын арга хандлагын хувьд бие даасан мэргэжлийн тал \зохицуулагч бус\ хөрөнгийн үнэлгээг хийж, уг үнэлгээг хувьцаат компанийн танилцуулгад ил тодоор оруулж, зах зээлд суурилсан шалгалтыг хийх болсноор Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд хувь нэмэр оруулна. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн 10.7 заалтаар нийтэд зарахаар зарласан үнэт цаасны үнийг тогтоох аргыг хувьцаат компанийн танилцуулгад заавал тусгахыг баталгаажуулсан. Энэ заалтын нөлөө бол үнэт цаас гаргагчийн хөрөнгийн үнэлгээг авч үзэхийг СЗХ-оос шаардсан явдал юм. Хөрөнгийн үнэлгээний хувьд борлуулалтын орлогын өнгөрсөн мэдээлэл байхгүй (тухайлбал, уул уурхайн хөрөнгө, шинэ төслүүд) нөхцөлд зохицуулагчаас үнэлгээг бодитой байдлаар авч үзэх боломжгүй байдал үүсч болно. Ингэснээр зах зээлд суурилсан үнийг гажуудуулж болно. МХБ-ийн зорилтот үнэт цаасны бүлгийн хувьд ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын үйл ажиллаггаа явуулдаг компаниуд бөгөөд тэдгээрийн хувьд борлуулалт хийж 16 СЗХ-д олгогдсон ерөнхий эрхийн жишээ нь 9-р зүйлд заасан санхүүжилт босгохтой холбоотой хүсэлтүүдийг батламжлахтай холбоотой заалтууд юм.

22 19 байсан урт хугацааны түүх байхгүй учраас тэдгээрийн үнэлгээг мэргэжлийн үнэлгээний мэргэжилтнүүд хийх ѐстой. 17 e. СЗХ-ноос IPO спонсорлогч буюу ивээн тэтгэгч гэсэн концепцийг нэвтрүүлэх асуудлыг авч үзэх хэрэгтэй юм. Хяналт шалгалтын чанарын талаар гарч буй санаа зовсон асуудлыг хөрөнгө босгох худалдааг спонсорлогч буюу ивээн тэтгэгчийг оруулж ирэх замаар шийдвэрлэж болох юм. Ивээн тэтгэгч нь үнэт цаас гаргагчийг үнэт цаасаа бүртгүүлэхэд бэлтгэх, бүртгүүлэх өргөдлийг өгүүлэх, өргөдөлтэй холбогдсон бүхий л асуудлыг хариуцах гэсэн үүргийг хүлээнэ. Мөн ивээн тэтгэгч нь шинэ үнэт цаас гаргагч бүртгэл хийлгэхэд тохирсон, үнэт цаасны танилцуулга бүрийн мэдээлэл бүрэн бөгөөд материал талаас үнэн зөв, үнэт цаас гаргагчийн захирлууд бүртгэлийн дүрэм, журмаар хүлээсэн үүргээ биелүүлж чадахыг өөрөө баталж чадсан байх хэрэгтэй. Иймд зарим зах зээлийн хувьд ивээн тэтгэгчийн тухай концепц нь хяналт шалгалтын хүлээн зөвшөөрөхүйц стандартыг мөрдөхөд зохицуулагчийн хувьд маш чухал арга хэрэгсэл болж чадсан байна. Гэвч тэдний үзүүлэх үйлчилгээ нь үнэт цаас гаргагчийн хувьд маш их өндөр үнэтэй болдог. Зарим зах зээлийн хувьд компаниуд үйл ажиллагаа явуулсан урт хугацааны түүхгүй эсвэл өндөр эрсдэлтэй бол ивээн тэтгэгчийн тусламжтайгаар бүртгүүлэхэд бэлэн бус компанийг шүүрдэхэд зохицуулагчид туслах чухал механизм болох юм. Учир нь зохицуулагч болон зохих төрийн байгууллагааас бүртгэлд тэнцэх эсэхийн үнэлгээ хийх байр суурьгүй байж болох юм. f. Хөрөнгө босгож буй арилжаанд оролцогч талуудын үүрэг хариуцлагыг маш нарийвчлан тодорхойлсон байх ѐстой. Ингэснээр аливаа хариуцлага, үүсэх өр төлбөрийг зохистой хуваарилж, энэ талаар бүх талууд бүрэн ойлголттой болсон байх юм заалтанд үнэт цаас гаргагчийн танилцуулга болон бусад холбогдох баримт бичгийг бэлтгэн гаргаж буй этгээд нь өөрийн үзүүлсэн үйлчилгээний улмаас бусдад учруулсан хохирлыг хариуцна гэж заасан заалтын хамт энэхүү заалт нь үнэт цаасны танилцуулгыг бэлтгэхэд оролцсон хуульч, ня-бо болон бусад мэргэжилтнүүдийн хувьд хариуцлага ногдуулах нөлөө үзүүлнэ. Хэрэв энэ нь хүсч буй нөлөө бол ийм 17 Жишээлбэл, Хонг Конгийн бүртгэлийн дүрмээр хөрөнгийн үнэлгээг Канадын уул уурхай, металлурги, нефтийн институтээс баталсан ашигт малтмалыг үнэлэх стандарт, журмаар сертификат авсан этгээд, Өмнөд Африкийн ашигт малтмалын хөрөнгийн үнэлгээний кодекс, Австралийн геологийн эрдэмтдийн институт, уул уурхайн аж үйлдвэрийн зөвлөхүүдийн ассоциацын хамтарсан хорооноос баталсан Техникийн үнэлгээ, ашигт малтмалын болон нефтийн хөрөнгө, үнэ цаасны үнэлгээний кодексийн дагуу хийнэ заалт Олон нийтэд арилжихаар гаргах үнэт цаасны үнийг тогтоох аргачлал,энэхүү хуулийн 33 бүлгийн заалтын дагуу болон бусад холбогдох дүрэм журмын дагуу бие даасан аудитороор баталгаажсан сүүлийн гурван жилийн санхүүгийн тайланг, үнэт цаасны өргөдөл гаргахаас өмнөх улирлын болон сарын санхүүгийн атйлангууд, хуульчийн тайлан нь танилцуулгын салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болно гэж заасан.

23 20 төрлийн мэргэжилтэнд ногдуулах иргэний хуулийн хариуцлагын ерөнхий стандарттай нийцэхгүй байж болох юм. Ерөнхийдөө танилцуулгын агуулгаас үүсэх иргэний хариуцлагын хувьд танилцуулга, тухайлсан бүртгүүлэх асуудлаар үүрэг хүлээгчдийн мэдлэгийн хүрээнд зөвхөн хамрах мэдээллийн хувьд буюу тэдний хувьд асууж олж чадсан мэдээллийн хүрээнд л тавих болно. Танилцуулгын агуулга болон бүртгэлийн тухайлсан асуудлын хувьд дараах этгээд, талууд үүрэг хүлээнэ. Үүнд: i. Компани өөрөө; ii. Хөрөнгийн биржид бүртгэлийн мэдээлэл өгч байхад байсан захирлууд. Гэвч танилцуулгыг мэдээгүй эсвэл зөвшөөрөөгүй захирал хариуцлага хүлээхгүй ба танилцуулгыг хэвлэгдсэнийг мэдсэний дараа яаралтайгаар уг мэдээллийг өөрийг нь мэдээгүй буюу зөвшөөрөлгүй хэвлэснийг олон нийтэд зарлана; iii. Танилцуулганд захирал гэж нэрээ оруулах зөвшөөрөл өгсөн болон нэр нь гарсан хүн бүр; iv. Танилцуулганд дурьдсанчлан танилцуулгыг бүхэлд нь эсвэл тухайлсан хэсгийг хариуцна гэсэн хүн бүр; v. Танилцуулгын агуулга эсвэл түүний тухайлсан хэсгийг гаргахыг зөвшөөрсөн аливаа этгээд. g. Энэ хүрээнд танилцуулгын мэргэшсэн болон мэргэшсэн бус хэсгүүдийг хооронд нь ялгах хэрэгтэй юм. Танилцуулгын мэргэшсэн бус хэсэг (танилцуулгын мэргэшсэн ажилтан тухайлбал үнэ цаас гаргагчаас бусад ня-бо болон бусад мэргэжилтнүүд тухайлан бэлтгэснээс бусад хэсгийг хэлнэ)-т мэргэжилтнүүд стандартын дагуу шалгалт хийсэн хамгаалалтанд найдаж болох бөгөөд хүлээн зөвшөөрөхүйц асуулга, шалгалт явуулсны дараа танилцуулгад алдаатай мэдэгдэл эсвэл орхигдуулсан зүйл байгаа гэж үзэх шалтгаан байхгүй болно. Мэргэшсэн хэсгийн хувьд танилцуулгад дурьдсан мэдээллийг гаргахын тулд мэргэжилтнүүд өөрийн зөвшөөрлийг өгөх ѐстой. Үүнээс гадна мэргэшсэн бус хэсэгт төлөөлөн удирдах зөвлөл болон удирдлагаас авсан мэдээлэл болон мэдэгдэлд үндэслэн хуульч болон бусад мэргэжилтнүүд шалгалт хийнэ. Иймээс тэд мэдээллийн үнэн зөв болон найдвартай байдлын нягтлан шалгалтыг зохистой стандартаар хийсний хариуцлагыг хүлээх ѐстой болохоос танилцуулгын агуулгын төлөө хариуцлага хүлээх ѐсгүй. h. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн төсөлд IPO гаргах баримтжуулах процессийг эрчимжүүлэхэд шаардлагатай урьдчилсан танилцуулга буюу хуурамч баримт танилцуулга заалтыг тусгаагүй байна. IPO гаргахад урьдчилсан танилцуулга эсвэл хуурамч баримт танилцуулга (АНУ-д нэрлэдэг) нь үнэт цаас гаргахад холбогдох бүх мэдээлэл тухайлбал, үнэт цаас гаргагчийн бизнесийн мэдээ, эрсдэл, удирдлагын мэдээлэл, бизнесийн чиглэл, борлуулалтын он цагийн мэдээ гэх мэтийг агуулсан байна. Иймд танилцуулгад ороогүй ямар мэдээлэл байна вэ гэвэл санал болгож буй хувьцааны тоо, гаргах

24 21 үнэ зэрэг болно. Баримтжуулах процесс нь үнэт цаас гаргагч, андеррайтерүүдаас байгууллагын сонирхол саналыг авахад дэмжлэг болно. Энэ нь андеррайтерээр дамжуулан үнэт цаас гаргагч санал болгож буй үнэт цаасны хамгийн сайн үнийг тогтоох боломжийг хангана. Хөрөнгийн зах зээлийн хуульд урьдчилсан буюу хуурамч баримт танилцуулгын байр суурийг тодорхойлж өгөх ѐстой. Гэхдээ урьдчилсан танилцуулгыг олон нийтэд сурталчилгаа болгон ашиглахгүй байхыг хянах хяналт байх ѐстой. Хэвийн хяналтанд, танилцуулга биш гэсэн сануулгыг урьдчилсан танилцуулгад хэлж өгөх шаардлага байх; урьдчилсан танилцуулганд өргөдлийн маягтыг хавсаргахгүй байх; танилцуулгыг тараах хөрөнгө оруулагчид байгууллагын эсвэл мэргэжлийн хөрөнгө оруулагчид орсон байх ѐстой. i. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн 11.5 заалтыг дахин авч үзэн СЗХ-ны хөрөнгө босгох саналыг цуцлах эсвэл зөвшөөрлөө дахин хянах эрхийг хязгаарлаж, ингэснээр хөрөнгө босгох саналыг хэрэгжүүлсний үр дүнд хувьцаа авсан гуравдагч талын эрхийг хөндөхгүй байж болно. Хувьцаагаа гаргасны дараа хөрөнгө оруулагчид ногдох эрх очсоноор СЗХ-ноос авах арга хэмжээ нь заавал өөр байх юм (танилцуулгад үнэн бус бөгөөд будилуулах мэдээлэл орсон нөхцөлд). Иймд СЗХ-аас зөвшөөрлөө цуцлах эсвэл өөрчлөлт оруулах улмаар хөрөнгө босгох саналтай холбогдсон нэмэлт нөхцлийг тавих боломжтой байх нь зүйтэй боловч үнэт цаас гаргасны улмаас үүссэн гуравдагч талын эрхийг зөрчилгүйгээр хийх ѐстой юм. j. Үнэт цаасыг бүртгэсний дараа танилцуулганд үнэн бус бөгөөд төөрөгдөлд оруулах мэдээлэл байгааг СЗХ-аас илрүүлбэл Зогсоох тушаал өгөх эрхийг СЗХ-д өгөх асуудлыг авч үзэх ѐстой. Үүнээс гадна 11.9 заалтад тусгасны дагуу хөрөнгө оруулагчид шүүхээр дамжуулан нөхөн төлбөр авах боломжийг олгох тухай авч үзэх ѐстой. Зогсоох тушаал -ын тусламжтайгаар СЗХ буруу бөгөөд төөрөгдөлд оруулах мэдээлэл оруулсан танилцуулгыг нийтлэн тараахаас сэргийлэх захиргааны эрхтэй байх болно. k. Бүртгэлийн журамд бүртгэлтэй холбогдсон МХБ-ийн өрсөлдөх байр суурь тухайлбал, уул уурхайн компанийг МХБ-д бүртгүүлэхийг татах эрмэлзэлийг тодорхой зааж өгөх нь чухал болно. Үүнтэй уялдан бүртгэлийн журамд уул уурхай, олборлох үйлдвэрийн шаардлагыг тодорхой тусгаж өгөх хэрэгтэй болно. Олон нийтэд тараах гэх мэт ерөнхий асуудлаар баримтлах дүрмийг зааж өгөх нь зайлшгүй боловч МХБ-нээс хайгуулалт, олборлолтын эхний шатандаа байгаа компанийг бүртгэх бэлтгэлийг хийх бодлогыг томьѐолж бүртгэлийн журамд тусгайлсан заалт оруулж өгөх хэрэгтэй болно. Тухайлбал, Лондонгийн хөрөнгийн биржийн AIM-ийн уул уурхай, нефть, хийн компанийн тэмдэглэлд итгэлтэй хүнийн тайлан, баримтыг ил тод болгох мэдэгдэл, өргөдөл гарагчийн хөрөнгө, уурхайн талбарт очиж үзэх гэх мэт шаардлагыг тавьдаг. CIM, IMMM, JORC, Russian, SAMREC and SME стандарт болон эсвэл байгууллагаас гаргасан олон улс хүлээн зөвшөөрсөн стандартыг хангах,

25 22 байгалийн эрдэс баялаг болон нөөцийн мэдэгдэлийг гаргаж өгөхийг шаардана. Канадын Торонтогын хөрөнгийн бирж уул уурхайн болон олборлолтын компанийн бүртгэлийн шаардлага -ын таван ангилалтай. 19 Бүртгэлийн журмын төсөлд энэ тухай дурьдаагүй байна. l. Хөрөнгийн зах зээлийн хууль, бүртгэлийн журмын заалтуудад давхардал зарим талаар гарсан гэж харагдаж байна. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуульд байх ѐстой заалтуудыг тодорхойлж, эдгээрээс урган гарах хэрэгжилтийн асуудлыг бүртгэлийн журамд тусгаж өгөх нь чухал юм. m. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуульд үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийн зохицуулалтын бодлогыг тодорхой тусгаж өгөх ѐстой. Тодорхойлтууд хоорондоо нийцэлгүй байгаа нь харагдаж байна. Үүнээс чухал асуудал бол бэлэн мөнгөний жижиг зах зээл, дотоодын зах зээлийн зуучлагчдын нарийн төвөгтэй байдлын түвшинг харгалзан үзвэл Монголд өнөөдөр үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл шаардлагатай юу гэсэн асуулт тавигдаж байна. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуульд үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийн зохицуулалтын хүрээнээс юуг оруулахгүй байхыг тодорхойлоход онцгой анхаарал тавих хэрэгтэй. Хуулийн заалтанд үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэл нэр томьѐог ерөнхийд нь зохицуулалттай зах зээл дээр опцион болон фьючерсийн гэрээг үнэт цаасны зах зээлд арилжихыг зөвшөөрсөн бусад санхүүгийн хэрэгсэл гэж тодорхойлсон учраас дуудагдах бүтээгдэхүүний хувьд жижиглэнгийн хөрөнгө оруулагчдыг оролцохыг зөвшөөрөхгүй байна гэж ойлгогдохоор байна. 5 дахь бүлэгт өгсөн үнэт цаас -ны тодорхойлолтоор хөрөнгийн опцион болон фьючерийн бүтээгдэхүүн хамрагдахгүй байна n. Зохицуулалттай аж ахуйн нэгжийн хувьд өөрийн үйлчлэгчээ мэдэх зарчмыг зохицуулалтын хүрээнд тусгаж өгөх шаардлагатай байна. Ингэснээр зохицуулалттай аж ахуйн нэгжийн хувьд өөрийн үйлчлүүлэгчид хөрөнгө оруулалт тохирох эсэхийг тодорхойлох үүрэг хүлээнэ. Үнэт цаасны урьдчилсан төлбөрөөс T+3 мөчлөгөөр төлбөр хийх тогтолцоо руу шилжиж байгаа нөхцөлд энэ нь маш чухал болно. Хөрөнгө оруулагчийг хамгаалахтай холбогдсон үнэт цаасны зохицуулалтын маш чухал бүрэлдэхүүн хэсэг мөн болно. Уг заалтаар зохицуулалттай аж ахуйн нэгж үйлчлүүлэгчийн хөрөнгө оруулалтын шаардлага, эрсдэл даах боломжийн талаар хүлээн зөвшөөрөхүйц асуулга, судалгаа хийж шалгалтыг хийссэнээр өөрийн хамгаалалтыг хангана. o. Гадаадын үнэт цаасны зохицуулагчид дэмжлэг үзүүлэх талаар хуулийн байгууллагатай зөвлөлдөх нь СЗХ-ны хувьд чухал болно. Гадаадын үнэт цаасны зохицуулагчийн үүрэгтэй холбоотой хүсэлт ирвэл СЗХ арга хэмжээ авч болохыг хуульд тодорхой зааж өгөх ѐстой. Хүсэлтийн агуулга Монгол улсын 19 to Listing.pdf. Хандах.

26 23 хуулийг зөрчөөгүй байх болно. Иймд хамгаалалтын механизм тухайлбал: (i) гадаадын үнэт цаасны зохицуулагч нь СЗХ-ноос ийм төрлийн хүсэлт гаргахад харилцан мэдээлэл солилцдог байхыг шаардах; (ii) нийтийн эрх ашиг хөндсөн нөхцөлд үзүүлэх дэмжлэгийг хязгаарлах; (iii) гадаадын үнэт цаасны зохицуулагч нууцыг хадгалах зохион байгуулалтын арга хэмжээг хангалттай түвшинд авсан байх шаардлага; (iv) хүсэлттэй холбогдсон зардлын зарим хэсгийг гадаадын үнэт цаасны зохицуулагч төлөх нөхцөлд үзүүлэх дэмжлэгийг хязгаарлах шаардлагыг тавьж өгч болно. p. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн 49.4 заалтыг дахин харж үзмээр байна. Одоогийн заалтаар СЗХ нь санхүүгийн зэрэглэл тогтоох аргачлыг боловсруулах эрхийг эдлэхээр байна. Зэрэглэл тогтоох байгууллагын хяналт шалгалтын IOSCO стандартын 18 зарчимд Ёс зүйн суурь стандартаар тогтоосон зэрэглэл тогтоох байгууллагын үйлчилгээний чанар, шударга байх шаардлагыг тодорхойлж өгсөн. Зохицуулалтын зорилгоор саналыг нь ашигладаг зэрэглэл тогтоох байгууллага зах зээлд чухал үүрэг гүйцэтгэдгийн хувьд зохих ѐсны хяналт шалгалтын дор ажиллах ѐстой. Ийм хяналт шалгалтанд зах зээлд анхлан оролцоход тавих шаардлага болон үйл ажиллагааны явцад нь хийгдэх холбогдох байгууллагын хяналт шалгалтыг зохицуулалтын шаардлага болгон оруулж өгөх ѐстой. Иймээс 49.4 заалтанд IOSCO нэр томьѐог тусгаж өгөх нь зүйтэй юм. q. Даган мөрдөөгүй нөхцөлд учрах үр дагварыг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон заалтуудад тодорхой зааж өгөх ѐстой. r. Зөвлөлдөх, хамтран ажиллах, мэдээлэл солилцох талаар ойлголцлын олон талт санамж бичиг (ХООТСБ)-т Монгол улс гарын үсэг зураагүй билээ. Гарын үсэг зурсан үнэт цаасны зохицуулагч байгууллагын хооронд хамтран ажиллах, мэдээлэл солилцоход мөрдөх олон улсын стандартыг энэхүү санамж бичгээр тогтоож өгсөн. Санамж бичигт гарын үсэг зурж нэгдэн ороогүй нь МХБ-ийн хувьд ялангуяа гадаадынхныг бүртгүүлэхийг татах стратегийг хувьд олон улсын хамтын ажиллагаа, хэрэгжүүлэх чадавх султай гэж бүс нутгийн байгууллагад харагдаж болно. Үнэт цаасны зах зээлийн шинэ хуулиар СЗХ нь санамж бичигт нэгдэн орох эрхийг авах зорилгыг тавьж байна. 31. Бүтэц зохион байгуулалт, зохицуулалт болон хяналт шалгалтын хүрээнд дараах зөвлөмжийг өгч байна. Үүнд: f. Олон улсын сайн практиктай уялдсан МХБ-ийн орчин үеийн болгох, орчин үеийн үнэт цаасны зах зээлийн үйл ажиллагааны суурь болох Хѳрѳнгийн зах зээлийн ѳргѳн хүрээт хуулийг батлуулах (СЗХ, ХЗДХЯ, МХБ, СЯ богино хугацаа); g. Хѳндлѳнгийн мэргэжлийн этгээд (зохицуулагч бус) хѳрѳнгийн үнэлгээг хийн үнэлгээг танилцуулгад дэлгэж ѳгдѳг зах зээлд суурилсан шалгалтын тогтолцоог нэтрүүлэх (СЗХ богино хугацаа);

27 24 h. Шалгалтыг сайжруулахын тулд МХБ дээр IPO хийгдэхийг дэмжих ивээн тэтгэгч нарын тогтолцоог нэвтрүүлэх асуудлыг авч үзэх (СЗХ, МХБ богино хугацаа); i. Үйлчлүүлэгчдээ хѳрѳнгѳ оруулалтын зѳвлѳгѳѳ ѳгдѳг зохицуулалттай аж ахуйн нэгжид үйлчлүүлэгчээ мэдэх үүргийг ѳгдѳг тогтолцоог нэвтрүүлэх (СЗХ, МХБ богино хугацаа); j. IOSCO стандартын дагуу гадаадын хѳрѳнгийн биржид дэмжлэг үзүүлж байх эрхийг СЗХ-д олгох (СЗХ, ХЗДХЯ, СЯ богино хугацаа). B. Хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах 32. СЗХ нь хөрөнгийн зах зээлийн хяналт, шалгалт хийх явцад гарах аливаа төвөгтэй байдал, сорилтыг үр дүнтэй даван туулах зорилготой өргөжсөн үүргээ биелүүлэх санхүүгийн хангалттай нөөц, үйл ажиллагааны бие даасан байдал олгогдсон байх ѐстой. Үнэт цаасны зах зээлийн өнөөдрийн эрчимжтэй хөгжлийн энэ үед маш чухал болно. СЗХ нь хөрөнгийн зах зээл болон банк бус санхүүгийн байгууллагад хяналт, шалгалт хийх үүргийг хүлээж, хууль, эрх зүйи хүрээний цоорхойг нөхөх, зохицуулалт, хяналт шалгалт, засаглал, дотоод хяналт, нягтлан бодох бүртгэл, аудитын хүрээг бэхжүүлэх сорилттой тулгарч байна. СЗХ ажлын маш их ачаалалтай боловч маш хязгаарагдмал нөөцтэй байна. Хөрөнгийн зах зээл эрчимтэй орчин үеийн болж байгаа учраас СЗХ зохистой санхүү, хүнийн нөөцөөр хангагдах хэрэгтэй. 33. СЗХ-ны үйл ажиллагааны бие даасан байдлыг санхүүгийн хангалттай нөөц, мэргэшсэн хүний нөөцийг авч, удирдах уян хатан байдлаар өргөжүүлэх ѐстой. Боломжит хоѐр хандлага байж болно. Үүнд: СЗХ-д үнэт цаасны танилцуулгыг бүртгэх, лиценц олгохдоо хураамж авахыг зөвшөөрөх, хөрөнгийн бирж дээр арилжаа хийснээс олох орлогоос авах бага хувийн шимтгэлийг СЗХ-той хуваалцах. Дэлхийн олон улсын хувьд энэ ердийн арга хандлага юм (Жишээлбэл, Хонг Конг, Шри Ланк, Малайз, Тайланд). 34. Хуулиар хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэх явцад нь СЗХ болон түүний ажилтнуудын эсрэг хуулийн арга хэмжээ авахаас сэргийлсэн хангалттай хамгаалалтын заалт ҮЦЗЗ шинэ хуульд тусгагдаагүй байна. Зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээсэн ажилтнуудын хувьд энэ нь эрсдэлийг авчирч байна. Учир нь журмын дагуу үүргээ гүйцэтгэснээс үл хамаарч тэднийг аж ахуйн нэгж болон хувь хүмүүс шүүхэд өгөх боломжтой. Ингэснээр зохицуулалтын үүргээ гүйцэтгэхээс хашрахад хүргэж болно. СЗХ эсвэл түүний ажилтнуудын эсрэг хуулийн арга хэмжээ авахад төрийн алба, мэргэжлийн хяналтын хуулийн дагуу хуульчийг томилж тэднийг хамгаалдаг гэж СЗХ тайлбар өгсөн. IOSCO-ын стандартаар шаардсан хуулийн хамгаалалтын түвшинд СЗХ-ны ажилтнууд хамгаалагдаагүй байна гэж үзэж болохоор байна. Хуулиар хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэх явцад СЗХ буюу түүний ажилтнуудын эсрэг хуулийн арга хэмжээ авахаас сэргийлсэн хангалттай хамгаалтын заалтыг хөрөнгийн зах зээлийн хуульд тусгах хэрэгтэй

28 25 байна. Үнэт цаасны хуулийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхээс эмээх эсвэл тусгайлсан хүсэлт гаргахгүйгээр ажил үүргээ гүйцэтгэхийг хангах IOSCO зарчимтай нийцнэ. 35. Саяхан өөрчлөлт оруулсан банкны хуулиар СЗХ, МБ-тай хамтарсан хяналт шалгалт явуулах журмыг хамтран батлан гаргах ажлыг гүйцэтгэх үүрэгтэй болсон. Мөнгө угаах, терроризмтэй тэмцэх санаачлагын хүрээнд СЗХ нь санхүүгийн тагнуулын газартай нягт хамтран ажиллах үүрэг бас хүлээж, банк бус санхүүгийн байгууллагын тайлангийн журмыг саяхан баталсан. Хамтарсан хяналт шалгалтыг үр дүнтэй гүйцэтгэхийн тулд СЗХ-нд илүү хамтын жиллагаа, сургалт шаардлагатай юм. СЗХ хяналт, шалгалтандаа байдаг байгууллагуудад мөнгө угаах, терроризмтэй тэмцэх үр дүнтэй дэглэм тогтоохын тулд санхүүгийн тагнуулын газартай нягт хамтран ажиллах шаардлагатай. 36. Хяналт шалгалтын үр дүнг сайжруулах талаар дараах зөвлөмжийг өгч байна. Үүнд: c. Мэргэшсэн ажилтнуудыг авч ажиллуулах санхүүгийн хангалттай эх үүсвэр, уян хатан эрхтэйгээр СЗХ-ны үйл ажиллагааны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх. СЗХ-нд цуглуулсан хураамжаа өөртөө үлдээж, хөрөнгийн зах зээл дээр хийгдсэн арилжаанаас олсон орлогоос бага хувийн шимтгэл авах замаар энэ боломжийг бүрдүүлж болно. 20 (СЯ, СЗХ богино хугацаа); d. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хууль эсвэл СЗХ-ны эрх зүйн байдлын тухай хуульд СЗХ болон түүний ажилтнууд хуулийн дагуу хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхдээ хангалттай хуулийн хамгаалалтыг эдлэхийг хангах (СЯ богино хугацаа). e. Эрсдэлд суурилсан хяналт, шалгалт, нэгдсэн хяналт шалгалтын сургалтыг СЗХнд зориулан явуулах (СКХ дунд хугацаа). C. Зах зээлийн дэд бүтцийг орчин үеийн болгох 37. Хөрөнгийн зах зээлийн дэд бүтцийг орчин үеийн болгох төрийн амлалт нь МХБ-ийн хөрөнгө оруулагчдын нимгэн бааз суурь, цөөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүний талаарх суурь асуудлыг шийдвэрлэхэд яаралтай анхаарал тавихтай тохирох ѐстой. МХБ-д автоматжуулсан хяналт, Мянганы IT технологи болон IT системийг ашигласан арилжааны болон төлбөрийн системийг суурилуулж байна. Энэ нь арилжааны үйл явц, төлбөрийн үүрэг, өдөр дутмын дээд хэмжээнд монитор хийх болно. МХБ, ТХС, СЗХ системийг хамтран ашиглана. Мэргэжлийн хөндлөнгийн байгууллага, компаниар шинэ арилжаа, төлбөр, хадгаламжийн системийн зах зээлийн бэлэн байдлын үнэлгээ хийлгэлгүй ажиллуулах гэж байгаа нь санаа зовоож байна. Шинэ систем нь МХБ, ТХС болон зуучлагчдын хувьд үйл ажиллагааны төвөгтэй сорилтыг авчирна. Туршлагатай 20 Дэлхийн олон улс орнуудад хэрэглэдэг ердийн арга барил юм (жишээлбэл, Хонг Гонк, Шри Ланг, Малайз Тайланд).

29 26 хөндлөнгийн мэргэжлийн компаниар системийн зах зээлийн бэлэн байдлын үнэлгээ хийлгэх нь чухал ач холбогдолтой юм. Энэ компани нь шинэ системийг ажиллуулах зөвшөөрөл өгөхөөсөө өмнө шинэ зах зээлийн дэд бүтцийн бэлэн байдал, эрсдэлийн удирдлагын хүрээний үр дүнтэй байдлын талаар СЗХ-д тайлагнах ѐстой. 38. Урьдчилсан төлбөрийн T+3 төлбөрийн мөчлөлт шилжихэд учрах эрсдэлийг удирдах сургалтанд үнэт цаасны зуучлагч нарыг хамруулах нь мөн адил ач холбогдолтой болно. Урьдчилсан төлбөрт суурилсан өнөөгийн тогтолцооны улмаас үйлчлүүлэгчээ мэдэх шинэ практик нь дотоодын брокерийн хувьд шинэ зүйл байх болно. Төлбөрийн үр дүнтэй систем нь МХБ, ТХС-тай холбогдсон тодорхой бус байдлыг хамгийн бага хэмжээнд хүргэхийн тулд зах зээлийн бүх оролцогчд, холбогдох талуудын үүрэг, хариуцлагыг нарийвчлан зааж өгөх ѐстой. 39. Төлбөрийн шинэ системийн дизайнд дутуу байгаа чухал шинж чанар бол төлбөрийн баталгааны механизм гэж үзэхээр байна. 21 Брокер эсвэл брокерийн үйлчлүүлэгч төлбөрийн чадваргүй буюу төлбөр хийх боломжгүй улмаас төлбөр хийгдэхгүй болохоос хөрөнгийн биржийн арилжааг сэргийлэх боломжийг төлбөрийн баталганы механизм олгоно. Зуучлагч нарт тавих хөрөнгийн зохистой стандартын тусламжтайгаар хэлцлийн эрсдэлийг цааш нь багасгаж болно. Ихэнх тогтолцоонд төлбөр, хэлцлийн тогтолцооны хүртээмж хөрөнгийн шаардлагыг хангасан зуучлагч нараар хязгаарлагддаг. Хөрөнгийн стандартыг мөрдүүлэх чадавх нь хэлцлийн эрсдэлд шууд нөлөө үзүүлнэ. 40. Нэг байгууллага үүргээ биелүүлээгүйгээс болж бусад байгууллагууд мөн үүргээ биелүүлж чадахгүй нөхцөлд системийн эрсдэл үүсдэг. Олон улсын төлбөрийн банкнаас системийн эрсдэл ийг зах зээлийн нэг оролцогчийн төлбөрийн чадваргүй байдал эсвэл нурааснаас үүсэх эрсдэл өөр оролцогчид шилжинэ" гэж тодорхойлсон. Системийн эрсдэлийг төвлөрсөн систем хоѐр механизмаар дамжуулан багасгаж болно. Нэгдүгээрт, аль нэг оролцогчийн зээлийн болон төлбөрийн эрсдэлийг эдгээр систем багасгаж болно. Ингэснээр эрсдэл бусад оролцогчид дамжихыг багасгана. Хорѐдугаарт, төвлөрсөн төлбөрийн баталгааны систем нь эрсдэл бусад оролцогчид нөлөөлөхөөс өмнө системийн эрсдэлийг шингээн авах эрсдэлийг барих механизмыг суулгах боломжийг буй болгоно. Төлбөрийн баталгааны механзмын зорилго бусад оролцогчдод аливаа асуудал учрахаас үл хамаарч арилжааны төлбөр гүйцэтгэгдэх баталгааг МХБ-ийн оролцогчдод олгоход оршино. Төлбөрийн баталгааны механизм нь үйлчлүүлэгчид нөхөн төлбөр төлөх сан бус ба арилжаа болгоныг оролцогч бүр үнэлснээс орох мөнгө буюу хөрвөх үнэт цааснаас санхүүжүүлж болно. 41. Зах зээлийн дэд бүтцийг орчин үеийн болгох талаар өгөх зөвлөмж: 21 МХБ-д ажиллаж буй Лондонгийн хөрөнгийн биржийн бүлгийн багийнхнаас төлбөрийн баталгааны механизмын талаар анхны саналыг СЗХ-той ярилцаж буй гэж ССҮХ-ийн багт мэдээлсэн.

30 27 c. Үнэт цаасны арилжаа, төлбөр, хадгаламжийн шинэ системийн үйл ажиллагаатай холбогдуулан түүний зах зээлийн бэлэн байдлын үнэлгээг бие даасан хөндлөнгийн компаниар гүйцэтгүүлэх ажлыг МХБ-ээс зохион байгуулах ѐстой. Шинэ системийг ажиллагаанд оруулах зөвшөөрлийг СЗХ-ноос гаргахын өмнө зах зээлийн бэлэн байдлын үнэлгээний тайланг СЗХ-д хүргүүлэх хэрэгтэй юм (МХБ, СЗХ богино хугацаа); d. T+3 төлбөрийн системд шилжих эрсдэлийг удирдах чадвартай байхын тулд үйлчлүүлэгчээ мэдэх сургалтыг брокеруудад явуулах хэрэгтэй. Холбогдох талуудаас хүлээж буй оролцооны талаар МХБ-ээс бүх оролцогч талуудад сургалт явуулж, баримтжуулах хэрэгтэй (МХБ, СЗХ дунд хугацаа); e. Эрсдэлд суурилсан хөрөнгийн зохистой зохицуулалтыг багтаасан эрсдэлийн удирдлагын зохистой систем бүхий төлбөрийн баталгааны механизмыг нэвтрүүлэх талаар төрөөс авч үзэх хэрэгтэй (МХБ, СЗХ дунд хугацаа). Бондын зах зээл D. Дотоодын үнэт цаас, хөрөнгийн зах зээлийг бэхжүүлэх 42. Засгийн газрын үнэт цаасны зах зээлтэй холбогдсон ялангуяа улсын өрийн удирдлагын талаар зарим чухал шинэчлэлийг төрөөс авч хэрэгжүүлж эхэлсэн боловч үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр илэрхийлэгдсэн бондын зах зээлийг хөгжүүлэхэд томоохон арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Монгол улсад засгийн газрын бондын зах зээлийн хөгжил харьцангуй доод түвшинд байгаа нь дараах хүчин зүйлээс үндсэндээ шалтгаалж байгаа болно. Үүнд: бондыг тогтмол бус гаргадаг, хөрөнгө оруулагчдад зориулсан бондын мэдээлийн сан байхгүй, өрийн удирдлагад нөлөөлөх урт хугацааны нөлөөлөл, зах зээлийн хөгжлийг тооцолгүй яаралтай санхүүжилтийг олоход онцлон анхаардаг. Төсвийн зорилтоос гадна зах зээлийн хөгжил, төлбөрийн чадварын зорилтууд улсын өрийн удирдлагын асуудал байх нь зүйтэй 43. Харьцуулах хүүгийн муруй буюу эрсдэлгүй зээлийн хэджиигийн хэрэгсэл байхгүйгээс засгийн газрын бондын зах зээлийн сул хөгжил нь компанийн бонд, үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийн зах зээлийн хөгжлийг хойш татаж байна. Засгийн газраас улсын салбарын төрөл бүрийн төслийг санхүүжүүлэхийн тулд үлэмж хэмжээний бонд гаргахыг төлөвлөж байна. Засгийн газрын бондын үр ашигтай зах зээл нь өрийн удирдлагын зардал, эрсдэлийг бууруулах боломжийг олгож өгнө. Өнөөдрийг хүртэл засгийн газрын үнэт цаасыг зах зээлд суурилсан механизмын тусламжтайгаар гаргаж байгаа боловч засгийн газраас зээлийг тогтмол бус хийж ирлээ. Анхдагч аукцид оролцох нь санхүүгийн бүх байгууллага болон хувь хөрөнгө оруулагчид нээлттэй боловч, цөөн тооны томоохон банкнууд л ерөнхийдээ аукционд оролцож байна. Засгийн газрын бондыг тогтмол гаргахгүй байгаа нөхцөлд харьцуулах хүүгийн муруйн үүсэхгүй болно.

31 Зах зээлийн гол тоглогчидтой байнгын нээлттэй ярилцлага хийхгүй байгаагаас засгийн газрын бондын арилжааны оролцоо буурч байна. Үнэт цаасны арилжаа болгонд үнэ хаялцагчийг тодорхойлдог өнөөдрийн практик нь банкны байр суурийн нууцлалтай мэдээллийг өрсөлдөгч нарт задалж байгаа учраас бас нэг сулруулах хүчин зүйл болж байна. Зах зээлийн оролцогч нараас засгийн газрын санхүүжилтийн шаардлагыг төлөвлөх, биелүүлэх чадвар, ил тод байдлыг сайжруулахын тулд өрийн удирдлагын хэлтсээс үнэт цаасны аукционы календарийг улирал бүр хэвлэн, уг улиралд гаргах үнэт цаасны хэмжээ, хугацааны талаарх төлөвлөгөөгөө зарлахыг авч үзэх хэрэгтэй. Зах зээлийн оролцогч нартай байнгын ярилцлага хйиснээр тэдний итгэлийг нэмэгдүүлнэ. 45. Засгийн газрын бондын хэв, загварыг стандартчилах хэрэгтэй ба бондыг түгээмэл харьцуулалтын хязгаарагдмал тооны хугацаатайгаар гаргахад төвлөрөх зүйтэй. Энэ үе шатны гол зорилт бол эрсдэлийн удирдлага, хэджин хийх зорилгоор үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийн туслах зах зээлийг суурь болгож эрдэлгүй зээлийн хүүгийн нөхцөлийн бүтцийг буй болгохын тулд хүүгийн муруйн дагуу харьцуулах хугацаатай бондын хангалттай гүнзгийрэлт хийхэд оршино. Хугацаа, купон, татварын талаар хөрөнгө оруулагчдын сонирхолыг боловсруулалтанд харгалзан үзэх ѐстой. 46. Засгийн газрын урт хугацаат, төлбөрийн чадвартай бондын зах зээлийг хөгжүүлэхэд зуучлагч нарын идэвхтэй оролцоо, зэх зээлийн үр ашигтэй дэд бүтэц шаардлагатай. Үнэт цаасны газар, хөрөнгө оруулалтын банк, брокер, арилжааны банк зэрэг зах зээлийн зуучлагч нар өрсөлдөөн, үр ашигтай байдлыг үндэслэн хөрөнгө, эрсдэлийн удирдлагын шаардлагатай практик, туршлагатайгаар үйл ажиллагаагаа явуулах ѐстой. СЯ-ны түвшинд анхдагч дилерийн тогтолцоог буй болгох тухай ярилцаж эхэлсэн ба АХБ-наас уг тогтолцоог Монголд нэвтрүүлэхэд зохистой эсэхийг судлах техник туслалцаа үзүүлэхийг санал болгож байна 47. СЯ засгийн газрын үнэт цаасны анхдагч зах зээлийн дэд бүтцийн хамгийн зөв хувилбарын талаар судлан үзэж байна. МХБ нь засгийн газрын нэрийн өмнөөс үнийн олон удаагийн аукцион зохион байгуулдаг юм. Өрийн удирдлагын хэлтсээс худалдах хүүгийн түвшинг шийдэж өгдөг. Ерөнхийдөө арилжааны 5 банк нийт арилжаалсан үнэт цаасны 99 хувийг худалдан авдаг СЯ анхдагч арилжааны тогтолцооны талаарх боломжит 3 хувилбарыг судлан үзэж байна. Үүнд: (i) МХБ-ийн арилжааны системийг үргэлжлүүлэн ашиглах, (ii) уг системийг МБ-ны үнэт цаас арилждаг системтэй нэгтгэх, эсвэл (iii) СЯ-ны шаардлагыг хангах арилжааны шинэ системийг байгуулах. Хувилбар бүр өөрийн давуу болон сул талтай. Цөөнийг нэрлэхэд МХБ-ийн арилжааны систем нь банк бус санхүүгийн байгууллага, хувь хөрөнгө оруулагч гэсэн бүх хөрөнгө оруулагчид нээлттэй байдаг бол МБ-ны систем зөвхөн арилжааны банк оролцох боломжтой. Гэхдээ МБ-ны арилжааны систем төлбөр гүйцэтгэх системд холбогдсон учраас бусад хувилбараас арай үр ашигтай бөгөөд найдвартай байж болох юм. Зах зээлийн шаардлагыг хамгийн үр ашигтайгаар хангах цоо шинэ системийг байгуулж болох боловч зардал, давхардлын талаасаа хөрөнгө оруулалтын зарим асуудал гарч болох юм. Иймд төрийн байгууллагууд АХБ-ны техник туслалцаатайгаар зах зээлийн дэд бүтцийг

32 29 сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг өргөсгөх замаар засгийн газрын үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэхээр ажиллаж байна. Техник туслалцаа бусад асуудлаас гадна анхдагч арилжааны системийг сайжруулах, санхүүгийн зуучлагч нарыг бэлтгэхэд анхаарах болно. Техник туслалцаагаар анхдагч арилжааны системийн төрөл бүрийн хувилбарыг харьцуулах судалгаа хийж одоогийн системийг сайжруулах бодлогын зөвлөмж гаргана. Хөрөнгийн зах зээл 48. Томоохон бөгөөд чанартай үнэт цаас гаргагчид байхгүй, хөрөнгө оруулагчдын бааз суурь цөөн, хязгаарагдмал бүтээгдэхүүний нэр төрөл нь хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтөнд саад болж байна. Хөрөнгө оруулалтын соѐл дутмаг, хөрөнгө оруулагчдын боловсролын түвшин бага байгаагаас хөрөнгийн зах зээлд итгэх хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг алдагдуулж байна. 49. Засгийн газрын төрийн өмчит аж ахуйн нэгжийг МХБ-д бүртгүүлэх замаар хувьчлах бодлого нь МХБ-ийн хөгжилтөнд ховорхон боломжийг олгож байна. МХБ-д чанартай үнэт цаас гаргагчдыг татахын тулд төрөөс урьдчилан тогтоосон хөрөнгийн үнэлгээгээр бус зах зээл дээр үнийг олох процесийг ажиллуулахыг шаардана. 22 Учир нь төрөөс урьдчилан тогтоосон хөрөнгийн үнэлгээ хийснээр бүртгэлийн процес болон аливаа IPO амжилттай болоход чухал болох үнэ олох үйл явцыг эвддэг. Аливаа томоохон үнэт цаасыг бүртгэхээс өмнө хууль эрх зүйн, бүтэц зохион бөйгуулалтын хүрээний үндсэн бүрэлдэхүүнийг буй болгох явдал чухал юм. 50. Дотоодын бондын, хөрөнгийн зах зээлийг бэхжүүлэх талаар дараах зөвлөмжийг өгч байна. Үүнд: h. Эрсдэлгүй хүүгийн муруйг буй болгохыг дэмжих үүднээс өр үүсгэх стратегийг сайжруулах (СЯ богино хугацаа); i. Зах зээлийн гажилт үүсэхээс сэргийлж Засгийн газрын бондын үнэ зах зээлд суурилан зөв тогтоогдохыг хангах үүднээс засгийн газрын бондын үнийн аргачлалыг авч үзэх ( СЯ дунд хугацаа); j. Компанийн бонд болон бусад санхүүгийн арга хэрэгсэлд оруулах хөрөнгө оруулалтын шийдвэр хөрөнгө оруулагчдаас гаргахад дэмжлэг үзүүлэх ил тод байдлыг хангах үүднээс Засгийн газрын болон компанийн бонд гаргасан байдал, нийт үлдэгдэл бондын хэмжээ, нөхцөлтэй холбоотой мэдээллийн төв санг байгуулах (СЯ дунд хугацаа); 22 Жишээлбэл, ЗГ-аас ЭТТ-г хөрөнгийн зах зээлд гаргахаас өмнө нийт хувьцааны 20 хувийг Монголын иргэдэд үнэ төлбөргүй олгохоор шийдсэн. Иргэд хувьцаагаа ЗГ-т 1 сая төгрөгөөр зарж болохоор зарласнаар IPO хийгдэхээс өмнө ЭТТ-н нэгж хувьцааны үнэ 933 гэж үнэлэгдсэн болж байна.

33 30 k. Засгийн газрын болон компанийн бондыг анхлан гаргахад МХБ-ийн аукционыг ашиглах нь зохистой эсэхийн судалгааг хийж, анхдагч дилерийн тогтолцоог нэвтрүүлэх боломжийг авч үзэх (СЯ дунд хугацаа); l. Үнэт цаас гаргагч нарын бааз суурийг өргөжүүлэхийн тулд МХБ-д бүртгүүлэх хувьчлагдсан төрийн өмчит аж ахуйн нэгж орсон санхүүгийн боломжтой томоохон үнэт цаас гаргагчийн бүлгийг тодорхойлох (ТӨХ,СЗХ, МХБ дунд хугацаа); m. Гадаадын компани бүртгүүлэх эсвэл давхар бүртгүүлэх явдлыг дэмжих хүрээгээр хангах (СЗХ, МХБдунд хугацаа); n. МХБ-ийн хадгаламжийн бичигт орсон бүтээгдэхүүний нэр төрлийг өргөжүүлэх (МХБ, СЗХ богино хугацаа); o. Хөрөнгийн зах зээлийн ѐс заншил буй болгох, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлэх үүднээс хөрөнгө оруулагчдын боловсрол, ойлголтыг нэмэгдүүлэх (СЗХ, МХБ, Боловсролын яам дунд хугацаа). E. Байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын хүчтэй бааз суурийг буй болгох 51. Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл хөгжүүлэхийн хамгийн чухал хэсэг бол өргөн хүрээтэй байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг буй болгох шаардлага юм. Итгэлцэл, хөрөнгө оруулалт, тэтгэврийн сан, даатгалын компанийг оруулсан гэрээт хадгаламжийн бусад байгууллагаас бүрдсэн байгууллагын хөрөнгө оруулагчид нь санхүүгийн зах зээлийн хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Эдгээр нь урт хугацаанд хөрөнгийн хуримтлал үүсэх бүтэц, зохион байгуулалтын хүрээг бүрдүүлж өгөхөөс гадна урт хугацаат өрийн үнэт цаас болон хөрөнгийн хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээний тогтвортой эс үүсвэр болно. 52. Гэрээт хадгаламжийн байгууллага тухайлбал тэтгэврийн сан, эрдэнэсийн сангийн 23 албыг хэрхэн дотоодын байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын бааз суурь болгон хөгжүүлэх өндөр түвшний ажлын хэсгийг байгуулах хэрэгтэй. Зүүн Азийн орнууд тухайлбал Малайз, Сингапур, Өмнөд Солонгос, Тайландын туршлага маш их хэрэгтэй болно. Гэрээт хадгаламжийн байгууллага хэд хэдэн шугамаар үнэт цаасны зах зээлийн хөгжилд нөлөөлж чадна. Нэгдүгээрт, бусад хөрөнгө оруулагчдыг бодвол урт хугацаатай байж болох учраас урт хугацаат хөрөнгийн хуримтлалын байгууллагын тогтолцоог байгуулах явдлыг хангана. Хоѐрдугаарт, үнэт цаасны идэвхтэй арилжаалагчдын хувьд илүү төлбөрийн чадварыг буй болгоход нэмэр оруулна. Бас нэг чухал зүйл бол өөр шаардлага, аппетиттэй жижиглэнгийн хөрөнгө оруулагчдад итгэлцлийн сангийн салбар үйлчилж чадна. Доорхи зурагт Өмнөд Африк тэтгэврийн сан, даатгалын компани, итгэлцлийн сангуудтай учраас ДНБ-тэй харьцуулахад дотоод хөрөнгө Хараат бус сангууд нь дотооддоо гэхээсээ илүүтэй гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийдэг ч гэсэн

34 31 оруулагчдын том бааз суурьтай болохыг харж болно. Өмнөд Солонгосын үндэсний тэтгэврийн систем бол дэлхий дээрх хамгийн том сангуудын нэг болно. Малайзийн ажиллагсдын тэтгэврийн сан бол тус улсын байгууллагын гол хөрөнгө оруулагч бөгөөд дотоодын хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Урт хугацаатай хөрөнгө оруулалтыг хамтран удирддаг сангуудтай Малайз Сингапур зэрэг улсууд дотоодын бондын зах зээлээс хөрөнгө оруулалтын том төслийг санхүүжүүлэх боломжийг олжээ. Энэ нь Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд тулгарч буй хамгийн чухал сорилт бөгөөд түүнийг даван туулах хэрэгтэй. Зураг 7. ДНБ-д эзлэх байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын хэмжээ, % 160.0% 140.0% 120.0% 100.0% 80.0% 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% Institutional Investors as % of GDP (2009) Brazil Malaysia South Korea Thailand S. Africa Turkey Sources: central banks and staff 53. Хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг буй болгох нь бэрхшээлтэй ажиллагаа бөгөөд бусад арга хэмжээний хамт гурван чиглэлээр арга хэмжээ авахыг шаардана. Үүнд: (i) байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын өсөлтөнд идэвхтэй үүрэг банкнаас гүйцэтгэх нөхцөлийг буй болгох; (ii) Хөрөнгийн зах зээл хувийн аж ахуйн нэгж рүү өргөжих үйл явцтай арилжааны банк, даатгал, тэтгэврийн дүрэм журам уялдсан байхыг хангах; and (iii) маш хурдтай хөгжиж буй баялгийн удирдлагын бүтээгдэхүүнээс буй болсон арбитражийн зохицуулалтад монитор хийх. Иймд арилжааны банк 24, даатгалын компани 25, тэтгэврийн сан 26 зэрэг байгууллагын зохицуулалтын хүрээг судалж, тэдний хөрөнгийн зах зээлд оролцох оролцоонд саад болох аливаа шаардлагыг тодорхойлох хэрэгтэй юм. 54. Хөрөнгө оруулагчийн үүднээс сайн засаглал, ил тод байдал, үр дүнтэй хэрэгжилтийг дэмжсэн хууль эрх зүйн болон зохицуулалтын хүрээ амин чухал болно. Зохицуулалтын тогтолцоо нь компанийн засаглал, ил тод байдал ялангуяа санхүүгийн ил 24 Жишээлбэл, нэг үйлчлүүлэгчид олгох зээлийн дээд хязгаарыг тооцооход компанийн бондонд оруулах банкны хөрөнгө оруулалтыг зээл болгон тооцдог байна. 26 Саяхнаас даатгалын компанийг өөрийн хөрөнгийн 20 хүртэлх хувийг хувьцаа болгон хөрөнгө оруулахыг зөвшөөрсөн ба засгийн газрын бондонд оруулах хөрөнгө оруулалтанд хязгаар тогтоогоогүй.

35 32 тод байдлыг зохистой шийдвэрлэх ѐстой. Зохистой найдвартай мэдээллээс үнийн нээлт хамаардаг. Үүний хамт итгэл төрүүлэхийн тулд санхүүгийн ил тод байдлын суурь болсон нягтлан бодох бүртгэл, аудитын стандарт маш чухал болно. Бонд, түүнийг гаргагчид, бондын зах зээлийн талаар найдвартай мэдээлэл байхгүй бол хөрөнгө оруулалтыг үргээх юм. Хөрөнгө оруулалт хийхийн тулд сайн чанартай мэдээллийг хөрөнгө оруулагчид олж авсан байх хэрэгтэй. Компанийн засаглал, ил тод байдлын шаардлагыг нэмэгдүүлэх талаар сүүлийн үед авсан арга хэмжээтэй холбогдуулан СЗХ-нээс итгэл төрүүлэхийн тулд эдгээр шаардлагыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх сорилт тулгарч байна. Хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг бэхжүүлэн өргөжүүлэхэд хил дамнасан худалдааг дэмжих бусад арга хэмжээ орно. Хөрөнгө оруулалтын сан, кастадионы талаарх зохицуулалтыг хэрэгжүүлж, уг зохицуулалтыг улсын сайн практиктай харьцуулах явдлыг хангаж өгөх нь нэн тэргүүний ажил болж байна. 55. Байгууллагын хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг буй болгохын тулд дараах зөвлөмж өгч байна. Үүнд: f. Хөрөнгө оруулагчдын бааз суурийг өргөжүүлэх үүднээс хөрөнгийн болон бондын зах зээлийн хэрэгцээний динамикийг ойлгох шинжилгээний ажлыг хийх (СЯ, СЗХ, МХБ дунд хугацаа); g. Ялангуяа тэтгэврийн сан гэх мэт гэрээт хадгаламжийн байгууллагыг судлах өндөр түвшний ажлын хэсэг байгуулж, баялгийн сангийн төрлийн аж ахуйн нэгжийг байгуулснаар дотоодын байгууллагын хөрөнгө оруулагчдыг хөгжүүлж чадна (СЯ, МБ, СЗХ урт хугацаа). h. Хөрөнгийн зах зээлийн оролцоог хязгаарлаж болох аливаа шаардлагыг тодорхойлох үүднээс арилжааны банк, даатгалын компани, гэрээт хадгаламжийн бусад байгууллагыг оролцуулан бүх байгууллагын зохицуулалтын тогтолцоог авч үзэх (МБ, СЗХ, СЯ дунд хугацаа); i. СЗХ-ны хэрэгжүүлэх чадварыг нэмэгдүүлэх, аудитын хяналт шалгалтын байгууллага байгуулах замаар хөрөнгийн зах зээлд дээр хөрөнгө босгодог аж ахуй нэгжид зориулсан санхүүгийн мэдээллийн чанарыг сайжруулах (СЗХ, ММНББМИ, СЯ, дунд хугацаа). j. Олон улсын сайн практиктай харьцуулахуйц хөрөнгө оруулалтын сан, кастодианы зохицуулалтыг нэвтрүүлэх (дунд хугацаа). F. Зохицуулагчид, МХБ, зах зээлийн оролцогч нарын чадавхийг бэхжүүлэх 56. СЗХ, МХБ болон зах зээлийн бусад оролцогчдын хувьд зах зээлийн хөгжилтэй хамт ирдэг сорилт, нарийн төвөгтэй байдлыг даван туулах чадвараа нэмэгдүүлэх шаардлага байна. Зах зээл дээр гарч буй шинэ хөгжил, бүтээгдэхүүнтэй мөр зэрэгцэн явахын тулд СЗХ, МХБ, ТХС-гийн ажилтан бүрийн түвшинд системчилсэн сургалтыг төлөвлөх хэрэгтэй. Урьдчилсан төлбөрийн тогтолцооноос T+3 төлбөрийн системд

36 33 шилжилж байгаа нөхцөлд эрсдэлд суурилсан хяналт шалгалтын арга хандлага, холбогдох мэргэшлийн дадлыг СЗХ, МХБ, ТХС-гийн ажилтнууд эзэмших нь зайлшгүй болсон байна. 57. Цаашлаад өөрт ногдож буй нэмэгдэл шинэ үүргийг хэрэгжүүлэх чадвартай болох шаардлага СЗХ-д байна. Хөгжиж байгаа болон шинэ тулгар улсуудын туршлагаас харахад хувьцаа эзэмшигчдийг хамгаалах гол хэрэгсэл бол зохицуулагч нар юм. Компанийн шинэ хуулийн хүрээнд СЗХ дараах эрх мэдэлтэй болсон. Үүнд: (i) бүртгэлтэй компаныг зарах мэдэгдлийг шүүхэд гаргах; (ii) Хувьцааны ашгийн хуваарилалтын тухай мэдэгдэх хуудсыг хүлээн авах; (iii) хувьцаа эзэмшигчдийн хурлын талаар хувьцаа эзэмшигчдээс гарсан гомдол хүлээн авах. Үүнээс гадна Компанийн хууль зөрчсөн бүртгэлтэй компанийг торгох гэх мэт захиргааны шийтгэл ногдуулах эрх СЗХ-д бий. Компанийн засаглал, илт тод байдал, хувьцаа эзэзмшигчийн эрхтэй холбогдсон зохицуулалтын шаардлагыг хангах үүргээ үр дүнтэй гүйцэтгэхэд шаардагдах нөөц, бие даасан байдлаар хангагдах нь СЗХ-ны хувьд амин чухал юм. Хөрөнгийн бирж болон бусад өөрийн зохицуулалттай байгууллагууд ѐс зүй, мэргэжлийн өндөр стандартыг хангахад СЗХ чухал үүрэг мөн гүйцэтгэнэ. Компанийн шинэ хуулиар компанийн стандартыг өргөжүүлснээр бүртгэлтэй компани санхүүгийн тайлангаа цаг хугацаанд үнэ зөв гаргах бүрэн хариуцлага, ил тодоор гаргах үүргийн дагуу бэлтгэх, компаний нийтэд мэдээлэх шаардлагатай бүхий л мэдээллийг хугацаанд гаргаж өгөх шаардлага гарч байна. Олон улсын нягтлан бодох бүртгэлийн стандартын дагуу санхүүгийн тайланг алдаагүй цаг хугацаанд хүлээсэн үүргийн дагуу аудит хийхэд дотоодын аудитын компанийг сургах хэрэгтэй байна. 58. Байгууллагын хөрөнгө оруулагчид байхгүй учраас хувь хөрөнгө оруулагчид чухал үүрэг гүйцэтгэхээр болсон. Хөрөнгө оруулагчийн хүчтэй хамгаалалтын тогтолцоо байгуулах, олон нийтийн ойлголтыг сайжруулах, хөрөнгө оруулагчдын боловсролын талаарх хүчин чармайлт нь зах зээлийн хөгжлийн бусад чармайлтыг дэмжиж байна. Хөрөнгийн зах зээлд итгэх итгэл, сонирхолыг дэмжсэн хөрөнгө оруулагчийн хамгаалалтын хүрээний талаар олон нийтийн дунд хэлэлцүүлэг бараг явуулаагүй байна. Хөрөнгийн зах зээлийн хөрөнгө оруулалтын талаарх олон нийтийн ойлголт дутмаг, санхүүгийн албан тогтолцоонд тэдний зүгээс итгэл байхгүй байгаа нь санхүүгийн бичиг үсэг тайлалтын иж бүрэн хөтөлбөр, хөрөнгө оруулагчийн хамгаалалтын арга хэмжээг тэргүүн зэрэгт боловсруулж, хэрэгжүүлэх шаардлага байгааг харуулж байна. 59. Зохицуулагчид, МХБ, зах зээлийн зуучлагчдын чадавхийг буй болгох талаар дараах зөвлөмж өгч байна. Үүнд: a. СЗХ, МХБ, ТХС-гийн ажилтнуудад эрсдэлд суурилсан хяналт шалгалт, зах зээлийн судалгаа, компанийн санхүүжилт сэдвээр системчилсэн сургалт явуулах (СЗХ, МХБ богино болон дунд хугацаа); b. Компанийн болон хөрөнгийн зах зээлийн шинэ хуулийн шинэ шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх талаарх СЗХ-ны зохицуулалтын чадавхийг сайжруулах (богино болон дунд хугацаа);

37 34 c. Санхүүгийн бичиг үсэг тайлах ажлыг эрчимжүүлж, хөрөнгийн бирж дээр хөрөнгө оруулалт хийх талаарх хөрөнгө оруулагчдын боловсролын хөтөлбөрийг дэмжих (дунд хугацаа). 60. Хөрөнгийн зах зээлийн шинэчлэлийн арга хэмжээг эрэмбэлснээр илүү амжилттай хэрэгжих явдлыг хангах болно. Анхааралтай эрэмбэлж, хэрэгжүүлэхгүй бол хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх засгийн газрын асар их хүч шаардсан зорилт биелүүлэгдэхгүй болж, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжилд нэн чухал бус чиглэлд хөрөнгийг зарцуулахад хүргэж болох талтай. Иймд төрөөс Монголд хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх 5 жилийн төлөвлөгөө буюу замын зургийг боловсруулах хэрэгтэй байж болно. Тулгарч буй сорилтыг даван туулах хөгжлийн стратегийг баримтжуулахаас гадна холбогдох талуудын бэлэн байдлыг хангах нь бас чухал юм. Зүйн Азийн бусад орны туршлагад үндэслэн 5 жилийн хугацаатайгаар хэрэгжүүлэхээр үзэж болох юм. Үүнээс гадна хөгжлийн шаардлагатай санал, санаачлагыг ач холбогдол, үе шатаар нь эрэмбэлсэн хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг гаргах хэрэгтэй.

38 35 Хавсралт 1. Монгол улсын эдийн засаг, санхүүгийн зарим үзүүлэлтүүд, он