O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI

Transcription

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI MAGISTRATURA BO LIMI Qo lyozma huquqida UDK (371:681.14) Karimov Ulug`bek G`ofur o`g`lining «Pedagogik web dizayn fanida elektron baxolash tizimini yaratish va joriy etish metodikasi» Mutaxassislik: 5A ta limda axborot texnologiyalari Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Himoyaga tavsiya etaman Infоrmаtikа vа uni o qitish mеtоdikаsi Magistratura bo limi boshlig i kafedrasi mudiri, p.f.n., dоts. M.Esanov M.E.Mаmаrаjаbоv 2014 y iyun Ilmiy rahbar: p.f.n. S.Q.Tursunоv Toshkent-2014 yil

2 NIZОMIY NОMIDАGI TОSHKЕNT DАVLАT PЕDАGОGIKА UNIVЕRSITЕTI Fаkultеt Fizikа-mаtеmаtikа Kаfеdrа Infоrmаtikа vа uni oʻqitish mеtоdikаsi Oʻquv yili Mаgistrаturа tаlаbаsi Karimov Ulug bek G ofur o g li Ilmiy rаhbаr Tursunоv S.Q. Mutахаssisligi Tа limdа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri PEDAGOGIK WEB DIZAYN FANIDA ELEKTRON BAXOLASH TIZIMINI YARATISH VA JORIY ETISH METODIKASI mаvzusidаgi MАGISTRLIK DISSЕRTАTSIYASI АNNОTАTSIYASI Mavzuning dolzarbligi: Bugun zamonaviy axborot texnologiyalari kundalik hayotimizdan muhim o rin egallab, ilm-fan, ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyatini tashkil etishning samarali vositasiga aylanib bormoqda. Ayniqsa, uning ta lim sohasida yoshlarning intellektual salohiyatini rivojlantirishdagi o rni va ahamiyati beqiyosdir. Shu bois mamlakatimiz ta lim tizimida axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish darajasi tobora ortmoqda. Ta lim sifatini jahon andozalari darajasiga yetkazish borasida amalga oshirilayotgan ishlar yoshlarimizning kelajagi yanada porloq ekanligini ko rsatadi. Ular hech kimdan kam bo lmasligi yo lidagi maqsadlarimiz ijrosiga erishganligi bilan ko ngilda iftixor tuyg ularini uyg otadi. Tаdqiqоtning mаqsаdi: Pedagogik Web-dizayn fanida elektron baxolash tizimini yaratish va joriy etish metodikasini ishlаb chiqish vа ilmiy jihаtdаn аsоslаsh. Tаdqiqоt vаzifаlаri. tadqiqot mavzusiga oid mavjud pedagogik va psixologik adabiyotlar, ilmiy-metodik ishlarni tahlil etish; Web-dizayn asoslarini o qitishning zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalariga asoslangan metodikasini ishlab chiqish; Tаdqiqоtning оb еkti: Oliy o`quv yurtlarida pedagogik web-dizayn fanini o qitish jarayoni. Tаdqiqоtning prеdmеti: Oliy o`quv yurtlarida Pedagogik web-dizayn fanidan Web-dizayn asoslari bo limining mazmuni, uni o qitish shakl va metodlari.

3 Tаdqiqоt mеtоdlаri: tadqiqot mavzusi bo yicha psixologik-pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish; oliy o`quv yurtlarida o tiladigan Pedagogik Web dizayn va Axborot texnologiyalari fanlarining takomillashtirilgan DTS, fan dasturlari, darsliklar, metodik qo llanmalar va tavsiyalarni o rganish; darslarni kuzatish va tahlil qilish; talaba va o qituvchilar bilan suhbatlar, so rovlar, anketa so rovnomalari o tkazish; pedagogik tajriba-sinov ishlarini o tkazish; natijalarni statistik tahlil qilish va umumlashtirish. Tаdqiqоt ilmiy yangiligi-oliy o`quv yurtlari uchun Pedagogik Web-dizayn asoslarininng mazmunini taxlil etildi va takomillashtirildi; - Web-dizayn asoslarini o qitishning zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalariga asoslangan metodikasini ishlab chiqildi; - Tadqiqot ishi yuzasidan tajriba sinov ishlari o tkazildi, uning samaradorligi aniqlandi va metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotning ishlanganlik darajasi: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida informatika va axborot texnologiyalari fanining DTS, dasturlari, mazmuni, o qitish metodikasi, darsliklari, elektron o quv materiallarni yaratish va ta lim jarayoniga tatbiq etishda A.Abduqodirov, M.Aripov, U.Yuldashev, N.Taylaqov, A.Siddiqov, A.Axmedov, R.Boqiev, F.Zakirova, D.Abdurahimov, S.Tursunov va boshqa olimlar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar Tаdqiqоtning аmаliy аhаmiyati. Ilmiy tаdqiqоt ishi yuzаsidаn tаdqiq qilingаn mаtеriаllаrdаn kаsb-hunаr kоllеjlаri vа оliy tа lim muаssаsаlаrining bаkаlаvriаt hamda magistratura tа lim yo nаlishi tаlаbаlаrini nаzаriy vа аmаliy ko nikmаlаrgа erishishini tа minlаydi. Ishning tuzilishivа tаrkibi. dissertasiya kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovalardan iborat. Umumiy хulоsа vа tаkliflаr. Web dizayn imkоniyatlаridаn toʻlаqоnli fоydаlаnish oʻquv sаmаrаdоrligini оrtishigа оlib kеlаdi. Elektron baxolash tizimini yaratish va joriy qilishning аsоsiy yoʻnаlishlаridаn biri bu tа lim tizimi boʻlib, undа turli oʻquv mаshgʻulоtlаrni oʻtish оrqаli sаmаrаdоrlikkа erishildi. Oʻtkаzilgаn TSIdа

4 zаmоnаviy АTlаrdаn fоydаlаngаn hоldа mаshgʻulоtlаrni tаshkil qilish оrqаli tа lim sаmаrаdоrligigа erishildi. Ilmiy rаhbаr p.f.n., dоts. S.Q.Tursunоv (imzо) Mаgistrаturа tаlаbаsi (imzо) U.G.Karimov

5 MINISTRY OF HIGHER AND SECONDARY EDUCATION OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN TASHKENT STATE PEDAGOGIGAL UNIVERSITY NAMED AFTER NIZAMI Faculty Physics and Mathematics Department - Informatics and methods of teaching Academic year Gradate student U.G.Karimov. Scientific adviser d.ph.., dotc. S.Q.Tursunov Speciality 5А Information technology in education MASTER'S THESIS ABSTRACT ON: «CREATE A SYSTEM OF ELECTRONIC ASSESSMENT OF TEACHING WEB DESIGN AND METHOD» The actuality of dissertation work - To date information technology has become one of the means of not only mass media, but also left incomparable mark in the field of education. As a result, information and communication technology is rapidly spreading in our country. This is a major opportunity for our young people. The aim of my thesis was on the subject of teaching WEB design to create a system of e-assessment. In order to fulfill the purpose of the thesis is necessary to analyze the pedagogical and psychological literature, to develop new pedagogical technologies on WEB-design. The object of the research - teaching in universities on WEB-design A subject of study - In institutes of higher education on the basics of WEBdesign, its sense and meaning, form and method of teaching. The hypothesis of the dissertation work - If you create a system for the electronic assessment, to identify it on practice that will raise the efficiency of skills and knowledge on WEB-design.

6 The method of the dissertation is to analyze the literature of the thesis, the study recommendations, textbooks, subject programs on "Pedagogical WEBdesign" and "Information technologies" Scientific novelty is based on the study: - Analyzed and developed by Teaching WEB design at universities - Methods of teaching modern information technologies on the basics of WEBdesign - Recommended the most effective methods of improving information technology The degree of research A.Abduqodirov, M.Aripov, U.Yuldashev,N.Taylaqov, A.Siddiqov, A.Axmedov, R.Boqiyev, F.Zakirova, D.Abdurahimov, S.Tursunov and other scientists have created for academic lyceums and professional colleges for General education system programs, textbooks, electronic textbooks, teaching according to the new methodology for information methodology. The practical scope of the dissertation is the first course at Tashkent State Pedagogical University faculty "Physics and mathematics" was held in direction "Information technology in education" The structure and scope of the thesis - The thesis consists of introduction, three chapters and the conclusion, conclusion, references. General conclusion and suggestions. General conclusions and invitations. It will be good fir education system if people use whole possibilities of Web dizayn. Creating electron level system and put into practice of one of the main direction is education system. In this system, the result was good when tought education occupation. People achieved the best result of education behind using ATs at the TC. Master s Degree student: Scientific adviser U.G.Karimov d.ph., dotc. S.Q.Tursunov

7 Mundarija Kirish I-Bob TA LIM TIZIMIDA PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALARNING O RNI VA AHAMYATI 1. Pedagogik dasturiy vositalar va ularni ta lim tizimidagi 10 o rni Pedagogik Web-dizayn fani va uning vazifalari Pedagogik Web-dizayn fanini o rgatish orqali pedagogik 18 dasturiy vositalar yaratish Bоb bo yichа хulоsаlаr II-Bob TA LIM TIZIMIDA PEDAGOGIK WEB-DIZAYN FANI IMKONIYATLARIDAN FOYDALANIB BAHOLASH TIZIMINI YARATISH METODIKASI 1. Pedagogik Web-dizayn fanida baholash tizimlarini 47 yaratish imkoniyatlari Baholash tizimlarini yaratish va foydalanish metodikasi.. 53 Bоb bo yichа хulоsаlаr III-Bob TAJRIBA-SINOV ISHLARINI TASHKIL ETISH VA O`TKAZISH 1. Tajriba-sinov ishini tashkil etish va o`tkazish metodikasi Tajriba-sinov ishlarining natijalari Bоb bo yichа хulоsаlаr UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI IZOHLI LUG AT

8 Kirish Mavzuning dolzarbligi:bugun zamonaviy axborot texnologiyalari kundalik hayotimizdan muhim o rin egallab, ilm-fan, ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyatini tashkil etishning samarali vositasiga aylanib bormoqda. Ayniqsa, uning ta lim sohasida yoshlarning intellektual salohiyatini rivojlantirishdagi o rni va ahamiyati beqiyosdir. Shu bois mamlakatimiz ta lim tizimida axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish darajasi tobora ortmoqda. Ta lim sifatini jahon andozalari darajasiga yetkazish borasida amalga oshirilayotgan ishlar yoshlarimizning kelajagi yanada porloq ekanligini ko rsatadi. Ular hech kimdan kam bo lmasligi yo lidagi maqsadlarimiz ijrosiga erishganligi bilan ko ngilda iftixor tuyg ularini uyg otadi 1. Mamlakatimizda yoshlarga ta lim berish, ta lim muassasalarini modernizatsiyalash va zaruriy talab hamda shart-sharoitlarni yaratish borasida Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi ning qabul qilinishi dastlabki ijobiy qadamlar bo ldi, desak mubolag a bo lmaydi. Yosh avlodni xalq farovonligi, yurt obodligi va ravnaqi uchun jonkuyar, fidoiy va malakali mutaxassislar darajasida tayorlash va tarbiyalash eng muhim va dolzarb vazifalardan biri sifatida ta lim maydonida alohida o rin tutadi. Ta lim samaradorligini oshirish hozirgi kundagi ta lim sohasi oldida turgan muhim va dolzarb muammolardan biri. Bu sohada mamlakatimizda bir qator ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Ta limda yangi pedagogik texnologiyalarni joriy qilish, zamonaviy kompyuter axborot texnologiyalari, internet tizimi, raqamli va keng formatli telekommunikatsiyalarning zamonaviy usullaridan foydalanish bilan bog liq bo lgan imkoniyatlar ko lami kundan-kunga oshib bormoqda va zaruriy shart-sharoitlar yaratib borilmoqda 2. Yurtboshmiz bu borada shunday deydi: Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma naviy sog lom o sishi balki, ularning eng zamonaviy intelektual bilimlariga ega bo lgan uyg un rivojlangan insonlar bo lib, XXI asr talablariga 1 I.Karimov. O zbekiston buyuk kelajak sari.-t.: O zbekiston, b. 2 I.Karimov Barkamol avlod orzusi //Nashr uchun mas ul: T.Risqiev. Tuzuvchilar: Sh.Qurbonov, H.Saidov, R.Ahliddinov. T.: «Sharq» nashriyot matbaa konserni, b.

9 to liq javob beradigan barkamol avlodni voyaga yetkazish uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o z oldimizga maqsad qilib qo yganmiz 3. Bizga ma lumki prezidentimiz 2010-yilni Barkamol avlod yili deb e lon qilganlar. Barkamol avlod yili deb nom berilishi munosabati bilan maxsus davlat dasturini ishlab chiqish va uni ijrosini ta minlash zarur edi. Eng avvalo, mazkur dasturning qamrovi to g risida yetarli tasavvurga ega bo lish maqsadga muvofiqdir. Davlat dasrturi mamlakatimiz yoshlarining barcha guruhlarini qamrab oladi. Jumladan: maktabgacha ta lim tizimi asosini tashkil etgan bog cha, o g il-qizlarni milliy ma naviyat ruhida tarbiyalashga erishish; umumta lim maktablarida tarbiya va tahsil olayotgan yoshlarimizni tarbiyali va bilimli kamol topishlarini ta minlash, ularda kasbga bo lgan ishtiyoqlarini shakllantirish; o rta maxsus ta lim tizimi, ya ni kasb-hunar kollejlarida kasb mahoratini o ganib, tarbiya topayotgan, akademik litseylarda o z bilimlarini yanada chuqurlashtirib ta lim olayotgan yoshlarni o qitish va oliy ta lim muassasaliga tayorlash; yosh mutaxassislarni ish bilan ta minlash, hayotga bo lgan ishtiyoqni oshirish, ularning mehnatlaridan unumli va samarali foydalangan holda mamlakat taraqqiyotini ta minlash kabi tadbir va faoliyatlar amalgam oshirilishi Barkamol avlod yili ning mazmunini aks ettiradi. Prezidentimiz I.A.Karimov 2010-yilni Barkamol avlod yili Davlat dasturi to g risida qaror qabul qildi. Ushbu yilda e tibor qaratilishi lozim bo lgan vazifalar, tadbirlar o tqazish oldimizga maqsad qilib qo yildi 4. Ushbu qarorda davlat dasturi doirasida amalga oshirilishi lozim bo lgan tadbirlar belgilanib, Barkamol avlod yili davlat dasturining quyidagi asosiy yo nalishlari ko rsatib berilgan: 3 I.Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Asarlari, 3-jild.-T.: O zbekiston, b. 4 I.Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Asarlar, 5-jild.-T.: O zbekiston, b.

10 1. O sib kelayotgan avlodning bugungi kunda ta lim sohasida tashkil etilgan zamonaviy moddiy-texnik bazasidan samarali foydalanishni ta minlash, oliy va o rta maxsus ta limi tizimidagi yo nalishlar va mutaxassislar bo yicha davlat ta lim standartlari, o quv dasturlari, o quv-metodik adabiyotlarni qayta ko rib chiqish va takomillashtirish; 2. Barkamol avlodni shakllantirish uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, o quv yurtlarida o quv labaratoriyalari bazasini takomillashtirish, o qituvchi-murabbiylar mehnat faoliyatini moddiy va ma naviy rag batlashtirishning samarali tizimini yaratish; 3. Zamonaviy informatsion va kommunikatsiya texnologiyalar, raqamli va keng tarmoqli telekommunikatsiya aloqalari va internet tizimini har bir oila hayotiga kirib kelishini ta minlashga ko maklashish; 4. Kasb-hunar kollejlari va oliy ta lim muassasalari bitiruvchilarini, xususan, qishloq joylaridagi yoshlarni tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etish; 5. Yoshlarning ijodiy va intellektual salohiyatini nomoyon etish va iqtidorli yoshlarni ilmiy ishlarga faol jalb etish uchun sharoitlar yaratish. Hozirda o sib kelayotgan avlodning bugungi kunda ta lim sohasida tashkil etilgan zamonaviy moddiy-texnik bazasidan samarali foydalanishni ta minlash, oily va o rta maxsus ta lim tizimidagi yo nalishlar va mutaxassislar bo yicha davlat ta lim standartlari, o quv dasturlari, o quv-metodik adabiyotlarni qayta ko rib chiqishi va takomillashtirish borasida ko plab ishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda tez rivojlanib borayotgan sohalardan biri kompyuter texnologiyasi vositalari ijtimoiy taraqiyotda juda katta rol o ynaydi. Yangicha fikrlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega bo lgan, yuksak malakali mutaxassislarni tayyorlash davr talabi bo lib qoldi. Mamlakatimizning rivojlangan mamlakatlar qatoridan mustahkam o rin egallashi uchun barcha yutuqlar va amalga oshirilayotgan islohatlarni dunoyga tanishtishimiz zarur. Bunda axborotlarsiz ishlab chiqarish rivojlantirishni tasavvur etib bo lmaydi, axborot butun kishilik jamiyati rivojlanishining resursi deb tan olingan. Bu borada zamonaviy axborot texnologiyalari o rni beqiyosdir. Ya ni kompyuter texnikasi va uning vositalari

11 yordamida ko plab amaliy ishlar ham qilinib kelinmoqda. Ana shunday amaliy ishlardan biri talabalar bilimini nazorat qilishda qo llaniladigan test dasturlaridir.pedagogik Web dizayn fanidan elektron baxolash tizimini yaratish va joriy etish metodikasini ishlab chiqishning bugungi zaruriyatidan mazkur mavzuning dolzarbliligi kelib chiqadi. Tadqiqot obyekti: Oliy o`quv yurtlarida pedagogik web-dizayn fanini o qitish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Oliy o`quv yurtlarida Pedagogik web-dizayn fanidan Web-dizayn asoslari bo limining mazmuni, uni o qitish shakl va metodlari. Tadqiqot maqsadi: Pedagogik Web-dizayn fanida elektron baxolash tizimini yaratish va joriy etish metodikasini ishlаb chiqish vа ilmiy jihаtdаn аsоslаsh. Tadqiqotning vazifalari: Tadqiqotning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi: - tadqiqot mavzusiga oid mavjud pedagogik va psixologik adabiyotlar, ilmiymetodik ishlarni tahlil etish; - Web-dizayn asoslarini o qitishning zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalariga asoslangan metodikasini ishlab chiqish; - Tadqiqot ishi yuzasidan tajriba sinov ishlarini o tkazish, uning samaradorligini aniqlash va metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ishlanganlik darajasi: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida informatika va axborot texnologiyalari fanining DTS, dasturlari, mazmuni, o qitish metodikasi, darsliklari, elektron o quv materiallarni yaratish va ta lim jarayoniga tatbiq etishda A.Abduqodirov, M.Aripov, U.Yuldashev, N.Taylaqov, A.Siddiqov, A.Axmedov, R.Boqiev, F.Zakirova, D.Abdurahimov, S.Tursunov va boshqa olimlar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar. Шишлина Наталья Васиьевнаning Профессиональная подготовка WEBдизайнеров на основе дистанционных образовательных технологий pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozgan dissertatsiyasida professional Web-dizayner tayyorlashning masofaviy ilm olish texnalogiyasi haqida yozilgan bo lib 2 ta bob va 14 ta paragrofdan iborat.

12 Астахов А.А.ning WEB дизайн: Flash технологии 5 bitiruv malakaviy ishining birinchi bobida Основы WEB дизайна с использованием Flash технологий. Ikkinchibobidaesa Разработка тематического и лабораторнопрактического курса <<WEB дизайн: Flash технологии>>yoritibberilgan. Ляшенко Екатерина Сергеевнаning Семантика веб-дизайна интернеткультуры(на примере российского интернета) 6 mavzusidagi Magistr akademik darajasini olish uchun yozgan dissertatsiyasida InternetdaVeb-dizayindan foydalanish madanyatini Rossiyadagi internetdan foydalanuvchilar misolida yoritib bergan. Djuraeva Saida Iskandarovnaning Kasb-hunar kollejlarida web-dizayn asoslari bo limini o qitish metodikasi mavzusidagimagistr akademik darajasini olish uchun yozgan dissertatsiyasining birinchi bobida Web-dizayn asoslari bo limini o qitishning ilmiy metodik asoslari, uning adabiyotlarda yoritilishi, amaliy otdagi hozirgi holati tahlil qilingan. Ikkinchi bobida esa kasb - hunarta limdaweb-dizaynasoslarinio qitishjarayonitahlilqilingan. Uchinchi bobda esa umumiy kasb hunar ta limida Web-dizayn asoslari bo limini o qitishda erishilgan ko rsatkichlar bayon qilingan. Tadqiqot metodlari: tadqiqot mavzusi bo yicha psixologik-pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish; oliy o`quv yurtlarida o tiladigan Pedagogik Web dizayn va Axborot texnologiyalari fanlarining takomillashtirilgan DTS, fan dasturlari, darsliklar, metodik qo llanmalar va tavsiyalarni o rganish; darslarni kuzatish va tahlil qilish; talaba va o qituvchilar bilan suhbatlar, so rovlar, anketa so rovnomalari o tkazish; pedagogik tajriba-sinov ishlarini o tkazish; natijalarni statistik tahlil qilish va umumlashtirish. Tаdqiqоtning nаzаriy vа аmаliy аhаmiyati: Tаdqiqоtning nаzаriy аhаmiyati shundаki, tаdqiqоt ishini оlib bоrish jаrаyonidа pedagogik web dizayn fanida elektron baxolash dаsturlаridаn fоydаlаnishgа оid ko plаb yangi o quv mаtеrillаri Что же такое web-дизайн? 6 Автореферат/Ляшенко/ Забайкальский /Государственный /Университет.mht

13 to plаngаn. Bu mаtеriаllаrdаn fоydаlаnib tа lim tizimidа turli fаnlаrni o qitishdа vа bоshqа sоhаlаrdа hаm elektron baxolash tizimidan fоydаlаnish hаmdа ushbu mаtеriаllаrdаn nаzаriy vа аmаliy mаshg ulоtlаrni o tishdа qo shimchа mаnbа sifаtidа fоydаlаnish mumkin. Tаdqiqоtning аmаliy аhаmiyati shundаn ibоrаtki, ilmiy tаdqiqоt ishi yuzаsidаn tаdqiq qilingаn mаtеriаllаrdаn kаsb-hunаr kоllеjlаri vа оliy tа lim muаssаsаlаrining bаkаlаvriаt hamda magistratura tа lim yo nаlishi tаlаbаlаrini nаzаriy vа аmаliy ko nikmаlаrgа erishishini tа minlаydi. Bu esа tаlаbаlаrning kеyingi kаsbiy pеdаgоgik fаоliyatlаridа web dizayn fanidan axborot texnologiyalariga asoslangan electron baholash tizimini yarаtа оlishidа muhim vоsitаlаrdаn biri bo lib хizmаt qilаdi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - Oliy o`quv yurtlari uchun Pedagogik Web-dizayn asoslarininng mazmunini taxlil etildi va takomillashtirildi; - Web-dizayn asoslarini o qitishning zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalariga asoslangan metodikasini ishlab chiqildi; - Tadqiqot ishi yuzasidan tajriba sinov ishlari o tkazildi, uning samaradorligi aniqlandi va metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotning ilmiy farazi: Agar pedagogik web dizayn fanida electron baholash tizimi takomillashtirilib, uni zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalariga asoslangan o qitish metodikasi yaratilsa va amaliyotga joriy etilsa, talabalarning informatikadan, hususan Web-dizayn asoslaridan bilim, ko nikma va malakalarini shakllantirish samaradorligi ortadi. Tadqiqotning tajriba - sinov maydoni qilib Toshkent Davlat Pedagogika Universeteti, Fizika-matematika fakulteti, Ta limda axborot texnologiyalari yo`nalishi birinchi kurs talabalari olindi. Tadqiqotni amalga oshirish bosqichlari: birinchi bosqichda tadqiqot muammosi bo yicha tegishli adabiyotlar, o quv rejalari va dasturlarni tahlil qilib, dastlabki materiallar to plandi;

14 ikkinchi bosqichda Oliy o`quv yurtlarida Pedagogik Web-dizayn asoslarini o qitish metodikasini yaratish va unga mos ravishda ilmiy tajriba dasturini ishlab chiqish maqsad qilib qo yilgan. Shu asosda tajriba sinov ishlari olib borildi; uchinchi bosqichda tajriba sinov natijalari tahlil qilinib, nazariy jihatdan umumlashtirish hamda tadqiqot bo yicha asosiy xulosalar ishlab chiqildi. Dissertasiya tuzilishi: dissertasiya kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovalardan iborat. I BOB. TA LIM TIZIMIDA PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALARNING O`RNI VA AHAMIYATI

15 1. Pedagogik dasturiy vositalar va ularni ta lim tizimidagi o rni Oliy ta lim, o rta maxsus, kasb-hunar ta limi bosqichida «Informatika» fanini o qitishning bosh maqsadlaridan biri sifatida ta lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalarga informatikaning kasbga yo naltirilgan va amaliy jihatlari haqida bilim berish, zamonaviy kompyuterlarning dasturiy ta minoti, shu jumladan, amaliy va xizmat ko rsatuvchi dasturlar bilan ishlash malakasini hosil qilish, shu bilan bir qatorda web-sahifalarda turli animasiyalarni yaratish, zamonaviy axborot texnologiyalari haqida umumiy ma lumot berish hamda ularning bilimlarini yaratilgan electron baholash tizimi orqali nazorat qilib borishdan iborat deb belgilandi. Pedagogik dasturiy vositalar yaratish texnologiyalari har bir kasb egasi uning faoliyat ko rsatish turidan qat iy nazar egallashi kerak bo lgan tayanch nazariy va amaliy ma lumotlarni o z ichiga oladi. Dastur 4 asosiy qismga bo lingan: - pedagogik dasturiy vositalarning umumiy ta rifi va turlari; - pedagogik-dasturiy vositalar yaratish tamoyillari; - pedagogik-dasturiy vositalarini yaratish texnologiyalari; - pedagogik dasturiy vositalardan foydalanish metodikasi. Web-sahifalar nimaligini va ularning ishlatilishini, qanday yaratilishi va boshqarilishini bilish hamda tushunib olish uchun avvalo zamonaviy internet tizimi nima va u nima uchun kerakligini olish lozim. Dunyo miqyosidagi Internet deb atalgan elektron ma lumotlar uzatish tizimi qaysidir bir insonning ikki kompyuterni bir-biri bilan ulab, ma lumot uzatish mumkinligini isbotlagandan so ng, paydo bo ldi. Dunyo miqyosidagi hisoblash tarmog ining ilk modeli xuddi shu tarzda vujudga keldi va shiddat bilan rivojlanib ketdi. Deyarli barcha davlatlar hududlarida mavjud bo lgan o rgimchaksimon hisoblash tarmog i (World Wide Web) planetamizning istalgan joyidagi insonlar bilan faol muloqot qilishga imkon

16 beradi va bu bilan xilma-xil mamlakatlardagi turfa xil insonlarga ular orasidagi siyosiy, madaniy, irqiy, diniy va jug rofiy farqlarga qaramay, erkin aloqa qilish imkonini beradi. Xilma xil sohalar va fanlarga bag ishlangan multimediali dasturiy mahsulotlar HTML-sahifalari to plami shaklida tashkil qilingan bo lib, maxsus dasturiy tillarni ishlatishni talab qilmaydilar, chunki ma lumotlar bilan ishlashga imkon beruvchi turli dasturlar (masalan, Web-brouzerlar) ko pchilik xususiy kompyuterlar stan-dart dasturiy ta minotining tarkibiy qismi sifatida mavjuddir. Demak, bun-day sharoitda foydalanuvchidan faqat ishlab chiqarilayotgan informatsion mahsulot mavzusi bilan bog liq ishnigina bajarish talab qilinadi, xolos, ya ni matnlar tayyorlash, rasmlar topish yoki chizish, HTML-sahifalar hosil qilish hamda sahifalararo aloqalar qanday bo lishini aniqlash tegishli infor-matsion mahsulotni ishlab chiqish uchun yetarli bo ladi. Hozirgi paytda gipermatnlarni belgilash dasturiy tili yoki HTML internetda yaratilayotgan barcha informatsion mahsulotlarning asosi desak, uncha yanglishmagan bo lamiz. Undan tashqari, HTML dasturiy tili Web-sahifalar yaratishning asosi sifatida tasviriy san atning yangi turi Web-dizaynga bevosita aloqa-dordir. Internetdagi dizaynerga rasm va tasvirlar tayyorlashning o zi ishning tugallanishini anglatmaydi, u yana bu informatsion mahsulotlarni tarmoqqa joylashtirishi, Web-sahifalar orasida aloqalar o rnatishi, matn, tasvir va rasmlarning harakatini amalga oshirishi, ranglarni estetik jihatdan to gri va chiroyli tanlashi, psixologik jihatlarga ham biroz e tibor berishi kerak bo ladi. Gipermatnlarni belgilash dasturiy tili (yoki HTML tili)da bir qancha maxsus nomlar va yangi iboralar bo lib, ularni qisqacha tushuntirib o tish maqsadga muvofiqdir 7. HTML tuzilishlari 7 R. H. Ayupov, M.I. Azizova informatsion texnologiyalar: Web-sahifalar yaratish va ularni boshqarish Toshkent Iqtisod-moliya 2010

17 HTML - hujjatni gipermatnli belgilash tili HTMLhujjat Hujjatsarlavhasi Hujjatmavzusi HTMLhujjatningyoyilganstrukturasi Element (element) HTML tilining tuzilmasi bo lib, har qanday Websahifa shunday elementlar to plamidan iboratdir. Gipermatn tashkil qilishning asosiy g oyasi elementlarning bir-biriga bog liqligini ta minlab berishdir. Tega (tag) elementning boshlang ich va oxirgi belgilari (yoki markerlari). Tegalar turli xil elementlarning ta sir qilish chegaralarini aniqlab, bir elementni

18 boshqalaridan ajratib turadi. Web sahifa matni-da tegalar burchakli qavslar ( < va > ) orasiga olinadilar va oxirgi tega doimo qiyshiq chiziq (/) bilan belgilanadi. Atribut (attribute) elementning parametri yoki ko rsatkichi bo -lib, u standart nomga ega bo lgan o zgaruvchidir. Demak, unga standart yoki istalgan turdagi qiymatlar berilishi mumkin. Atributlarning ramziy qiymatlari ko p holda qavslar orasiga olinishi kerak bo ladi. Atributlar boshlang ich tegalar ichida joylashgan bo lib, bir-birlari bilan probellar (bo sh joylar) orqali ajratilgan bo ladilar. Giperilova (Hypertext) ajratilgan matn bo lagi bo lib, u boshqa fayl yoki obyektga ko rsatkich sifatida xizmat qiladi. Giperilovalar bir hujjatdan boshqasiga o tish imkoniyatini yaratib beradilar. Freym(frame) ushbu ibora ikki xil ma noga ega. Birinchi ma -nosi matnni yuqoriga-pastga yoki chapga-o ngga surish elementlariga ega bo lgan hujjat maydonini bildirsa, ikkinchisi murakkab (animatsion) grafik fayldagi birorta tasvirni anglatadi. Ba zi paytlarda freym so zi o rniga kadr yoki ramka so zlari ham ishlatilishi mumkin. HTML fayl yoki HTML sahifa HTML dasturiy tili asosida hosil qilingan gipermatnli hujjatni anglatadi. Bunday fayllar ko pincha.htm yoki.html kengaytirgichli ko rinishda bo ladi. Gipermatn tahrirlagichlarida va brouzerlarda bunday fayllar hujjat degan umumiy nom bilan ataladilar. Applet (applet) mijoz kompyuteriga alohida fayl sifatida uzatiladi-gan dasturdir va u Web sahifani ko rish jarayonida ishga tushiriladi. Skript yoki stsenariy (script) Web-sahifa tarkibiga uning imko-niyatlarini oshirish maqsadida kiritiladigan maxsus dastur bo lib, ko pincha Web-brouzer unga duch kelganda Sahifada stsenariylarni bajarishga imkon berilsinmi? degan savolni beradi. Bunda u skriptlarni nazarda tutadi. Kengaytirgich (extension) - HTML dasturiy tili tarkibiga kirmay-digan, ammo yangi formatlashtirish effektini hosil qilishga imkoniyat beradigan element. CGI (Common Gateway Interface) serverda ishlab turgan holatda Websahifalarning imkoniyatlarni oshirishga imkon beradigan dasturlar to plamining

19 umumiy nomi. Masalan, ushbu turga mansub dasturlar yordamisiz interaktiv sahifalarning yaratilishi mumkin bo lmaydi. Programma kodi yoki kod deb dastur matni tushunchasiga aytiladi. HTML kodi uning barcha elementlari va atributlari ko ringan holatda gipermatnli hujjatni namoyon qiladi. World Wide Web, WWW yoki Webtushunchasi internetda mav-jud bo lgan dunyoviy aloqa tizimi bo lib, uning yordamida internet tizimidagi gipermatnlarga kirishni amalga oshirish mumkin. HTML dasturiy tili esa WWW da hujjatlar hosil qilishning asosiy tili bo lib xizmat qiladi. Uni o rganayotib, WWW haqida bir qancha bilim majmui olinadi. Sayt yoki Web-sayt (site) bir insonga yoki tashkilotga tegishli Web-sahifalar to plami. Brouzer (browser)web-sahifalarni ko rib chiqish uchun ishlatila-digan dastur. Brouzerlarning turli-tuman xillari mavjud va ular foydala-nuvchiga xilmaxil imkoniyatlar yaratib beradilar. Foydalanuvchi agent (user agent) mijoz kompyuterda ishlaydi-gan brouzer yoki boshqa dastur. Yuklash (downloading) jarayoni fayllarning serverdan iborat kompyuter. URL (Uniform Resource Locator) yoki resurslarning universal ko rsatkichi Internetdagi biror-bir obyektning manzili bo lib, misol sifatida quyidagini keltirishimiz mumkin: Nomi. domen/fayl nomi Bu yerda nomi manzilning sayt egasining nomini ko rsatadigan qismi, domen esa Internetning biror-bir katta qismi nomini ko rsatadi 8. Hozirgi paytda gipermatnlarni belgilash dasturiy tili yoki HTML internetda yaratilayotgan barcha informatsion mahsulotlarning asosi desak, uncha yanglishmagan bo lamiz. Undan tashqari, HTML dasturiy tili Web-sahifalar yaratishning asosi sifatida tasviriy san atning yangi turi Web-dizaynga bevosita aloqa-dordir. Internetdagi 8 R. H. Ayupov, M.I. Azizova informatsion texnologiyalar: Web-sahifalar yaratish va ularni boshqarish Toshkent Iqtisod-moliya 2010

20 dizaynerga rasm va tasvirlar tayyorlashning o zi ishning tugallanishini anglatmaydi, u yana bu informatsion mahsulotlarni tarmoqqa joylashtirishi, Web-sahifalar orasida aloqalar o rnatishi, matn, tasvir va rasmlarning harakatini amalga oshirishi, ranglarni estetik jihatdan to gri va chiroyli tanlashi, psixologik jihatlarga ham biroz e tibor berishi kerak bo ladi. Web-dizayn va uning dasturiy ta minoti, HTML, Flash texnologiyalaridan biri yordamida Web-sahifa yaratish va bezashni, Web-sahifalarga rasmli, grafikli ma lumotlarni turli usullarda joylashtirish va bezash usullarini, Web-sahifalarda formalar yaratish va bezash usullarini, Web-sahifalarda animasiyalar va ularni o rnatish usullarini, tovushli ma lumotlarni joylashtirishni, Web- sahifalar bilan aloqalarni o rnatish imkoniyatlarini aniqlab, talabalarning qay darajada fanni o`zlashtirganliklarini baholab borish kerak. 2.PEDAGOGIK WEB-DIZAYN FANI VA UNING VAZIFALARI Bugungi kunda kompyuter texnologiyalari dunyoda jadallik bilan rivojlanayotgan sohalardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlar asta sekin insonlar hayotiga kirib bormoqda. Ya ni faol ish yurituvchini internet global tarmog isiz tasavvur qilish qiyin. Kompyuter texnologiyalari inson hayoti tarzida, kichik va katta korxonalarda, kompaniyalarda, o quv dargohlarida, davlat muassasalarida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Pedagogik Web-dizayn fanini o`qitishdan maqsad har bir mutaxassis o`z kasbiy sohasida qo`llashi lozim bo`lgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanib, turli hil saytlar yarаtish va unga ishlov berish imkoniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo`lishi va ulardan foydalanish uchun ko`nikma va malakalarni shaklantirish va rivojlantirishdan iborat. Pedagogik Web-dizayn fanining vazifasi: - pedagogik Web-dizaynning nazariy asoslari, Internet tarmog`ining hizmatlari; - Web-dizaynning uskunaviy vositalari; - ta limiy Internet resurslar;

21 - sayt va portaltuzilmasi va asosiy hizmatlari; - ta limiy Internet resursni testlash va baholash; - ta limiy Web-resursning mazmunini tuzilmalashda matematik modellardan foydalanish; - Internet resursni yaratish texnologiyasi asoslari haqidagi bilimlarni berishdan iborat. «Pedagogik Web-dizayn» o`quv fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida magistr: - Web-dizayn va pedagogik Web-dizayn, Internet tarmog`i xizmatlari, Web texnologiyalar, ta limiy Internet resurslari, ta limiy Internet resurslar yaratish texnologiyasi, ta limiy Internet resurslar yaratishning uskunaviy (dasturiy) vositalari to`g`risida bilimlarga ega bo`lishlari kerak: - sayt va portallar yarata olish, ta limiy Internet resurslarini pedagogik loyihalash, uskunaviy (dasturiy) vositalardan foydalana olish, matnli va grafikli axborotni Web sahifaga joylashtira olish, intrefaol effektlar yarata olish, Web sahifani Internet tarmog`iga joylashtira olish ko`nikmasiga ega bo`lishi lozim. - Internet tarmog`i xizmatlarini, Web - texnologiyalar tasnifini, Web dizaynning uskunaviy vositalarini, sayt va portalning tuzilmasini va yaratish texnologiyasini, ta limiy Internet resurslarini pedagogik loyihalashni, ta limiy Internet resurslarini yaratishda qo`llaniladigan uskunaviy (dasturiy) vositalarini ishlata bilish malakalariga ega bo`lishi kerak. Pedagogik Web-dizayn fani mutaxassislik fanlaridan biri hisoblananib, 2 semestrda o`qitiladi. Dasturni amalga oshirish o`quv rejasidagi rejalashtirilgan ilmiy tadqiqot metodologiyasi, ta limda axborot texnologiyalari, mutaxassislikka kirish, ta limda avtomatlashtirilgan axborot resurslari fanlaridan olingan nazariy va amaliy bilimlarga tayanadi. Pedagogik Web-dizayn fanidan olingan bilim, ko`nikma va malakalar oliy ta lim, ilmiy tadqiqot muassasalari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun kadr tayyorlab, kasbiy faoliyatida mutaxassislik fanlarini o`qitishda va boshqa fanlarga tadbiq etishga katta yordam beradi.

22 Pedagogik Web-dizayn fani mutaxassislik fanlaridan biri hisoblananib, 2 semestrda o`qitilib jami 120 soatdan iborat shundan: Nazariy (lektsiya)-30 soat; Amaliy mashg`ulot-20 soat; Laboratoriya mashg uloti-20 soat; Mustaqil ish-40 soat ajratilgan. 2-semestrda davomida talabalarpedagogik Web-dizaynning nazariy asoslari, Web-texnologiyalar, Ta limiy Internet resursni yaratish texnologiyasi, HTML va unda ishlash asoslari, Flash texnologiyasi asoslari, Macromedia Dreamweaver MX Web-muharriri imkoniyatlarini o rganadilar. Ana shu imkoniyatlarni hisobga olgan holda biz tomonimizdan Pedagogik Web-dizayn fanini o qitishning takomillashtirilgan mazmuni ishlab chiqildi. 1.1 jadvalda Pedagogik Web-dizayn fanini takomillashtirilgan mazmuni va yuklamasi keltirilgan. 1.1 jadval. Pedagogik Web-dizayn faninitakomillashtirilgan mazmuni va yuklamasi. Fanning hajmi Mashg`ulot turi Ajratilgan soat Semestr 1 Nazariy (lektsiya) 30 1,2 2 Amaliy mashg`ulot 20 1,2 4 Laboratoriya mashg uloti 20 1,2 5 Mustaqil ish 40 1,2 Jami 120 Asosiy qism Nazariy mashg`ulotlar mavzulari maqsadi va ularga ajratilgan soatlar Mavzular mazmuni Mashg`ulotlar maqsadi Ajratilgan soat 1 Pedagogik Web-dizaynning Pedagogik Web-dizaynning nazariy nazariy asoslari asoslarini tushuntirish 2 2 Web-texnologiyalar haqida Web-texnologiyalar tushuncha hosil qilish 6 3 Ta limiy Internet resursni Ta limiy Internet resursni yaratish yaratish texnologiyasi texnologiyasini o`rgatish 4 4 HTML va unda ishlash HTML va unda ishlash 4

23 5 6 asoslari ko`nikmasini hosil qilish Flash texnologiyasi asoslari Flash texnologiyasiga doir tushuncha hosil qilish 8 Macromedia Dreamweaver MX Macromedia Dreamweaver Web-muharririda ishlashga MX Web-muharriri o`rgatish 6 JAMI: 30 Amaliy mashg`ulotlar mavzulari maqsadi va ularga ajratilgan soatlar Amaliy mashg`ulotlar mavzusi 1 Internet tarmog`ining hizmatlari, WWW axborot izlash tizimi bilan ishlash. 2 Web-texnologiyalar va ularning tasnifi, Webdizaynning uskunaviy vositalari 3 Ta limiy Internet resurslar:sayt va portal, tuzilmasi va asosiy hizmatlari bilan tanishish 4 Ta limiy Web-resursni pedagogik loyihalash 5 Ta limiy Internet resursning o`quv maqsadlarini, mazmunini va tuzilmasini pedagogik loyihalash 6 Ta limiy Web-resursning Amaliy mashg`ulotlar maqsadi Internet hizmatlari, WWW axborot izlash tizimi bilan ishlash ko`nikmasini hosil qilish Web-texnologiyalar va ularning tasnifi, Web-dizaynning uskunaviy vositalari haqida tushuntirish Ta limiy Internet resurslar:sayt va portal, tuzilmasi va asosiy hizmatlari bilan tanishtirish Ajratilgan soat Ta limiy Web-resursni pedagogik loyihalashga o`rgatish 2 Ta limiy Internet resursning o`quv maqsadlarini, mazmunini va tuzilmasini pedagogik loyihalashga 2 o`rgatish Ta limiy Web-resursning mazmunini tuzilmalashda mazmunini tuzilmalashda matematik modellar, graflar 4 matematik modellar, graflar usullaridan foydalanishni usullaridan foydalanish tushuntirish 7 HTML va unda Web-sahifa HTML va unda Web-sahifa tayyorlash tayyorlashga o`rgatish 4 8 Flash texnologiyasi va unda Flash texnologiyasi va unda Websahifa tayyorlashni o`rgatish Web-sahifa tayyorlash 4 9 Macromedia Dreamweaver Macromedia Dreamweaver MX MX Web-muharririda Websahifa Web-muharririda Web-sahifa 4 tayyorlash tayyorlash malakasini hosil qilish 10 Web-sahifani Internet Web-sahifani Internet tarmog`iga

24 tarmog`iga joylashtirish joylashtirishga doir bilimlarni berish JAMI: 30 Laboratoriyamashg`ulotlari mavzulari maqsadi va ularga ajratilgan soatlar Laboratoriya mashg`ulotlar mavzusi 1 Web-texnologiyalar va ularning tasnifi, Webdizaynning uskunaviy vositalari Laboratoriya mashg`ulotlar maqsadi Web-texnologiyalar va ularning tasnifi, Web-dizaynning uskunaviy vositalari haqida tushuntirish Ajratilgan soat 2 HTML va unda Web-sahifa HTML va unda Web-sahifa tayyorlash tayyorlashga o`rgatish 4 3 Flash texnologiyasi va unda Flash texnologiyasi va unda Websahifa tayyorlashni o`rgatish Web-sahifa tayyorlash 4 4 Macromedia Dreamweaver Macromedia Dreamweaver MX MX Web-muharririda Websahifa Web-muharririda Web-sahifa 4 tayyorlash tayyorlash malakasini hosil qilish 5 Web-sahifani Internet tarmog`iga Web-sahifani Internet joylashtirishga doir bilimlarni tarmog`iga joylashtirish berish 4 JAMI: 20 4 Kurs ishi (loyihasi) tarkibi, ularga qo yiladigan talablar O quv rejasida mazkur fandan kurs ishi yozish rejalashtirilmagan. Mustaqil ta lim topshiriqlari bo yicha tavsiyalar. Darslik va o quv qo llanmalardan foydalanib, barcha mavzularni o rganish. Tarqatma materiallar bo yicha ma ruza qismlarini o zlashtirish Talabalarning mustaqil ishlari har bir ma ruza mavzusi asosida tashkil etiladi. Fanni o rganish jarayonida mustaqil ishlarning bir necha turlaridan foydalaniladi: 1) adabiyotlar bilan ishlash; 2) ijodiy ish; 3) ishlarni elektron ko rinishda bajarish; 4) ba zi mavzular bo yicha referatlar tayyorlash.

25 Internetda axborotni joylashtirish uchun uning ko rinishi qulay bo lishi, ya ni web-dizaynga katta e tibor berish zarur, chunki sahifadagi foydalanuvchi axborot har tomonlama bo lishi mumkin va u Web-saytga joylashtiriladi. Mohirlik bilan yaratilgan sayt, qoida bo yicha, informatsion yagona bus-butun bo lishi va joylashtirilgan axborotning ahamiyatiga qarab, ma lum standartga ega bo lishi kerak. 3. PEDAGOGIK WEB-DIZAYN FANINI O RGATISH ORQALI PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALAR YARATISH Internet hayotimizning bir bo lagiga aylandi, biz uning xizmatlaridan har kuni faydalanishga odatlandik.internet turli xil insonlarni yagona maqsad bilan birlashishiga sabab bo lmoqda.hamma Internet tarmag idan biror turdagi informatsiya olishga harakat qiladi. Shunday vaqtlar keladiki, hujjatni Internetda chop etish malakasi yozuv mashinkasidan foydalanish kabi har bir hatto o rta ma lumotga ega bo lgan insonning qo lidan keladi. Web sahifa Intеrnеt tarmoqlarida joylashgan fayllar to plami bo lib, ularni soni soat sayin ko payib bormoqda. Bu fayllarda ma'lumotlarni turli xillarini: matn, grafik, tasvir, vidеo, audio ma'lumotlarni uchratish mumkin. Bugungi kunda Web Intеrnеt rеsurslari ichida eng ommaviysi hisoblanadi. Chunki, avvaldan tayyorlangan Web sahifa orqali tеgishli ma'lumotlarni to ldirish foydalanuvchining qanchadan-qancha vaqtini tеjash imkonini bеradi. Shu bois matеmatika va informatika yo nalishida tahsil oluvchi talabalarga Web tеxnologiyalarni alohida kurs sifatida o qitila boshlandi. HTML xujjatni yaratishga mo ljallangan maxsus programmalar (HTML muxarrirlar) ham mavjud: FrontPage, Adobe GoLive, Macromedia Dreamweaver, Nestcape Composer. Muharrirlar 2 turga bo linadi: - kod muxarrirlari; - WYSIWYG tеxnologiyasi (What You See Is What You Get nimani ko rsang o shani olasan) asosida ishlaydigan muharrirlar. Bu muharrirlar yordamida foydalanuvchi HTML komandasi va elеmеntlarini yozmaydi,

26 oddiy matn muxarrirlaridеk matn yozadi, tasvirlarni kеrakli joyga joylashtiradi, formatini o zgartiradi. Wеb animatsiyalar turlicha bo ladi. Masalan GIF Animator dan foydalanib, tasvirlarni «Jonlantirish» mumkin. Bu wеb rеklamalarda ko p qo llaniladi. GIF animatsiyalarni Ulead GIF Animator ( va Animagic GIF Animator ( programmalari yordamida hosil qilish mumkin. GIF tasvirlardan yuqorirok o rinda Macromedia Flash yordamida yaratilgan animatsiyalar turadi. Bu animatsiyalar intеraktiv bo lganligi sababli Flash tеxnologiyalar ommalashib borayapti. Bu tеxnologiyani ayniqsa avtomobil ishlab chiqaruvchilar, wеb-biznеschilar, umuman, multimеdiya-prеzеntatsiya yaratmoqchi bo lganlar kеng qo llaydilar. Macromedia ( dan tashqari CoffeeCup Firestarter ( foydalanib animatsiyalar yaratish mumkin. Agar foydalanuvchi multimеdia saxifasina yatarmoqchi bo lsa, qo shimcha instrumеntlardan foydalanishiga to g ri kеladi, masalan, Quick Time, Windows Media yoki boshqa multimеdia programmalari. Microsoft kompaniyasi Windows ME va undan kеyingi chiqargan OS larida Windows Movie Maker programmasini qo shib chiqarayapti. Bu programma yordamida vidеo roliklarni tahrirlash mumkin bo ladi. Yana Sound Forge XP ( tovushlarni tahrirlash va konvеrtatsiya qilishda foydalanish mumkin. Wеb sahifalar yaratishda fayllarni joylashtirishning quyidagi usullari mavjud: Hamma fayllar bitta katalogda. Bir nеchta HTML sahifali va bir nеchta tasvirlarga ega kichik saytlarni yaratishda hamma fayllarni bitta katalokda joylashtirish mumkin. Bu usulning qulayligi shundaki, o zaro murojaatlarda hеch qanaqa yo l ko rsatish shart emas. Yomon tomoni esa, sayt rivojlanib, kеngayib borsa, fayllar ko payib, hammasi aralashib kеtadi.

27 Funktsional kataloglar. Murakkab saytlarni yaratishning bir usulidir. Har bir katalogda sistеmaning bitta funktsiyali qismi joylashtiriladi. Eng yuqorida boshlangich fayl index.htm, va unga tеgishli tasvirlar bo ladi. Kataloglar nomlari taxminan quyidagicha bo lishi mumkin: Firma_haqida, Aloqalar, Mahsulotlar. Har bir katalogda tеgishli HTML fayllari va tasvirlar saqlanadi. Fayl turlari bo yicha kataloglar. Bu usulda har bir katalogda bir xil turdagi fayllar saqlanadi. Bu yеrdagi fayllar qaysi funktsiyani bajarishi muhim emas. Yuqori katalogda faqat index.htm fayli joylashadi. Kataloglar nomlari taxminan quyidagicha bo lishi mumkin: Images, Products, Downloads, Ixtiyoriy faylning kеngaytmasi uning muxim kismidir.chunki brauzеr fayllarni uning kеngaytmasiga qarab taniydi. Odatda birinchi saxifa har doim index.htm, index.html kabi saqlanadi.ko pchilik brauzеrlar agar URL aniq ko rsatilmasa bu fayllarni avtomatik yuklashga harakat qiladi.masalan, brauzеrning adrеslar panеliga dеb yozilsa faylini yuklaydi. Faylni saqlashga unga mantiqiy nom tanlash kеrak bo ladi. Fayl nomidan uni boshqa fayllardan oson ajrata olish kеrak. Masalan, about_inst.htm, fiz_mat.htm, rector.jpg kabi nom qo yish maqsadga muvofiq. Блокнотни ochamiz. HTML faylni yaratishni boshlaymiz. Sarlavxa yozish uchun: <head> </head> tеglari yoziladi. Brauzеr bu tеglar o rtasidagi matnni sarlavxa dеb tushunadi va Brauzеrning eng tеpa qismiga shu matnni yozadi. Endi saxifaning tanasini hosil qilamiz: <body> </body>

28 Bu tеglar o rtasiga xamma matn va tasvirlarni joylashtirish kеrak. HTML shablon bo lishi uchun HTML sahifaning sarlavxa va tanasini o z ichiga olgan kuyidagi zarur tеglar еtishmayapti: <html> </html> Dеmak HTML shablon kuyidagi ko rinishga ega bo ldi: <html> <head> </head> <body> </body> </html> <head> va </head> tеglari o rtasiga quyidagi tеglarni joylashtirish mumkin: <title>, </title> xujjat nomi. Masalan: <title> TDPU ning Vеb saxifasi</title> <meta /> ma'lumotlar haqidagi ma'lumot. Ya'ni bu еrda asosiy tеrminlar yoziladi. Qidiruv sistеmalari ishlaganda aynan shu tеrminlar bo yicha qidirish ishini olib boradi, saytlarni topadi. Masalan: <metaname= keywords content= TDPU, Toshkent, Pedagogika, Universeteti, Fakultet, Student /> content ta so zni o z ichiga olishi mumkin. name=( keywords, autor, copyright, description ) maxfiy qidirishda qo llaniladi, HTTP sеrvеrga dostup bеrish uchun http-equiv qo llaniladi. Sarlavhalar <p> tеgi kabi aloxida abzats ko rinishida ifodalanadi.sarlavxalarning 1-dan 6-gacha pog onalari mavjud. <h1 align="center">eng katta sarlavxa<g`h1> <h2>2-darajali kattalikdagi sarlavxa<g`h2> <h3>3-darajali kattalikdagi sarlavxa<g`h3> <p>bu oddiy matn<g`p> <h4>4-darajali kattalikdagi sarlavxa<g`h4>

29 <h5>5-darajali kattalikdagi sarlavxa<g`h5> <h6>eng kichik sarlavxa </h6> Xar xil ajratuvchi gorizontal chiziqlar <hr /> tеgi yordamida qo yiladi. Bu chiziq abzatslar oralig ida joylashib, brauzеr oynasining eni bo ylab chiziladi.agar foydalanuvchi brauzеr oynasini o lchamlarini o zgartirsa, chiziq ham mos ravishdi o zgaradi. <hr /> tеgi <br /> tеgi kabi ochiq tеg hisoblanadi, ya'ni bu tеglarni yopuvchi tеgi bo lishi talab qilinmaydi. HR horizontal rule (gorizontal chiziq) dir. <hr /> tеgining atributlari: Atribut nomi Vazifasi Size Gorizontal chizikning kalinligi. Eng katta ulcham 5 piksеlni qo llash tavsiya etiladi. Width Chiziqning enini bеlgilaydi, foizlarda beriladi. Align Chiziqning joylashishi: brauzеr oynasining chap tomonida, o ng tomonida, o rtasida. noshade Chiziqning tashqi ko rinishini bеlgilaydi. Masalan: <hr size="4" align="center" width="50%" noshade="noshade" /> Endi matn stilizatsiyasi xakida.tеglar tеxnologiyasi yordamida bir nеchta yangi elеmеntlar kеltiriladi. Stillar ikki xil bo ladi: fizik stillar va mantikiy stillar. Matn muharrirlari bilan ishlash jarayonidan bilamizki, matnlarni xar-xil ko rinishda ifodalanishi mumkin: qalinlashtirilgan (polujirniy), qo lyozma shaklida (kursiv), tagi chizilgan (podchеrknutiy) Bu elеmеntlarni ixtiyoriy grafik brauzеrlar bir xil ko rinishda ifodalaydilar. Ba'zi bir fizik stillar: Elеmеnt <b>, </b> <i>, </i> Vazifasi Qalinlashtirilgan matn (polujirnшy) Qo lyozma shaklidagi matn (kursiv)

30 <tt>, </tt> <u>, </u> <big>, </big> <small>, </small> _, ^, Harflar oralig ini kеngaytirish Tagi chizilgan matn (podchеrknutiy) Kattalashtirilgan matn Kichiklashtirlgan matn Pastki indеks Yuqori indеks Fizik stillarni ishlatish qoidasi: 1. Matnni kiriting. 2. Matn oldiga kursorni olib kеlib kеrakli tеgni ochuvchisini yozing. 3. Matn oxiriga kursorni olib kеling. 4. Yopuvchi tеgni yozing. <b>qalinlashtirilgan matn (polujirniy)</b><br /> <i>qo lyozma shaklidagi matn (kursiv) </i><br /> <tt> Harflar oralig ini kеngaytirish </tt><br /> <u> Tagi chizilgan matn (podchеrknutiy)</u><br /> <big> KATTALAShTIRILGAN MATN</big><br /> <small> kichiklashtirilgan matn</small><br /> C_n<br /> ax²+bx+c=0<br /> Mantiqiy stillar: Elеmеnt <em>, </em> <strong>, </strong> <cite>, </cite> <dfn>, </dfn> <samp>, </samp> <kbd>, </kbd> <var>, </var> Vazifasi <i> tеgiga analog tеg. <b> tеgiga analog tеg. Mazkur xujjatniga sitata kеltirish. Dastur kodi Programmaning ishlashiga misol. Oldingisi kabi ishlaydi. Klaviaturadan kiritiladigan matn O zgaruvchi yoki miqdor

31 <abbr>, </abbr> <acronym>, </acronym> Abbrеviatura Akronim Mantiqiy stillar brauzеrga matnni qay tartibda ekranga chop etish kеrakligini bildiradi. Mantiqiy stillar fizik stillar ishlamay qoladigan holatlar uchun ham o rinli bo lishi mumkin: uyali tеlеfon intеrnеtga ulanganda <b> tеgi orqali qalinlashtirilgan matn uchrab qolsa, uni o qiy olmaydi. Bu holatda <strong> elеmеnti kеrakli natijani bеra oladi. <address> elеmеnti sahifa avtori haqidagi ma'lumotni o zida mujassamlashtirgan matnni yaratish uchun ishlatiladi. Aksariyat brauzеrlarda bu matn qulyozma (kursiv) holda ko rinishga ega bo ladi. Odatda bu elеmеnt wеbsaxifaning oxirida ishlatilib, o zida quyidagi ma'lumotlarni aks ettiradi: - sahifa qachon oxirgi marta yangilangan; - bu sahifa bilan bog lik savollarni kim bilan muhokama qilish mumkinligi (odatda wеb ustasining kеltiriladi); - sahifaning URL adrеsi; - kompaniya yoki tashkilotning adrеsi, tеlеfon nomеri. Masalan, <address> Oxirgi yangilanish: <br /> web master: Doss_u@mail.uz <br /> Toshkent shaxri, Muqumiy kuchasi. Tеl: </address> <ins> va <del> elеmеntlari biznеs va ta'limga bag ishlangan ofitsial proеktlar tayyorlovchilarda ayniqsa qizikish uyg otadi. <del> elеmеnti shunday matn uchun ishatiladiki, u ko rish jarayonida o chirilgan holda ko rinadi, <ins> elеmеnti esa o chirilgan matn o rniga qo yiladigan matn uchun ishlatiladi. Masalan:

32 <del title="o chiriladigan matn >Uchirish </del> <ins>bu qo yiladigan matn </ins> Ro yxatni tuzishda odatda quyidagi format qo llaniladi: <ro yxat turi > <li>birinchi bo lim<g`li> <li>ikkinchi bo lim <G`li> <li>uchinchi bo lim <G`li> </ro yxat turi > Ro yxat turi nomеrlangan ro yxat va chiziqli ro yxat bo lishi mumkin. Nomеrlangan ro yxat <o1>, chiziqli ro yxat esa <u1> elеmеnti bilan bеriladi.ularning har biri <li> elеmеnti bilan ifodalangan bo ladi. <ol> <li>birinchi punkt<g`li> <li>ikkinchi punkt<g`li> <li>uchinchi punkt </li> </ol> <ul> <li>birinchi punkt<g`li> <li>ikkinchi punkt<g`li> <li>uchinchi punkt<g`li> </ul > Ko pgina grafik brauzеrlarda tartiblangan ro yxatlarning qo shimcha atributlarini qo llash mumkin bo ladi. Ularning yordamida tartiblashni ko rinishini tanlash mumkin bo ladi. Tеg nomi <ol type= A > <ol type= a > <ol type= I > Ro yxat turi Katta harflardan tuzilgan ro yxat Kichik harflardan tuzilgan ro yxat Rim (Katta) harflaridan tuzilgan ro yxat

33 <ol type= i > <oltype= 1 > <ul type= disc > <ul type= square > <ul type= circle > Rim (Kichik) harflaridan tuzilgan ro yxat Arab raqamlaridan tuzilgan ro yxat Doiralardan tuzilgan ro yxat Kvadratlardan tuzilgan ro yxat Aylanalardan tuzilgan ro yxat Bundan tashqari tartiblashni ixtiyoriy start atributi yordamida nomеrlangan ro yxatni boshlang ich qiymatini tanlash mumkin bo ladi. Masalan, ro yxat 5 nomеridan boshlanishi kеrak bo lsa, <ol start= 5 > dеb yozish kеrak bo ladi. value atributi ro yxat ichida boshqatdan ro yxat qilish imkoniyatini bеradi. <img /> elеmеnti wеb-sahifaga tasvir qo yish imkoniyatini bеradi. Bunda tasvirning URL adrеsini ko rsatish kеrak bo ladi.tasvir fayli hamma fayllar saqlanayotgan kataloglarning birida yoki Intеrnеtda joylashgan bo lishi mumkin.<img />еlеmentining quyidagi ko rinishda yoziladi: <img src= image_url > Agar tasvir Intеrnеtdan yuklanishi rеjalashtirishgan bo lsa, u holda uning tuliq adrеsini yozish kеrak: <img src= > Agar tasvir uzimizning katalogda joylashgan bulsa, uning adrеsini tulik kursatish shart emas: <img src="map.gif"> <img src= /Images/Map.gif > Hamma Intеrnеt foydalanuvchilarda ham Internet Explorer, Nestcape yoki boshqa bir grafik brauzеr o rnatilmagan bo lishi mumkin. Ba'zi bir foydalanuvchilar Intеrnеt bilan aloqa juda sеkin bo lganligi sababli grafik holatni uchirib qo yishlari ham mumkin. Bundan tashqari WAP turdagi uyali tеlеfon apparatlarini, cho ntak kompyutеrlarini va ko zi ojizlar uchun ovozli brauzеrlar mavjudligini unutmaslik kеrak. HTML tilida bunday holatlar uchun alt atributini

34 qo llash imkoniyati bor. Unda saxifaga quyilayotgan tasvir ekranga yuklash imkoniyati bo lmaganda shu tasvir nima haqda ekanligini bildiruvchi matn mavjuddir.bu matn tasvir chiqishi kеrak bo lgan, ammo ba'zi bir sabablarga ko ra ekranda ko rinmay turgan joyda yoziladi. Masalan: <img src="/images/map.gif" alt="bu yerda rasmga tegishli matn joylashadi"/> Matn va tasvirlarni sahifaga joylashtirishda quyidagi atributlardan foydalaniladi: Nomi align= top align= middle align= botom Vazifasi Matn tasvirning yuqori chеgarasi bilan tеnglashtirib yoziladi. Matn tasvirning o rtasi bilan tеnglashtirib yoziladi. Matn tasvirning quyi chеgarasi bilan tеnglashtirilib yoziladi. Matnlarni o ngdan va chapdan tеkislash imkoniyati ham mavjud. Buning uchun align atributida left yoki rigth yozuvini yozish kеrak bo ladi. Qo yilayotgan tasvirning o lchamlarini tanlab qo yishimiz mumkin. Buning uchun width va height elеmеntlari yordami ishlatiladi. Bеrilayotgan ulcham piksеllarda ifodalanadi. Masalan: <img src="gerb.gif" align="middle" width="150" height="150"> HTML hujjatda murojaatlarni yaratish uchun yakor (<a>, </a>) elеmеntidan foydalaniladi.bu tеglar murojaatni bildiruvchi so zni oz ichiga oladi. Murojaat quyidagi ko rinishda yoziladi: <a href= Murojaat_manzili >Murojaat matni</a> Dеmak, «Ma'lumotlar» so zi bilan murojaat about katalogidagi about.html sahifaga murojaat qo yish uchun quyidagicha yozish kеrak bo ladi: <a href= >Ma'lumotlar </a> <a href= about/about.html >Ma'lumotlar </a> Murojaatlar nomini imkoni boricha informativ qilib yozish kеrak.«bu еrga bosing», «Yangi vazifa» kabi murojaat nomlarini tanlamaslik kеrak.foydalanuvchi

35 murojaatni bosish natijasida nimaga erishishini bilmasdan turib uni bosmasligi mumkin. Murojaatlar qo yishda ba'zi bir holatlarga e'tibor bеrish kеrak. Masalan siz uyingizda o tirib ukangizga ish buyurayapsiz: «oshxonadan krujkaga suv olib kеl» (har qalay borib mеnga falon mamkakat, falon viloyat, falon shaxar yoki qishloq, falon ko chadagi falon nomеrli uydagi oshxonadan suv olib kеl dеyish mantiqsizlik). Bu holatda sizning qaysi mamlakat, qaysi viloyat, qaysi shaxar, qishloq, ko chadagi qaysi uyda o tirganligingiz muhim emas. Yoki ukangiz qaysi oshxona dеb ham suramaydi, chunki uyda faqat bitta oshxona bo ladi.murojaatlarni ishlatish ham xuddi shu tartibda bo ladi. Ya'ni o zimiz yaratgan kataloglar ichida murojaatlarni qo yish uchun har safar murojaatni « boshlash shart emas. Shundan kеyingisini yozish еtarli bo ladi. Faqat boshqa katalogga o tish uchun joriy katalogdan chiqish bеlgisi «../» dan foydalanish yеtarli. Ya'ni about katalogidagi about.html sahifasidan turib service katalogidagi service.html sahifasiga murojaatni qo yish uchun «../service/service.html» yozuvni yozish kеrak.yuqoridagi murojaatlarning hammasi tashqi murojaatlardir 9. Ichki murojaatlar joriy sahifaning o ziga qo yiladi.masalan biror fandagi biror mavzuga bag ishlangan sahifa yaratayotgan bo laylik.mavzudagi mavjud hamma rеjalarga murojaatlarni shunday qo yish mumkinki, murojaatni tanlaganda rеjadagi ma'lumotlar ekranda paydo bo ladi.bu ishni qilish oddiy. Ya'ni o tilishi kеrak bo lgan hamma abzatslarni bеlgilab chiqish, undan kеyin o sha bеlgilarga yakor (<a>, </a>) ni qo yib chiqish kеrak. Misol qaraylik: <h2 align= center >Rеja </h2> <p><a href= #q1 >1. HTTP</a></p> <p><a href= #q2 >2. HTML</a></p> Endi murojaat qilinayotgan abzatsni bеlgilab olamiz: <p><a name=q1>http bu </p> yoki <p><a name=q2>html bu </p> 9 M.Aripov, A.Haydarov Informatika asoslari. O qituvchi 2002y.

36 Bundan tashqari boshqa wеb-sahifadagi biror abzatsga ham murojaat o rnatish mumkin: <p>bu <a href=../index.html#q1 >savol</a><p>ga javob bеring Tasvirlarga ham gipеrmurojaatlarni qo yish mumkin: <a href="products/product.html" ><img src="gerb.gif" alt="bu yerda rasmga tegishli matn joylashadi"/ align="middle" width="150" height="150"></a> Tasvirlarning o lchami har xil bo lishi mumkin, har qanday tasvirga gipеrmurojaatlarni qo yish mumkin. URL shunday univеrsal va moslashuvchanki undan Tarmoqdagi har xil murojaatlar ( , FTP, Gopher, Usenet yangiliklari, Telnet sеssiyalari) dan foydalanish mumkin. Bu narsa bitta sahifaning o zida turli xil murojaatlardan foydalanib, univеrsal sayt yaratish imskoniyatini bеradi.masalan, programmani skachat qilish bilan birga fodalanuvchi o sha programma haqidagi yangiliklarni Usenet yangiliklar sеrvеri murojaatidan foydalanib tanishishi mumkin. mailto.mailto murojaatini hosil qilish oddiy. Buning uchun to rt qismdan iborat bo lgan murojaat qo yiladigan elеktron adrеsni bilish kifoya: simvoli, kompyutеr nomi, sеrvеr nomi. mailto murojaati: <p><a href= mailto:azamat@intal.uz title="azamat Sattorov">Ixtiyoriy savol bilan mеnga murojaat qilishingiz mumkin</a></p> FTP. FTP protokoli kompyutеrlar o rtasida fayllar almashishda qo llaniladi. FTP murojaatlarini hosil qilish uchun kеrakli sеrvеr nomini bilish kifoya: <a href= ftp://ftp.microsoft.com/ >Microsoft kompaniyasining FTP sayti</a> <a href= ftp://ftp.jspi.uz/downloads/program.zip > Zip langan programma</a> Ikkinchi misoldan ko rinib turibdiki, kеrakli programmani birato la skachat qilib olish mumkin.bunda brauzеr olinayotgan programmani qattiq diskka haqiqatan ham saqlash kеrak yoki kеrakmasligini foydalanuvchidan so raydi.

37 Gopher.Gopher matnlar yordamida iеrarxik ko rinishdagi ma'lumotlarni brauzеrda ifodalashdir.hozirgi kunda Gopher saytlari juda ham kam miqdorda ishlatiladi. Ularga bo lgan murojaatlarni qo yish: <a href= gopher://marvel.loc.gov >Kongrеss kutubxonasi </a> Usenet.Usenet yangiliklar gruppasi Intеrnеt konfеrеntsiyalar gruppasidir.uning nomi yangiliklar bo lgani bilan bu gruppaning asosi har bir qatnashuvchi ishtirok etishi mumkin bo lgan savol-javoblar, diskussiyalardan iboratdir.bu gruppaga sizning saytingizda qandaydir muammo muhokama qilinishi kеrak bo lganda murojaat qilish mumkin. Yoki foydalanuvchilar tomonidan sizga shunaqa ko p savollar bеriladiki, sizning ularga javob bеrishga imkoniyatingiz yo q, shunda bu gruppaga murojaat qilishingiz mumkin, qaеrdadir sizga yordam bеradigan inson topiladi: <a href= news:alt.tx.startrek >Starrek ga bagishlangan Usenet konfеrеntsiyasi</a> Telnet.Telnet sеrvеriga murojaat Dasturiy Ta'minot bilan ta'minlangan uzoqdagi kompyutеr bilan aloqa o rnatish uchun mo ljallangan murojaatdir. Telnet tеxnologiyasini birorta ham zamonaviy brauzеrlar Poddеrjka qilmaydi, shuning uchun bu murojaatni tanlaganda qo shimcha programmalardan foydalanishga to g ri kеladi: <a href= telnet://mac1.fakecorp.com/ >Telnet sеrvеri bilan aloqa o rnatish</a> Jadvallar HTML standartlariga kirgandan boshlab dizaynlar yaratish profеssionallik darajasi bir nеcha marotaba ortdi.jadval yachеykalarini boshqarib, ularga ixtiyoriy elеmеntlarni tasvirlarni, matnlarni, ro yxatlarni, gipеrmurojaatlarni qaеrda kеrak bo lsa o sha еrda ishlatish imkoniyati mavjud bo ladi.shu tariqa butun wеb saxifalarni qamrab oluvchi jadvallarni yaratish yaxshi natija bеradi.yachеykalarni umumlashtirish, kеrakli o lchamgacha kеngaytirib, toraytirish, ular oraliqlarini bеlgilash orqali yuqorida aytilgan natijaga erishish mumkin.

38 Umumiy holda jadvallar ustunlar va qatorlardan iborat bo lib, ular ustida ishlash imkoniyati mavjuddir. Gazеta yoki jurnallarni varaqlab ko plab kataklarga bulinganligini ko rish mumkin.xuddi shunday qilib wеb-sahifalarni ham kataklarga bo lish mumkin.agar sahifa bir nеchta bo laklarga bo linsa u o quvchi tomonidan oson tushuniladi. Masalan, quyidagi ko rinishdagi wеb-saxifa yaratmoqchi bo laylik: Buning uchun quyidagi kodni yozishga tugri kеladi: <table border="1" cellpadding="5" width="100%"> <!-- Yuqori menyu --> <tr> <td colspan="2" align="center"> <a href="sinov.htm"> Bosh sahifa </a> <a href="products/product.html"> Products </a> <a href="products/1/1.html"> Birinchi </a> <a href="products/1/2.html"> Ikkinchi </a> <a href="images/images/html"> Images </a> <a href="images/table.html"> Table </a> </td> </tr> <!--Asosiy qism--> <tr> <td rowspan="2" valign="top"> <h1 align="center"> Jadvallar!!!</h1> <p>jadvallar HTML standartlariga kirgandan boshlab dizaynlar yaratish profеssionallik darajasi bir nеcha marotaba ortdi.jadval yachеykalarini boshkarib, ularga ixtiyoriy elеmеntlarni tasvirlarni, matnlarni, ruyxatlarni, gipеrmurojaatlarni kaеrda kеrak bulsa usha еrda ishlatish imkoniyati mavjud buladi.shu tarika butun vеb saxifalarni kamrab oluvchi jadvallarni yaratish yashi natija bеradi.yachеykalarni umumlashtirish, kеrakli ulchamgacha kеngaytirib,

39 toraytirish, ular oraliklarini bеlgilash orkali yukorida aytilgan natijaga erishish mumkin. <p>umumiy xolda jadvallar ustunlar va katorlardan iborat bulib, ular ustida ishlash imkoniyati mavjuddir. Gazеta yoki jurnallarni varaklab kuplab kataklarga bulinganligini kurish mumkin.xuddi shunday kilib vеb-saxifalarni xam kataklarga bulish mumkin.agar saxifa bir nеchta bulaklarga bulinsa u ukuvchi tomonidan oson tushuniladi. </td> <td><img src="gerb.jpg"></td> </tr> <tr> <td><img src="president.gif" width="170" height="200"></td> </tr> </table> Yuqorida aytildiki, jadvallarnnig ichiga ixtiyoriy elеmеntni joylashtirish mumkin dеb.xuddi shunday jadval ichiga jadvallarni ham joylashtirish mumkin. Agar jadval ichiga boshqa jadval joylashtirilsa, ichma-ich jadvallar dеyiladi. Masalan quyidagi ko rinishdagi jadvalni hosil qilish kеrak bo lsin:

40 Buning uchun quyidagi kodni yozishga to g ri kеladi: <table border="1" cellpadding="5" width="100%"> <!-- Yuqori menyu --> <tr> <td colspan="2" align="center"> <a href="sinov.htm"> Bosh sahifa </a> <a href="products/product.html"> Products </a> <a href="products/1/1.html"> Birinchi </a> <a href="products/1/2.html"> Ikkinchi </a> <a href="images/images/html"> Images </a> <a href="images/table.html"> Table </a> </td> </tr> <!--Asosiy qism--> <tr> <td width="20 %"> <!--Ikkinchi jadval--> <table border="1"> <tr><td>birinchi qator</td></tr> <tr><td>ikkinchi qator </td></tr> <tr><td>uchinchi qator </td></tr> <tr><td>to'rtinchi qator </td></tr> <tr><td>beshinchi qator </td></tr> </table> <td width="80 %"> <h1 align="center"> Jadvallar!!!</h1> <p>jadvallar HTML standartlariga kirgandan boshlab dizaynlar yaratish profеssionallik darajasi bir nеcha marotaba ortdi.jadval yachеykalarini boshkarib, ularga ixtiyoriy elеmеntlarni tasvirlarni, matnlarni, ruyxatlarni, gipеrmurojaatlarni kaеrda kеrak bulsa usha еrda ishlatish imkoniyati mavjud

41 buladi.shu tarika butun vеb saxifalarni kamrab oluvchi jadvallarni yaratish yashi natija bеradi.yachеykalarni umumlashtirish, kеrakli ulchamgacha kеngaytirib, toraytirish, ular oraliklarini bеlgilash orkali yukorida aytilgan natijaga erishish mumkin. <p>umumiy xolda jadvallar ustunlar va katorlardan iborat bulib, ular ustida ishlash imkoniyati mavjuddir. Gazеta yoki jurnallarni varaklab kuplab kataklarga bulinganligini kurish mumkin.xuddi shunday kilib vеb-saxifalarni xam kataklarga bulish mumkin.agar saxifa bir nеchta bulaklarga bulinsa u ukuvchi tomonidan oson tushuniladi. </td> </tr> </table> Xuddi shuningdеk, uchta ustun hosil kilib, o ng va chap ustunlarga 20% dan o rtadagi ustunga 60 % bеrib, o ng va chap ustunlar ichiga ham yuqoridagiga o xshash jadvallar hosil qilish mumkin. Jadvalning yana quyidagi atributlari mavjud: frame va rules. Birinchi atribut border>0 bo lgan holatda tashqi chеgarasining qanday bo lishi kеrakligi, ikkinchi atribut esa yachеykalarni ajratuvchi chеgaralar qanday bo lishi kеrakligini bildiradi. frame atributi qabul qilishi mumkin bo lgan qiymatlar quyidagi jadvalda kеltirilgan: Atribut nomi Void Above Below Nsides Vsides lhs Rhs Vazifasi Chеgara yo q Yuqori chеgara Pastki chеgara Chap va o ng chеgaralar yo q Yuqori va pastki chеgaralar yo q Faqat chap chеgara mavjud Faqat ung chеgara mavjud

42 kеltirilgan: Rules atributi qabul qilishi mumkin bo lgan qiymatlar quyidagi jadvalda Atribut nomi None Groups Rows Cols All Vazifasi Chizik yo q <thead>, <tfoot>, <tbody> elеmеntlari ishtirok etganda faqat qatorlar oralig ida chiziq bo ladi, <colgroup>, <col> elеmеntlari ishtirok etganda faqat ustunlar oralig ida chiziqlar bo ladi. Chiziklar faqat qator oraliqlarida Chiziklar faqat ustun oraliqlarida Hamma chiziklar bo ladi Quyidagi kodni yozish orqali yuqoridagi jadvalning chiziqlarini o zgargan holda ekranga chiqarish mumkin: <table border="3" width="100%" frame="vsides" rules="rows" > Yuqoridagi jadvalning uzi yoziladi. </table> Natija esa quyidagicha: Vaqt o tishi bilan «O rgimchak to ri» faqatgina matn va tasvirlar almashish uchungina emas, balki, vidеo, tovush, harakatlar va shunga o xshash multimеdia elеmеntlarini almashish uchun ham xizmat qila boshladi.

43 Multimеdia kompyutеrda tayyorlangan informatsiya bo lib, bir turdan ko p bo lgan informatsiyalarni o zida saqlaydi. Masalan: matn va tovush, tasvir va tovush va hokazo. Hatto tovushsiz vidеoroliklani informatsion tеxnologiyalarga jalb qilish ham «multimеdiali prеzеntatsiya» lar dеb atala boshlandi. Intеrnеtda uchraydigan multimеdialar vidеolar, tovushlar, animatsiyalar misol bo ladi.ularni to xtatish, boshidan qo yish, biroz «o tkazish» mumkin.ba'zi multimеdia elеmеntlar o tish tugmasi kabi intеraktiv xaraktеrdagi tugmalarga ega bo lishi ham mumkin. Qisqasi multimеdia elеmеntar bizga yaxshi tanish bo lgan audio va vidеo roliklarni eslatadi. Wеb-dizaynеr multimеdialarni qo llashi uchun quyidagi uch narsalarni bilishi kеrak: sahifada multimеdia elеmеntlarni qo llash sababini; qo llanilayotgan multimеdia elеmеntlarining intеrnеtda ommaviyligini. Quyidagi jadvalda Intеrnеtda qo llaniladigan asosiy multimеdia fayllari formatlari kеltirilgan: Fayl formati Fayl turi Kеngaytmasi Sun Systems sound Sifrovoy audio.au Windows sound Sifrovoy audio.wav Audio Interchange Sifrovoy audio.aiff,.aifc MPEG/MP3 audio Sifrovoy audio.mpg,.mp3 MIDI audio Tovush boshqaruv.mid,.midi komandalari RealMedia Audio/vidеo potok.ra,.rm,.ram CompuServe GIF Grafika.gif JPEG (метод сжатия) Grafika.jpg,.jpeg TIFF Grafika.tif,.tiff Windows bitmap Grafika.bmp

44 Macintosh picture Grafika.pict Fractal animations Animatsiya.fli,.flc MPEG video Vidеo.mpg,.mpeg QuickTime Vidеo.mov,.qt Microsoft video Vidеo.avi Digital video (формат DV) Vidеo.dv Macromedia Shockwave Prеzеntatsiya.scr,.dir Director Macromedia Shockwave Animatsiya.swf Flash Microsoft Excel documents Elеktron jadval ma'lumotlari.xl,.xls Microsoft Word documents Formatlangan matn.doc Yuqorida Microsoft Excel vamicrosoft Word kabi kutilmagan formatlar ham kеltirildi. Bular albatta multimеdia emas, lеkin shu bilan birga oddiy rasmlar bilan bеrilgan matn ham emas. Ba'zida Microsoft Excel jadvallari vamicrosoft Word hujjatlari Intеrnеtda Microsoft kompaniyasining maxsus dasturlari bilan birgalikda bеriladi. Undan tashqari ko pchilik foydalanuvchilar Windows opеratsion sistеmasidan foydalanadilar.xususiy hollarda Microsoft Word hujjatlari Intеrnеtdan kеyinchalik tahrirlash yoki pеchatga chiqarish uchun jo natilishi mumkin. HTML tili wеb-sahifalar tarkibiga matnli sohalar, mеnyular, tugmalar kabi intеrfеys elеmеntlar qo yish imkoniyatini bеradi. Bu ma'lumotlar juda oddiy (elеktron adrеs) yoki yеtarlicha murakkab bo lishi mumkin. Masalan, foydalanuvchi onlayn holatida Intеrnеt dasturlari bilan ishlashi mumkin (kasalxona sayti orqali vrach chaqirishi yoki ishxonasining sayti yordamida avtomobilni prokatga olishi mumkin). Elеktron formalarni yaratishni maqsadi quyidagicha: u foydalanuvchidan informatsiya so rashi va undan informatsiya olishi mumkin. Bunday holatlarda ma'lumotlarning bir qismini foydalanuvchi o ziga tеgishli bo lgan ma'lumotni

45 tanlashi mumkin bo lgan tayyor mеnyular tashkil etishi mumkin. So rovlar quyidagi turlarda bo lishi mumkin: Javoblari maxsus matnli sohalarga tеrilishi kеrak bo lgan savollar (masalan, ismi, familiyasi, elеktron adrеsi, ). Javoblari maxsus mеnyulardagi yoki ro yxatdagi javoblardan birini tanlashi kеrak bulgan savollar (masalan qaysi davlatga tеgishli kanligi, qaysi mavzular qiziktirishi, ). Pеrеklyuchatеllar orqali javoblardan yagonasini tanlashga mo ljallangan savollar (masalan, erkak/ayol, xa/yo q ). Formalar HTML tilining kiritish oynasi, tugma, pеrеklyuchatеl kabi elеmеntlar naborlaridan foydalangan holda yaratiladi. Foydalanuvchi tomonidan yaratilayotgan har bir elеmеnt o zining nomiga ega bo lib, kеyinchalik oldindan aniqlangan biror o zgaruvchiga bеriladi. Masalan, matn kiritish maydoniga shahar nomni bеrilsa va foydalanuvchi maydonni Toshkent dеb tuldirsa shuni bildiradiki, shahar o zgaruvchisiga Toshkent qiymati bеrildi. O zgaruvchilar va ularning qiymatlari sеrvеrlarga uzatiladi va o z navbatida sеrvеr «skriptlar» dеb ataluvchi kichik programmalarga murojaat qiladi. Skriptlar olingan ma'lumotlarni qabul qilib oladi va ularni qayta ishlaydi. Natijada wеbsahifada foydalanuvchining ma'lumoti qabul qilinganligi to g risida oddiygina ma'lumot (masalan, rahmat) chiqarib qo yish mumkin. HTML formalari bilan ishlash uchun skriptlar bilan ishlay olishi kеrak (ular CGI skriptlar dеyiladi va ularni turli programmalashtirish tillarida tuzish mumkin. CGI Common Gateway Interface) 10. Yaratilgan saytlarni animasiya, reklama roliklari, bannerlar va turli mantiqiy dasturlar bilan tuldirish uchun animator dasturlaridan foydalaniladi. Ana shunday dasturlardan biri Flash dasturi hisoblanadi. Flash dasturi oynasi bir nechta qismdan iborat. Ular bilan tanishib chiqamiz.dastur oynasining asosiy qismlaridan biri dastur ish maydonidir.ish 10 R. H. Ayupov, M.I. Azizova informatsion texnologiyalar: Web-sahifalar yaratish va ularni boshqarish Toshkent Iqtisod-moliya 2010

46 maydonida biz ob ektlarni chizish, tahrirlash, harakatlantirish imkoniyatini amalga oshiramiz.undan yuqorida esa - vaqt diagrammasi yoki vaqt shkalasi (timeline) joylashgan. (1- rasm) 1- rasm.flash dasturi oynasi ko rinishi. Buyruqlardan foydalanishni tegishli bo limlarda batafsil ko rib chiqamiz. Vaqt diagrammasi Ish maydoni ustida vaqt diagrammasi (Timeline) paneli joylashgan.vaqt diagrammasi, filmning aniq sahnalashtirilishiga xizmat qiladi.u yaratilgan qatlamlarni alohida-alohida sahnaga yozib qo yishni ta minlaydi.sahnada namoyish qilinadigan ob ektlarning o zgarishi ketma-ketligini ifodalaydi.vaqt diagrammasi shuningdek animatsiya yaratishda, film interaktiv elementlari xattiharakatini belgilashda asosiy instrument hisoblanadi. Vaqt diagrammasi murakkab tuzilishga ega bo lib, ko p sonli boshqaruv elementlaridan iborat. Vaqt diagrammasi panelining asosiy komponentlari bilan tanishib chiqamiz.vaqtdiagrammasipanelidaquyidagiumumiyelementlarberilgan (2- rasmda):

47 filmning mavjud sahnasi uchun qatlamlar ro yxati (ustma-ust ustun ko rinishida) ko rsatilgan; Qatlamlarning nomi va atributlari ko rsatilgan; vaqt diagrammasi har bir qatlam uchun kadrlar shkalasidan iborat; vaqt diagrammasidagi kadrlarni formatini o zgartirishning yig ma menyusi; filmning ayrim parametrlarini ifodalaydigan vaqt dia-grammasidagi holat qatori mavjud. Vaqt diagrammasi paneli to g risida batafsil ma lumotni «animatsiya yaratish» bo limidan olishingiz mumkin; 2 - rasm.vaqt diagrammasi Vaqt diagrammasi boshqa elementlari bilan tanishib chiqamiz: Dastlab kadrlar shkalasi bilan tanishib chiqamiz.shkala sahnaning barcha qatlamlari uchun umumiydir, ammo har bir qatlam o zining kadrlar qatoriga ega.unda kadrlar o sish tartibida nomerlangani tasvirlangan. Nomerlanish har 5 qadamda berilgan bo lib, kadrlarning har qanday formatida o zgartirib bo lmaydi. Vaqt diagrammasi ko rastgichi (Play head) animatsiyaning faol kadrini ko rsatadi. Qaysi kadr sichqon yordamida tanlansa, o sha kadr ustida ko rsatgich paydo bo ladi. Ko rsatgich faol kadrning nomerini ko rsatib turadi. Bu esa animatsiyaning tasvirlanayotgan jarayonga sinxronligini ta minlaydi.(2-rasm). Kadrlarni formatlash menyusidagi buyruqlar kadrning katakchasini gorizontal bo yicha o lchamini belgilaydi: Tiny(mayda);

48 Small (kichik); Normal (odatdagi); Medium (o rta); Large(katta). 3 - rasm. Kadrlarni formatlash menyusi Boshqaruv elementlari paneli (Properties paneli) Boshqaruv elementlari panelida berilgan ma lumotlarga qo shimcha ravishda quyidagilarni aytish mumkin(4-rasm): 4- rasm.actions paneli. matnli maydonda URL;ish maydoni matnli qismini belgilay-miz va shu maydonda to liq Web-manzilni ko rsatamiz (URL - Universal Resources Locator) bog langan resurs uchun siz haqiqiy giperbog lanishga egabo lasiz.

49 Boshqa vizual tahririlagichlardan farqli tomoni, gipermatn namoyish vaqtida ostiga chizilgan shrift bilan emas balki, shtrixli chiziq bilan beriladi.flash mexanizmida giperbog lanish hosil qilishning ikkita kamchiligi bor: birinchidan, URLni noavtomatik (qo lda) yo l bilan kiritiladi, va ikkinchidan, FlashURL ning xatto lokal fayllar uchun aniqligini tekshirmaydi. Target (Selevoy) ro yxati; u resursni qanday brouzer oynasida namoyish qilinishini (yuklanishini) ko rsatishda qo llaniladi (ko rsatilgan URL bo yicha chaqirilgan resursni). URL maydoniga hech bo lmaganda bitta simvol kiritilgandan keyin ro yxat faollashadi, ya ni o nga murojaat qilish mumkin. Ro yxat quyidagi variantlardan iborat (ular HTML tilining TARGET atributi qiymatlari bilan o xshash): o _blank chaqirilayotgan hujjat har doim yangi oynada yuklanadi, (asl oynaning o zida emas); o _self chaqirilayotgan hujjat xuddi shu oynaning o zida yuklanadi (qaysiki bog lanish o rnatilgan oynaning o zida); o _parent - chaqirilayotgan hujjat bosh oynada yuklanadi; agar bu oyna bosh oynaga ega bo lmasa, u holda yuklanish xuddi _self ko rsatgichidagidek bo ladi. o _top - chaqirilayotgan hujjat eng yuqori qismdagi oynada yuklanadi; (agar ushbu oynaning o zi eng yuqori qismda bo lsa, u holda _self ko rsatgichdagidek yuklanadi; Selectable(Vыdelyaemыy) tugmasi; bu tugma xuddi bayroqchadek qo llaniladi: tugmani bosish bilan matnga tegishli xususiyatlar panelini o rnatish yoki aksincha o rnatilgan bo lsa uni bekor qiladi; Change Direction of Text(matn yo nalishi o zgartirish) foydalanuvchi menyuni ochib matnning yo nalishini tanlab olish mumkin: gorizontal yoki vertikal; menyu o z ichiga quyidagi uchta buyruqni oladi : o o Horizontal(Gorizontal); Vertical, Left to Right(Vertikal, chapdano ngga);

50 o Vertical, Right to Left(Vertikal, o ngdanchapga); Matnning vertical yo nalishini o rnatishda formatlashning tugmalar tarkibi o zgaradi va undan tashqari Rotation faollashadi: Rotation(burish) tugmasi bayroqcha vazifasini bajaradi va matndagi simvol joylashuv holatini o zgartirishni ta minlaydi; Use Device Fontbelgisi agar belgi o rnatilgan bo lsa, Flash pleerda filmni namoyish qilish mobayni da o quvchining brouzeri uchun o rnatilgan fizik shriftlar qo llaniladi, bu film fayli o lchamini kichraytiradi va kichik shriftning qulay o qilishini ta minlaydi 11. Yuqorida Html va Flash dasturlaritilidagi rasmlar, programma kodlari, jadvallar, oynalar, turli xil darchalar, gorizontal chiziqlar hamda Web-sahifa tayyorlashuchun kerak bo ladigan boshqaruv elementlari haqida ma lumot berildi. Birinchi bob bo yichа хulоsаlаr Biz magistrlik dissertasiymizning ushbu bobida pedagogik dasturiy vositalar va ularni ta lim tizimidagi o rni, pedagogik web-dizayn fani va uning vazifalari va pedagogik web-dizayn fanini o rgatish orqali pedagogik dasturiy vositalar yaratish haqida ma lumot berib o tdik. Shuningdek web-sahifalar nimaligini va ularning ishlatilishini, qanday yaratilishi va boshqarilishini, formalar html tilining kiritish oynasi, tugma, pеrеklyuchatеl kabi elеmеntlari, yaratilgan saytlarni animasiya, reklama roliklari, bannerlar va turli mantiqiy dasturlar bilan tuldirish, Intеrnеtda qo llaniladigan asosiy multimеdia fayllari formatlari, html xujjatni yaratishga mo ljallangan maxsus programmalar (HTML muxarrirlar) ham mavjud: FrontPage, Adobe GoLive, Macromedia Dreamweaver, Nestcape Composer va Pedagogik Webdizayn fanining vazifalari haqida ma lumotlar yoritib berildi. Magistrlik dissertasiymizning ushbu bobida Html va Flash dasturlaritilidagi rasmlar, programma kodlari, jadvallar, oynalar, turli xil darchalar, gorizontal chiziqlar 11 U.Begimqulov, S.Tursunov, D.Sharipov. Flash MX dasturi va undan ta limda foydalanish imkoniyatlari. O quv-metodik qo llanma.-angren:tvdpi

51 hamda Web-sahifa tayyorlashuchun kerak bo ladigan boshqaruv elementlari haqida ma lumot berildi. II-BOB. TA LIM TIZIMIDA PEDAGOGIK WEB-DIZAYN FANI IMKONIYATLARIDAN FOYDALANIB BAHOLASH TIZIMINI YARATISH METODIKASI 2.1. Pedagogik Web-dizayn fanida baholash tizimlarini yaratish imkoniyatlari Yuqorida aytib o tilganidek Pedagogik Web-dizayn fanini o qitish orqali magistrlarga web-sahifalarni yaratish yo llarini hususan HTML tilida web-sahifalar yaratish, Dreamweaver dasturida uskunaviy yo l bilan web-sahifa yaratish, yaratilgan sahifalarni giper havolalar orqali bog lab saytlar tashkil qilishda qo llaniladigan bilimlar beriladi.yaratilgan web-sahifalarni ma lumotlar bilan to ldirilib, bezaklar beriladi. Bezak berish, dizaynini sozlash maqsadlarida ham yana bir qancha dasturiy vositalar mavjudki, fanda ana shunday dasturlardan biri Flash kiritilgan. Flash yordamida reklama roliklari, bannerlar, mantiqiy o yinlar, interfaol dasturlar, flash saytlar va hatto nazorat testlari yaratish mumkin (bunga keyinroq to xtalamiz). Shuningdek baholash tizimlarini yaratishda ham aynan shu dasturlardan alohida-alohida foydalanish mumkin.html tilida ham testlar tuzish mumkin, Dreamweaver dasturining imkoniyatlaridan foydalanib ham testlar tuzish

52 mumkin yoki Flashning imkoniyatlaridan foydalanib ham mustaqil nazorat testlarini tuzish mumkin.quyida misol sifatida HTML tilida tuzilgan nazorat testiningkodi matnini keltiramiz. Bizga ma lumki HTMLning funktsional imkoniyati cheklanganligi sababli Java Scriptdan ham foydalanilgan: <html> <head> <title>test</title> <script type="text/javascript" language="javascript"> var res=" " function check_me() { var count=0 with(document.test) { if (!Q1[0].checked&&!Q1[1].checked&&!Q1[2].checked&&!Q1[3].checked) {count+=1}; if (!Q2[0].checked&&!Q2[1].checked&&!Q2[2].checked&&!Q2[3].checked) {count+=1}; if (!Q3[0].checked&&!Q3[1].checked&&!Q3[2].checked&&!Q3[3].checked) {count+=1}; if (!Q4[0].checked&&!Q4[1].checked&&!Q4[2].checked&&!Q4[3].checked) {count+=1}; if (!Q5[0].checked&&!Q5[1].checked&&!Q5[2].checked&&!Q5[3].checked) {count+=1}; if (!Q6[0].checked&&!Q6[1].checked&&!Q6[2].checked&&!Q6[3].checked) {count+=1}; if (!Q7[0].checked&&!Q7[1].checked&&!Q7[2].checked&&!Q7[3].checked) {count+=1}; if (!Q8[0].checked&&!Q8[1].checked&&!Q8[2].checked&&!Q8[3].checked) {count+=1}; if (!Q9[0].checked&&!Q9[1].checked&&!Q9[2].checked&&!Q9[3].checked) {count+=1}; if (!Q10[0].checked&&!Q10[1].checked&&!Q10[2].checked&&!Q10[3].checked ) {count+=1}; if (count>0) {alert("вы выполнили не все задания. Проверьте себя!") } else answer() } } function control(k, f1,f2,f3,f4,f5,f6,f7,f8,f9,f10) { if (k==1&&f1.checked) return true;

53 if (k==2&&f2.checked) return true; if (k==3&&f3.checked) return true; if (k==4&&f4.checked) return true; if (k==5&&f5.checked) return true; if (k==6&&f6.checked) return true; if (k==7&&f7.checked) return true; if (k==8&&f8.checked) return true; if (k==9&&f9.checked) return true; if (k==10&&f10.checked) return true; return false; } function answer() { answ=""; with(document) { answ+=control(res.charat(0),test.q1[0],test.q1[1],test.q1[2],test.q1[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(1),test.q2[0],test.q2[1],test.q2[2],test.q2[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(2),test.q3[0],test.q3[1],test.q3[2],test.q3[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(3),test.q4[0],test.q4[1],test.q4[2],test.q4[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(4),test.q5[0],test.q5[1],test.q5[2],test.q5[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(5),test.q6[0],test.q6[1],test.q6[2],test.q6[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(6),test.q7[0],test.q7[1],test.q7[2],test.q7[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(7),test.q8[0],test.q8[1],test.q8[2],test.q8[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(8),test.q9[0],test.q9[1],test.q9[2],test.q9[3])?"1":"0" answ+=control(res.charat(9),test.q10[0],test.q10[1],test.q10[2],test.q10[3])?"1":"0" showresult(); } } function showresult() { var nok=0; var i,s; for (i=0; i<answ.length;i++) {nok+=answ.charat(i)=="1"?1:0;} if(nok==10) s="a'lo";

54 if(nok<10) s="yaxshi"; if(nok<7.5) s="qoniqarli"; if (nok<5) s="qoniqarsiz"; document.test.s1. value="to'g'ri javoblar soni "+nok+". Siz savollarga "+s+" javob berdiz. Savol raqami yonidagi katakchaga qarang. Agar to'g'ri javob bergan bo'lsangiz, u yerda (+) aks holda (-) ishorasi paydo bo'ladi."; with(document.test) { if (answ.charat(0)=="1") {T1.value=" + "} else {T1.value=" -"}; if (answ.charat(1)=="1") {T2.value=" + "} else {T2.value=" - "}; if (answ.charat(2)=="1") {T3.value=" + "} else {T3.value=" - "}; if (answ.charat(3)=="1") {T4.value=" + "} else {T4.value=" - "}; if (answ.charat(4)=="1") {T5.value=" + "} else {T5.value=" - "}; if (answ.charat(5)=="1") {T6.value=" + "} else {T6.value=" - "}; if (answ.charat(6)=="1") {T7.value=" + "} else {T7.value=" - "}; if (answ.charat(7)=="1") {T8.value=" + "} else {T8.value=" - "}; if (answ.charat(8)=="1") {T9.value=" + "} else {T9.value=" - "}; if (answ.charat(9)=="1") {T10.value=" + "} else {T10.value=" - "}; } } function showhide(obj){ if(obj == 'none') return 'inline'; else return 'none'; } </script> </head> <body> <form name="test"> <ol> <li><b> <input type="text" size="1" name="t1"/> Modem-bu uchun mojallangan qurilma.</b><br/> <input type="radio" name="q1"/> Axborotni chop etish.<br /> <input type="radio" name="q1"/> Axborotni qayta ishlash.<br /> <input type="radio" name="q1"/> Axborotni saqlash. <br /> <input type="radio" name="q1"/> Axborotni telifon orqali uzatish.<br /> <b></b><br/></li><li><input type="text" size="1" name="t2"/><b> Axborot texnologiyasini dan tashkil topuvchi shajaraviy tuzilma sifatida tasvirlash mumkinmi?</b><br/> <input type="radio" name="q2"/> amallar, bosqichlar va harakatlar<br /> <input type="radio" name="q2"/> bosqichlar, amallar va harakatlar<br /> <input type="radio" name="q2"/> harakatlar, amallar va bosqichlar <br /> <input type="radio" name="q2"/> amallar, harakatlar va bosqichlar<br /> <br/></li><li><b>

55 <input type="text" size="1" name="t3"/> Axborot texnologiyalarini qo llab avvaldan shakllantirilgan davlat xizmatlarini fuqarolar, biznes va davlatning boshqa tarmoqlariga axborotlarni taqdim etish nima deb ataladi?</b><br/> <input type="radio" name="q3"/> Elektron biznes<br /> <input type="radio" name="q3"/> Elektron xujjat almashuvi<br /> <input type="radio" name="q3"/> Elektron tijorat<br /> <input type="radio" name="q3"/> Elektron xukumat<br /> <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t4"/><b> Axborot texnologiyalari "kompyuter" davrining asosiy vositasi... bо ladi</b><br/> <input type="radio" name="q4"/> bir biri bilan о zaro bog langan kompyuterlar <br /> <input type="radio" name="q4"/> minikompyuter<br /> <input type="radio" name="q4"/> superkompyuter<br /> <input type="radio" name="q4"/> shaxsiy kompyuter<br /> <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t5"/><b> Insonning amaliy eski harakatlarini avtomati-zatsiyalashga yо naltirilgan axborot texnologiyalarini yaratish qaysi vaqtdan boshlandi?</b><br/> <input type="radio" name="q5"/> XX asrning yillaridan<br /> <input type="radio" name="q5"/> XX asrning yillaridan<br /> <input type="radio" name="q5"/> XX asrning yillaridan<br /> <input type="radio" name="q5"/>xx asrning yillaridan<br /> <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t6"/><b> Strategik masalalarni yechishga yо naltirilgan axborot texnologiyalarini yaratish qaysi vaqtdan boshlandi?</b><br/> <input type="radio" name="q6"/> XX asrning 80 -yillaridan<br /> <input type="radio" name="q6"/> XX asrning 90 -yillaridan<br /> <input type="radio" name="q6"/> XX asrning 70 -yillaridan<br /> <input type="radio" name="q6"/> XXI asrning boshlaridan<br /> <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t7"/><b> Gipermedia texnologiyasi - bu... \"П\"?</b><br/> <input type="radio" name="q7"/> videoaxborot va tovushni saqlovchi texnologiyadir<br /> <input type="radio" name="q7"/> matn, grafika, videoaxborot va tovushni saqlovchi texnologiyadir<br /> <input type="radio" name="q7"/> grafika, videoaxborot va tovushni saqlovchi texnologiyadir<br /> <input type="radio" name="q7"/> matn, videoaxborot va tovushni saqlovhi texnologiyadir<br /><br /> <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t8"/><b> Host - kompyuter manzili (IP adres) mantiqan necha qismga bо linadi:?</b><br/> <input type="radio" name="q8"/> 1<br /> <input type="radio" name="q8"/> 2<br /> <input type="radio" name="q8"/> 3<br /> <input type="radio" name="q8"/> 4<br />

56 <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t9"/><b> Asosiy tarmoq sinflari nechta?</b><br/> <input type="radio" name="q9"/> 3 ta<br /> <input type="radio" name="q9"/> 4 ta<br /> <input type="radio" name="q9"/> 5 ta<br /> <input type="radio" name="q9"/> 7 ta<br /> <br/></li><li><input type="text" size="1" name="t10"/><b> «Texnologiya» sо zi qanday ma noni anglatadi?</b><br/> <input type="radio" name="q10"/> «texne» - mehnat, san at, «logos» - tushuncha bilim<br /> <input type="radio" name="q10"/> «texne» - qobiliyat, san at, «logos» - tushuncha ta lim<br /> <input type="radio" name="q10"/> «texne» - mahorat, san at, «logos» - tushuncha ta limot<br /> <input type="radio" name="q10"/> «texne» - san at, «logos» tushunchalarni о qitish<br /> <br/></li></ol> <CENTER> <P><TEXTAREA name="s1" rows="4" cols="70" readonly></textarea></p> <INPUT onclick="check_me()" type="button" value="показать результат"/> <INPUT type="reset" value="сбросить ответы"/> </CENTER> </form> </body> </html>

57 Bizga ma lumki alohida web-muharrirlar bo lmaganda ham bu kodlarni Блокнот yoki WordPAD dasturlariga kiritib saqlashda web-sahifaga aylantirib olish mumkin. Buning uchun kod matni kiritilgandan keyin saqlash buyrug I berilib, fayl nomiga.html kengaytma beriladi va faylni tipi albatta Все файлыtanlanadi.shundan so ng yaratilgan web-sahifani brauzer dasturlari orqali ko rish mumkin bo ladi 12. Nazorat testlari tuzishga muljallangan bir qancha dasturiy vositalar mavjud. Shulardan biri Flash dasturidir. Flashning imkoniyatlari juda ham ko p. Shu jumladan bir qancha mantiqiy imkoniyatlarga ham ega. Faqatgina Flash filmlar yaratish, Web-sahifalar va ular uchun gif yoki swf animatsiyalar yaratish bilan cheklanmasdan balki alohida ishlaydigan amaliy dasturlar, electron darsliklar, electron ensiklopediyalar yaratish va boshqa keng imkoniyatlar mavjud. Masalan, electron darsliklar yaratishda Flashning yuqori dizaynli grafikasidan, filmni namoyishini boshqaruvi imkoniyatlaridan va ActionsScript dasturlash tilidan keng 12 Q.Tursunovning nomzodlik dissertasiyasi Ta limda elektron axborot resurslarini yaratish va ularni joriy qilishning metodik asoslari (Pedagogika oliy ta lim muassasalari Web-dizayn fani misolida). 2011y.

58 foydalanish mumkin. Navbatdagi ketma-ketliklarda elektron darslik uchun test sinovi faylini yaratish bilan tanishib chiqamiz: o avval test savolini kiritish uchun Tools panelidagi TextTool instrumentidan foydalang; o endi test javoblarini belgilash uchun OvalTool instrumentidan foydalanib aylanalar chizib oling. o chizilgan aylanalarni tugmalarga aylantirish uchun Insert>ConverttoSymbol (F8) buyrug idan foydalaning; o har bir tugma to g risiga javoblarni kiritib chiqamiz; o to g ri javob tugmasini belgilab, Actions paneliga quyidagi ifodani kiritamiz: on (release) { nat1 = 1; nextframe(); } o noto g ri javob tugmalariga esa: on (release) { nextframe(); } ifodanikiritamiz; o har bir savol uchun ushbu ketma-ketlikni amalga oshiramiz; o kadrlar oxirida yana bir kadr qo yib, unda ikkita dinamik matn hosil qiling. Birini belgilab Properties paneli Var bandiga tnat ifodani, ikkinchisiga esa tball ifodani kiritiladi. Ular bizga test natijasini chiqarib berish uchun xizmat qiladi. sha oxirgi kadrning o zinibelgilabactionspaneliga: tnat=nat nat10; tball=(nat nat10)*5; stop();

59 ifodani kiritamiz. Bu ifodaning birinchi satri to g ri bosilgan javoblar sonini qo shib beradi. Ikkinchi satri esa o shat o g ri javoblar sonini 5ga ko paytirib beradi, ya ni harbir savolga 5 balldan baho beradi. o Test tayyor bo lgandan keyin, natijani ko rish uchun, Control>TestMovie buyrug i beriladi. o Testning ishlash prinsipi juda ham oddiy. Agar to g ri javobni tanlansa tnat ga 1 ni qo shib keyingi kadrga o tadi. 2-kadrda notug ri javobni tanlasangiz tnat ga hech narsa qo shmasdan, to g ridan-to g ri keyingi savolga o tib ketaveradi. SHu tarzda oxirgi kadrda tnatga tegishli to g ri javoblar sonini yig indisi chiqariladi. Tball esa to g ri javoblar yig indisini 5 ga ko paytirib natija chiqaradi U.Begimqulov, S.Tursunov, D.Sharipov. Flash MX dasturi va undan ta limda foydalanish imkoniyatlari. O quv-metodik qo llanma.-angren:tvdpi

60 Bu kabi shablonni bir marta kerakli dizaynda yaratib olib, keyinchalik faqat savollar matnini o zgartirish bilan ko p marta qo llash mumkin. 2.2 BAHOLASH TIZIMLARINI YARATISH VA FOYDALANISH METODIKASI. Ta lim yo nalishi va mutaxassisliklari ayrim fanlarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yakuniy nazoratlar boshqa shakllarda - og zaki, test va hokazoshakllarda o tkazilishi mumkin. Pedagogik Web dizayn faninio qitish jarayonida yangi materialni talabalar tomonidan qabul qilinishi va o zlashtirilishini ta minlovchi laboratoriya mashg ulotlari keng qo llaniladi. Laboratoriya lotincha laborare so zidan olingan bo lib, ishlash ma nosini bildiradi. Laboratoriya ishi talabalar o qituvchi rahbarligida, oldindan aniqlangan reja asosida berilgan vazifalarni bajarishlari, bu jarayonda yangi bilimlarni o zlashtirishlari va fikrlashlari uchun xizmat qiluvchi o quv shakli hisoblanadi. Laboratoriya mashg ulotida qo yilgan vazifalar har bir talaba yoki talabalar guruhi tomonidan bajariladi. Pedagogik Web dizayn fani bo yicha laboratoriya ishlari quyidagi qismlardan iborat: - mavzu; - ajratilgan soat;

61 - kerakli apparat va dasturiy ta minotlar; - asosiy o quv maqsadi; - vazifalar. Laboratoriya mashg`ulotlar mavzusi 1 Web-texnologiyalar va ularning tasnifi, Webdizaynning uskunaviy vositalari Laboratoriya mashg`ulotlar maqsadi Web-texnologiyalar va ularning tasnifi, Web-dizaynning uskunaviy vositalari haqida tushuntirish 2-jadval Ajratilgan soat 4 2 HTML va unda Web-sahifa HTML va unda Web-sahifa tayyorlash tayyorlashga o`rgatish 4 3 Flash texnologiyasi va unda Flash texnologiyasi va unda Websahifa tayyorlashni o`rgatish Web-sahifa tayyorlash 4 4 Macromedia Dreamweaver Macromedia Dreamweaver MX MX Web-muharririda Websahifa Web-muharririda Web-sahifa 4 tayyorlash tayyorlash malakasini hosil qilish 5 Web-sahifani Internet tarmog`iga Web-sahifani Internet joylashtirishga doir bilimlarni tarmog`iga joylashtirish berish 4 JAMI: jadval. Web-dizayn asoslari bo limining laboratoriya mashg ulotlari mazmuni Misol sifatida HTML va unda Web-sahifa tayyorlashga o`rgatish mavzusi bo yicha laboratoriya ishini keltiramiz. Laboratoriya ishi. HTML va unda Web-sahifa tayyorlashga o`rgatish mavzusidagi laboratoriya mashg ulotini olib borish texnologiyasi Vaqti 2 soat Talabalar soni: 15 nafar O quv mashg ulotini shakli Laboratoriya mashg uloti O quv mashg uloti rejasi 1. HTML yordamida web- sahifa yaratish imkoniyatlarini o rganish 2. Flash texnologiyalari yordamida

62 animatsion baner tayyorlash va Websahifaga joylash O quv mashg ulot maqsadi: Talabalarda ma ruzada olgan bilimlarni mustahkamlash, HTML tili imkoniyatlaridan foydalanib WEB-sahifalar yaratishga doir bilim va ko nikmalarini shakllantirish. O quvfaoliyatining natijalari: Pedagogik vazifalar: Talaba: - laboratoriya topshiriqlarni tarqatish: - Topshiriqni qabul qilib oladilar; -laboratoriya ishini bajarish va Topshiriqlarni bajaradilar; topshirish tartibini tushintirish; - O z xulosalarini asoslab beradilar; -juftlikda ishlab, o z xulosalarini asoslash, ko nikmalarini rivojlantirish O qitish uslubi va texnikasi Birgalikda o rganamiz, o zaro nazorat, munozara. O qitish vositalari Amaliy va laboratoriya ishlari, proektor, doska, tarkatma materiallalr. O qitish shakli Guruxda, individual, juftlikda uqitish. O qitish sharoitlari Kompyuter, proektor, doska bilan ta minlangan, guruxda dars utishga moslashtirilgan auditoriya HTML va unda Web-sahifa tayyorlashga o`rgatish mavzusidagi laboratoriya Bosqichlar, vaqti 1-bosqich Kirish (15 minut). mashg ulotiga texnologik karta Faoliyat mazmuni O qituvchi 1.1 Laboratoriya xonasidagi talabalarning darsga tayyorgarlik darajasi tekshiriladi. 1.2 Talabalarni ma ruzada olgan bilimlarini yodga tushirish maqsadida tezkor savol javob o tkaziladi (1.2-ilova). Talaba 1.2. Savollarga javob beradi.

63 2-bosqich Asosiy (45 minut). 3-bosqich Yakuniy (20 minut). 2.1 Har bir talabaga laboratoriya ishi taraqatiladi (2.1-ilova) 2.2 Nazariy va amaliy bilimlar asosida laboratoriya ishini bajarishga kirishadi 2.3 Vazifani bajarishga o quv materiallari (ma ruza matni, o quv qo llanma)da foydalanish mumkinligini eslatadi 3.1 Mavzu bo yicha mustaqil ish topshirig i e lon qilinadi. (3.2- ilova). 3.2 Talabalarning dars davomidagi faoliyatini T-sxema asosida tahlil etadi va baholaydi (3.3-ilova). Laboratoriya ishlarini qabul qilib oladi 2.2 O z topshirig ini bajaradi 2.3 Tinglaydi, o ylaydi, savollarga javob beradi, yozib oladi 3.1 Topshiriqni bajaradi. 3.2 T-sxema ni to ldiradi 1.2-ilova 1.Web brauzerlarning asosiy vazifalarini izohlab bering? 2.HTML tilining buyruqlari nima deb ataladi va u qanday ko rinishlarga ega? 3.HTML tilining buyruqlari tavsifini izohlab bering? 4.Web sahifa yaratishda nimalarga e tibor berish kerak? 2.1-ilova LABORATORIYA IShI Ishning maqsadi: HTML tili yordamida Web-sahifa yaratishda amaliy bilimlarga ega bo lish. Ishning natijasida talaba quyidagilarga ega bo lishi kerak:

64 Bilishi kerak HTML-hujjat haqida tushunchaga ega bo lish va gipermatnli hujjat yaratish; Qila olishi kerak - HTML-hujjat yaratish. Masalaning qo yilishi: HTML tili yordamida Web-sahifa yaratish. 1-topshiriq. HTML shablonni yaratish. Notepad ni ochamiz. HTML faylni yaratishni boshlaymiz. Sarlavha yozish uchun: <head> </head> teglari yoziladi. Brauzer bu teglar o rtasidagi matnni sarlavha deb tushunadi va Brauzerning eng tepa qismiga shu matnni yozadi. Endi sahifaning tanasini hosil qilamiz: <body> </body> Bu teglar o rtasiga hamma matn va tasvirlarni joylashtirish kerak. HTML shablon bo lishi uchun HTML sahifaning sarlavha va tanasini o z ichiga olgan quyidagi zarur teglar yetishmayapti: <html> </html> Demak, HTML shablon quyidagi ko rinishga ega bo ldi: <html> <head> </head> <body> </body> </html> <head> va </head> teglari o rtasiga quyidagi teglarni joylashtirish mumkin:

65 <title>, </title> hujjat nomi. Masalan: <title> BuxDU ning Web sahifasi </title><meta /> ma'lumotlar haqidagi ma'lumot. Ya'ni bu yerda asosiy terminlar yoziladi.qidiruv tizimlari ishlaganda aynan shu terminlar bo yicha qidirish ishini olib boradi, saytlarni topadi. Masalan: <meta name= keywords content= BuxDU, Buxoro, Universitet, Fakultet, Student /> content ta so zni o z ichiga olishi mumkin. name=( keywords, autor, copyright, description ) maxfiy qidirishda qo llaniladi, HTTP serverga dostup berish uchun http-equiv qo llaniladi rasm. 1.html fayli. 2-topshiriq..Web sahifaning tanasi.abzatslar. <br /> tegi.<body> va </body> teglari o rtasiga sahifaning tanasi joylashtiriladi. Bu sohada Brauzer oynasida foydalanuvchi ko rishi kerak bo lgan matn, gipermurojaat, tasvirlar, jadvallar,... ni joylashtirishtiriladi. <p>, </p> teglari ular orasidagi matnni alohida abzats ko rinishida yozilishini ta'minlaydi.masalan: <p> Bu yangi abzats</p> <p></p> bo sh abzats joyini tashlaydi. Matn muharrirlari yordamida HTML kodni yozganda bo sh joy va abzatslar ahamiyatga ega emas. Ya'ni <p> Bu yangi abzats </p> bilan <p> Bu yangi abzats</p> yozuvlari brauzer oynasida bir xil ko rinishga ega bo ladi.

66 Agar yozuvni yangi abzatsdan emas, yangi qatordan boshlash kerak bo lsa, <br /> tegidan foydalanish mumkin. Masalan, <p>toshkent shaxri<br /> Muqumiy shox ko chasi<br /> Tel: <br /> 2.14 rasm. 2.html fayli. 3-topshiriq. Saqlash va sinab ko rish. Web sahifani yaratishda hamma fayllarni to gri saqlash kerak.keyin sayt yaratuvchisi o zi xohlagan natijaga erishganligini tekshirib ko rishi kerak. Saqlash va sinab ko rish ketma-ketligi: 1. File -> Save File hamma o zgarishlarni saqlash. 2. Brauzerda shu faylni ochish kerak. Open -> File. 3. Natijani ko rish. 4. Agar biror joyi to gri ishlamasa, matn muharririga qaytib xatolarni to grilash kerak. 5. Agar sahifa Web brauzerda ochiq holda turgan bo lsa Obnovit tugmasini bosib o zgarishlarni tekshirish kerak. 4-topshiriq..Sarlavhalar.Gorizontal chiziqlar.matn stilizatsiyasi. Sarlavhalar <p> tegi kabi alohida abzats ko rinishida ifodalanadi.sarlavhalarning 1-dan 6-gacha pog onalari mavjud. <h1 align="center">eng katta sarlavha</h1> <h2>2-darajali kattalikdagi sarlavha</h2> <h3>3-darajali kattalikdagi sarlavha</h3> <p>bu oddiy matn</p> <h4>4-darajali kattalikdagi sarlavha</h4> <h5>5-darajali kattalikdagi sarlavha</h5>

67 <h6>eng kichik sarlavha </h6> 2.15 rasm. 3.html fayli. Har xil ajratuvchi gorizontal chiziqlar <hr /> tegi yordamida qo yiladi. Bu chiziq abzatslar oralig ida joylashib, brauzer oynasining eni bo ylab chiziladi.agar foydalanuvchi brauzer oynasini o lchamlarini o zgartirsa, chiziq ham mos ravishdi o zgaradi. <hr /> tegi <br /> tegi kabi ochiq teg hisoblanadi, ya'ni bu teglarni yopuvchi tegi bo lishi talab qilinmaydi. HR horizontal rule (gorizontal chiziq) dir. <hr /> tegining atributlari: Atribut nomi Size Width Vazifasi Gorizontal chiziqning qalinligi. Eng katta o`lcham 5 pikselni qo llash tavsiya etiladi. Chiziqning enini belgilaydi, foizlarda beriladi. Align Chiziqning joylashishi: brauzer oynasining chap tomonida, o ng tomonida, o rtasida. Noshade Chiziqning tashqi ko rinishini belgilaydi. Masalan: <hr size="4" align="center" width="50%" noshade="noshade" />

68 Endi matn stilizatsiyasi haqida.teglar texnologiyasi yordamida bir nechta yangi elementlar keltiriladi. Stillar ikki xil bo ladi: fizik stillar va mantiqiy stillar. 5-topshiriq..Fizik stillar elementlari.mantiqiy stillar elementlari. Matn muharrirlari bilan ishlash jarayonidan bilamizki, matnlarni har xil ko rinishda ifodalanishi mumkin: qalinlashtirilgan (polujirniy), qo lyozma shaklida (kursiv), tagi chizilgan (podcherknutiy) Bu elementlarni ixtiyoriy grafik brauzerlar bir xil ko rinishda ifodalaydilar. Ba'zi bir fizik stillar: Element Vazifasi <b>, </b> <i>, </i> <tt>, </tt> <u>, </u> <big>, </big> <small>, </small> _, Qalinlashtirilgan matn (polujirnshy) Qo lyozma shaklidagi matn (kursiv) Harflar oralig ini kengaytirish Tagi chizilgan matn (podcherknutiy) Kattalashtirilgan matn Kichiklashtirlgan matn Pastki indeks Fizik stillarni ishlatish qoidasi: 1. Matnni kiriting. 2. Matn oldiga kursorni olib kelib kerakli tegni ochuvchisini yozing. 3. Matn oxiriga kursorni olib keling. 4. Yopuvchi tegni yozing. <b>qalinlashtirilgan matn (polujirniy)</b><br /> <i>qo lyozma shaklidagi matn (kursiv) </i><br /> <tt> Harflar oralig ini kengaytirish </tt><br />

69 <u> Tagi chizilgan matn (podcherknutiy)</u><br /> <big> KATTALAShTIRILGAN MATN</big><br /> <small> kichiklashtirilgan matn</small><br /> C_n<br /> ax²+bx+c=0<br /> 2.16 rasm. 4.html fayli. Mantiqiy stillar: Element <em>, </em> <strong>, </strong> <cite>, </cite> <dfn>, </dfn> <samp>, </samp> <kbd>, </kbd> <var>, </var> <abbr>, </abbr> <acronym>, </acronym> Vazifasi <i> tegiga analog teg. <b> tegiga analog teg. Mazkur hujjatga tsitata keltirish. Dastur kodi Dasturning ishlashiga misol. Oldingisi kabi ishlaydi. Klaviaturadan kiritiladigan matn O zgaruvchi yoki miqdor Abbreviatura Akronim Mantiqiy stillar brauzerga matnni qay tartibda ekranga chop etish kerakligini bildiradi. Mantiqiy stillar fizik stillar ishlamay qoladigan holatlar uchun ham o rinli bo lishi mumkin: uyali telefon internetga ulanganda <b> tegi orqali qalinlashtirilgan matn uchrab qolsa, uni o qiy olmaydi. Bu holatda <strong> elementi kerakli natijani bera oladi. 6-topshiriq.. Abzats stillari elementlari. <pre>, </pre> teglari formatlangan, tayyor holga keltirilgan matndir. Uning <p> dan farqi shundaki, <pre> elementi hamma bo sh joy va qator tashlashlarni

70 «tushunadi». Ya'ni bu elementlar o rtasiga matn qanday joylashtirilsa, shu holatda brauzer oynasida ko rinadi. <pre> elementidan jadvallar yozishda ham foydalanish mumkin: <pre> Kurs guruh talaba soni 1 a 21 1 b 20 1 c 24 1 d 23 </pre> 2.17 rasm. 5.html fayli. 3.2-ilova Mustaqil ish topshirig i: Yuqoridagida keltirilgan ma lumotlardan foydalanib o zingiz haqida ma lumot haqida Web-sahifa yarating. 3.3-ilova

71 T sxemani to ldiring. Agar jadvalda keltirilgan fikrga qo shilsangiz birinchi ustunga +, aks holda oxirgi ustunga - belgisini qo ying. Fikr mulohazalar Ha Yo q 1. HTML tili yordamida Web -sahifalar yaratiladi. 2. HEAD qismida siz ishlayotgan sahifaning SARLAVHAsiga oid teglar saqlanadi. 3. BODY qismida siz ishlayotgan sahifaning SARLAVHAsiga oid teglar joylashadi. 4. BODY qismida esa asosiy ma lumotlar, ya ni siz sayt orqali ko rsatib bermoqchi bo lgan ma lumotlar teglari joylashadi 5. HTML tilida yaratilagan Web sahifalar kengaytmasi «.dos» kabi bo ladi. 6. sahifaning SARLAVHAsiga oid ma lumotlar < HEAD > <TITLE> Salom </TITLE> < /HEAD > teglari bilan yaratiladi. 5-6 to g ri javob: yaxshi 3-4 to g ri javob: qonaqarli

72 Talabalarning bilim saviyasi, ko nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning har bir fan bo yicha o zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.har bir fan bo yicha talabaning semestr davomidagi o zlashtirish ko rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Biz magistrlik dissertasiymizning ushbu paragrafida talabaning informatika fanining Web-dizayn asoslari bo limi bo yicha o zlashtirish ko rsatkichini nazorat qilishda quyidagi namunaviy mezonlarni (keyingi o rinlarda namunaviy mezonalar deb yuritiladi) tavsiya etamiz: a) ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: talaba Web-dizayn haqida tushuncha, Web-dizayn, uning dasturiy ta minoti, HTML, Macromedia Flash texnologiyalari yordamida Web-sahifa yaratish va bezash, Web-sahifalarga rasmli, grafikli ma lumotlarni joylashtirish, Websahifalarga Macromedia Flash dasturi yordamida formalar yaratish va web-sahifani bezash, Web-sahifalarda animatsiyalar va ularni o rnatish, tovushli ma lumotlar va ular bilan ishlash, Web-sahifalar bilan aloqalarni o rnatish imkoniyatlariga doir xulosa va qaror qabul qilishi, ijodiy fikrlay olishi, mustaqil mushohada yuritaolishi, olgan bilimlarini amalda qo llay olishi, mohiyatini tushunishi, bilish, aytib berishi, tasavvurga ega bo lish zarur. b) ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: talaba Web-dizayn haqida tushuncha, Web-dizayn, uning dasturiy ta minoti, HTML, Macromedia Flash texnologiyalari yordamida Web-sahifa yaratish va bezash, Web-sahifalarga rasmli, grafikli ma lumotlarni joylashtirish, Websahifalarga Macromedia Flash dasturi yordamida formalar yaratish va web-sahifani bezash, Web-sahifalarda animatsiyalar va ularni o rnatish, tovushli ma lumotlar va ular bilan ishlash, Web-sahifalar bilan aloqalarni o rnatish imkoniyatlariga doir mustaqil mushohada yurita olishi, olgan bilimlarini amalda qo llay olishi, mohiyatini tushunishi, bilish, aytib berish, tasavvurga ega bo lishi. v) ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: talaba Web-dizayn haqida tushuncha, Web-dizayn, uning dasturiy ta minoti, HTML, Macromedia Flash texnologiyalari yordamida Web-sahifa yaratish va

73 bezash, Web-sahifalarga rasmli, grafikli ma lumotlarni joylashtirish, Websahifalarga Macromedia Flash dasturi yordamida formalar yaratish va web-sahifani bezash, Web-sahifalarda animatsiyalar va ularni o rnatish, tovushli ma lumotlar va ular bilan ishlash, Web-sahifalar bilan aloqalarni o rnatish imkoniyatlariga doir mohiyatini tushunishi, bilish, aytib berishi, tasavvurga ega bo lishi. v) quyidagi hollarda talabaning bilim darajasi 0-55 ball bilan baholanishi mumkin: talaba Web-dizayn haqida tushuncha, Web-dizayn, uning dasturiy ta minoti, HTML, Macromedia Flash texnologiyalari yordamida Web-sahifa yaratish va bezash, Web-sahifalarga rasmli, grafikli ma lumotlarni joylashtirish, Websahifalarga Macromedia Flash dasturi yordamida formalar yaratish va web-sahifani bezash, Web-sahifalarda animatsiyalar va ularni o rnatish, tovushli ma lumotlar va ular bilan ishlash, Web-sahifalar bilan aloqalarni o rnatish imkoniyatlariga doir aniq tasavvurga ega bo lmaydi, bilmaydi. Yuqorida sanab o tilgan namunaviy mezonlar asosida talabaning fan bo yicha reytingi quyidagicha aniqlanadi: bu yerda: V semestrda fanga ajratilgan umumiy o quv yuklamasi (soatlarda); ' O fan bo yicha o zlashtirish darajasi (ballarda). Quyida talabalarning Web-dizayn asoslari bo limi bo yicha o zlashtirish ko rsatkichini nazorat qilishda qo llash mumkin bo lgan nazorat savollari, test savollari, yozma ish variantlari va mustaqil ish topshiriqlari namunalarini keltirib o tamiz. Web-dizayn asoslari bo limi bo yicha o zlashtirish ko rsatkichini nazorat qilishda qo llash mumkin bo lgan nazorat savollari, test savollari, yozma ish variantlari va mustaqil ish topshiriqlari namunalarini keltirib o tamiz. Nazorat savollari 1. Web sahifa fayli qanday kengaytmaga ega bo ladi? 2. Web sahifa yaratish imkoniyatlari, asosiy tushunchalari

74 3. Web sahifalarni ko rish vositalariga nima deyiladi? 4. Qaysi tega Web sahifaga multimediya ob ektlarini joylashtiradi? 5. Qanday WEB texnologiyalar dasturlarini bilasiz? 6. HTMLga gipermatn joylashtirish teglari 7. HTMLga kirish, uning asosiy elementlari 8. HTMLda jadvallar hosil qilish 9. HTMLda ranglar bilan ishlash 10. HTMLda rasmlar hosil qilish teglari 11. HTMLda ro yxat hosil qilish 12. HTML tilining qanday tegalarinini bilasiz? 13. Micromedia Flesh tizimi qanday dastur? 14. Aralash ro yxat 15. Gipermatn va gipermurojaat nima? 16. Gipermatn turlari, atributlari 17. Gipermatnli mundarija hosil qilish 18. Dastur strukturasi Jadvallar ko rinishi va boshqarish jarayonlari 20. Jadvalning ustun va satr teglari 21. Markerli ro yxat 22. Raqamli ro yxat 23. Rasmlar atrofiga matnlar va jadvallar joylashtirish 24. Rasmlarga gipermurojat qo yish 25. Rasmlar ustida ishlash 26. Ro yxat turlari 27. Sahifalarda animasiyalar hosil qilish 28. Teg tushunchasi 29. Formalar tashkil qilish va ularni qayta ishlash 30. Freymlar hosil qilish

75 Test savollari Savollar A B C World Wide Web deganda nimani tushunamiz? Xalqaro o rgimchak to ri Xalqaro pochta tarmogi. </HI>-deskriptori qanday vazifa? Abzasni chap tomonidan joylashtirish qaysi? Abzasni o ng tomondan joylashtirish ALIGN- buyrug i qanday yoziladi? Fayl menyusini vazifasi nima? </HI>-sarlovha tugaganligini Satr boshi Xalqaro aloqa tarmog i; WEB-sahifa yuklanishini anglatadi. <P ALIGN= LEFT > <HTML> <PRE> <BR HTML> <P ALIGN= RIGHT > <P ALIGN Buyruqni bajarish = joylashtirish ko rsatkichi > Web-sahifani qog ozga chop etish, dasturdan chiqish. Web-sahifani ko rish. <P ALIGN> <IHTML> Web-sahifani saqlash va qayta ishlash. ichiga HTML buyruqlari qanday yoziladi? Qavslar ichiga < va > belgilar orasiga HTML da abzas <P> <BR> <IP> ajratish qaysi diskriptor orqali belgilanadi HTML nima? Dasturlash tili WEB-sahifa nomi Deskriptorlarda n foydalanib yoziladigan til HTML-xujjat nima? Kirish menyusini vazifalari nima? P ALIGN>=JUSTIFI > ni vazifasi nima? Taxrir menyusining asosiy vazifasi. WEB sahifada nom kiritish uchun qaysi deskriptordan foydalanamiz? WEB-sayt Katalog Matnli fayl bo lib WEB sahifani tashkil etadi WEB-sahifani saqlab qo yish Sahifalar kengligi Matnni o zgartirish To g ri javob yo q Sahifalarning Satr boshi o rtasi Joyiga qaytarib qo yish Qirqib olish,nusxa WEB sahifani olish,joylashtirish tanlash <HTML> <TITLE> <BR>

76 Web saxifadagi matn shrifti o lchamini diskriptor belgilanadi? Web-brauzerning asosiy vazifalari qaysilar? Web-saxifaga ro yxat kiritish uchun qaysi deskriptordan foydalaniladi? <FONT.P> <FONT SIZE> <FONT SIZE=1> Web-saxifani xotiraga yuklash va ko rish,saqlash,chiqaris h; Web-saxifani xotiraga yuklash va ko rish, chiqarish; <UL> <IUL> <OL> Web-saxifani saqlash,chiqaris Web-sayt nima? internetdagi adres; Web-saxifalar to plami; Web saxifadagi matn Word wide web nechanchi yillarda yaratilgan? Gipermatn (Hypertext) bu Internetda foydalaniladigan dastur va xujjatlarni yaratishda ishlatiladigan vosita. Boshqa xujjatlarga ma lum so z yoki jumla asosida murojaat qilib o tish yo li bilan ularni ko rish imkoniyatiga ega bo lgan matnli xujjat. Sodda strukturaga ega bo lgan, faqat matn va jadvaldan iborat fayl. Teg tushunchasi tarifini aniqlang. HTML tili Web-sahifa xajmini ko rsatuvchi o zgarmas miqdor yilda Bill Geyts tomonidan yaratilgan bo lib, dastur yaratish uchun ishlatiladi. Elementlarning boshlang ich va oxirgi belgisi bo lib, shu elementning ta sir doirasini belgilaydi va bir elementni boshqa elementdan ajratib turadi 1989 yilda Tim Berners-Li tomonidan yaratilgan bo lib, Web-sahifa Turli kattalikdagi shriftlardan iborat faqat matnli qiymat qabul qiluvchi o zgaruvchi yilda Pol Allen tomonidan yaratilgan bo lib, turli

77 yaratishda ishlatiladi. hujjatlar va makroslar yaratish uchun Biz magistrlik dissertasiymizning ushbu paragrafida talabaning informatika fanining Web-dizayn asoslari bo limi bo yicha o zlashtirish ko rsatkichini nazorat qilishda namunaviy mezonlarni tavsiya etdik R. H. Ayupov, M.I. Azizova informatsion texnologiyalar: Web-sahifalar yaratish va ularni boshqarish Toshkent Iqtisod-moliya 2010

78 Ikkinchi bob bo yichа хulоsаlаr Biz magistrlik dissertasiymizning ushbu bobida Pedagogik Webdizayn fanida baholash tizimlarini yaratish imkoniyatlari va uning vazifalari va Baholash tizimlarini yaratish va foydalanish metodikasi haqida ma lumot berib o tdik Shuningdek pedagogik web-dizayn fanini o qitish orqali websahifalarni yaratish yo llarini hususan HTML tilida web-sahifalar yaratish, Dreamweaver dasturida uskunaviy yo l bilan web-sahifa yaratish, yaratilgan sahifalarni giper havolalar orqali bog lab saytlar tashkil qilish, Pedagogik Web dizayn fani bo yicha laboratoriya ishlari, laboratoriya mashg ulotini olib borish texnologiyasi, laboratoriya mashg ulotiga texnologik kartasi, T sxemasi hamda Web-dizayn asoslari bo limi bo yicha o zlashtirish ko rsatkichini nazorat qilishda namunaviy mezonlarni tavsiya etdik.

79 II BOB. PEDAGOGIK TAJRIBA-SINOV ISHLARINI TASHKIL ETISH VA O TKAZISH 1. Tajriba-sinov ishini tashkil etish va o`tkazish metodikasi. Pedagogik Web-dizayn fanidan HTML, Macromedia Dreamweaver MX Web-muharriri, Macromedia Flash texnologiyalari yordamida Web-sahifa yaratish va bezashni o rgatishga doir tajriba-sinov ishlarini tashkil etish. Davlat ta lim standartlari talablarini talabalar qay darajada pedagogik faoliyatlarida qo llayotganlari, ularning bilimdonligi, o quv jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish holatini o rganish maqsadida bir qator anketa so rovlari, muloqotlar, suhbatlar o tkazildi. Buning asosiy sababi informatika o qituvchisi tomonidan talabalarning websahifalarni yaratish va bezashni o rgatishga qiziqishi, qobiliyati, shu fanga moyilligi, mantiqiy tafakkurining rivojlanish darajasi kabilarni aniqlashdagi ilmiy, pedagogik, psixologik, metodik tayyorgarliklarining xolatini o rganishdan iborat edi. Olingan ma lumotlarga asosan pedagogik tajriba-sinov ishini o tkazish maqsad va vazifalari, o tkazish bosqichlari, shakllari, yozma ish variantlari, ma ruza mantlari ishlab chiqildi. Tajriba-sinov ishlarini o tkazish va uni samaradorligini aniqlash maqsadida tajriba-sinov va nazorat guruhlari ajratib olindi. Nazorat guruhlarida talabalariga dars o tish jarayoni odatdagidek olib borildi. Tajriba sinov guruhlarida esa innovasion pedagogik texnologiyalarni qo llab olib borildi. Tajriba sinov va nazorat bosqichdagi darslar bir xil, faqat darslar o qitish metodikasi bo yicha farq qilardi. Tajriba-sinov ishlari o quv yili mobaynida quyidagi bosqichlarda amalga oshirildi. Pedagogik Web-dizayn fanini o qitish jarayonida talabalarda animasiyalarni yaratish, saytlarni yaratish, internet tizimiga turli sahifalarni yaratish ko nikmalarini shakllantirish asosida ishlar olib borildi.

80 Pedagogik tajriba sinov o tkazish uchun Toshkent Davlat Pedagogika universeti Fizika-matematika fakulteti 1-kurs magistr talabalari tanlab olindi. Universetetda o qitilayotgan Pedagogik Web-dizayn fanining o qitish jarayonida tutgan o rnini va darslarni tashkil etish maqsadida Disertatsiya mazmuniga mos ravishda dasturlar, qo llanmalar va darsliklarning tahlili va ulardan foydalanishdagi muammolarni aniqlash ishlari olib borildi. Ushbu maqsadni amalga oshirish Disertatsiya mazmuni asosida talabalarni bilimini baxolashda Html, Macromedia Flash dasturlarida tuzilgan interfaol test yordamida amalgam oshirildi. Tajriba sinov guruhi sifatida Ta limda axborot texnologiyalari yo nalishining 1-kurs magistrlari tanlab olindi. Talabalar jami 8 nafar bo lib ulardan 4 nafar talaba tajriba sinov guruhi yana 4 nafari esa nazorat guruhida olindi. Talabalarda savol javob varaqalarini to ldirish, fanga oid bo lgan tushunchalar yuzasidan suhbatlar o tkazish, test savollari orqali solishtirganimizda ularning bilim darajalari deyarli bir xil ekanligi aniqlandi. Pedagogik tajriba sinov ishlari 3 bosqichda amalga oshirildi: 1- bosqichda tadqiqotning dolzarbligi, maqsadi, vazifalari, ob ekti aniqlandi, tadqiqotni amalga oshirish rejasi tuzildi, tajriba-sinov o tkazilishi zarur bo lgan oliy o quv yurti muassasasi aniqlandi. Ulardagi talabalarning informatika va axborot texnologiyalaridan bilim, ko nikma va malakalari anketa va test savollari, yozma ish olish va og zaki savol-javoblar yordamida o rganildi. 2- bosqichda tadqiqot muammosini ilmiy nazariy uslubiy asoslari o rganildi, Informatika kursini o qitish va o quv jarayonida zamonaviy axborot kommunikasiya vositalaridan foydalanish, ta limda axborot muxitini yaratish xolati tahlil qilindi. Eksperiment natijalarning aniq bo lishini ta minlash maqsadida axborot texnologiyalaridan bilimlari bir-biriga deyarli teng bo lgan guruhlar (eksperiment va taqqoslash sinflari sifatida) tanlab olindi. Bunday guruhlarni tanlashdagi asosiy talablardan biri eksperiment va taqqoslash auditoriyalarda o qituvchilarning darsda talabalarga beradigan

81 o quv-biluv topshiriqlariga e tibor qaratildi. 3- bosqichda esa dars samaradoligini oshirilishi bo yicha ishlab chiqilgan metodikani tahrilash ishlari olib borildi, tajriba-sinov ishlari yordamida talabalarning bilim darajasi aniqlandi va natijalar umumlashtirildi. Xulosalar amaliy jihatdan tekshirilib, olingan natijalar va materiallar tadqiqot maqsadi hamda vazifalari mos holda tizimlashtirildi. 2.TAJRIBA-SINOV ISHLARINATIJALARI TAHLILI VA TAVSIYALAR Oliy o quv ta lim muassasalarida web-dizayn asoslari bo limini o qitish metodikasi va ulardan foydalanishning samaradorlik darajasini aniqlash maqsadida tajriba sinov ishlari olib borildi.tajriba sinov natijalari uch darajali va 10 ballik baholash sistemasida olibborildi va reyting ballari bilan: 5,5-7 «o rta»; 7,1-8,5 «yaxshi»; 8,6-10 «a lo» kabi bog landi. Sonli ma lumotlarni statistik tahlili, bu ma lumotlarga nisbatan nisbiyxarakterda ekanini, ya ni u baholash sistemasiga emas, balki baholar tarkibigabog liq ekanligini e tiborga olib, qulaylik uchun «o rta»ni 3ga, «yaxshi»ni 4 ga va«a lo»ni 5 ga almashtirildi. Pedagogik tajriba-sinovni o tkazishda biz matematik-statistika tahlilini quyidagi tartibda olib bordik: 1. Har bir guruh uchun o rtacha o zlashtirish, o rta arifmetik usulda aniqlanib, ularning nisbiy va o rtacha ayirma koeffisientlari taqqoslandi. 2. O zlashtirish natijalarini yanada chuqurroq taqqoslash maqsadida tajriba sinov guruhlarida o zgaruvchanlik variasiya ko rsatkichlari hisoblandi va har bir guruhga mos kelgan bosh to plamlar o rtachalari haqida xulosalar chiqarildi. 3. Har bir guruh tanlanma taqsimotlari poligonlarini chizib, bosh to plamlar o rta qiymati tengligi haqidagi gipotezani tekshirish Styudentning ikki tanlanma mezoni asosida olib borildi.

82 4. Yuqoridagi tartibda olib borilgan matematik-statistika metodi natijalaridan tegishli xulosalar chiqarildi. Pedagogik tajriba-sinov o tkazishda biz Toshkent Davlat Pedagogika universeti Fizika-matematika fakulteti 1-kurs Ta limda axborot texnologiyalari yo nalishi magistr talabalaridaolib borilgan tajriba-sinov natijalarini statistik metodlar yordamida tekshirdik.tajriba-sinov guruhida 4 nafar talaba va nazorat guruhlarida 4 nafar talaba qatnashdi. Tajriba-sinov ishida qatnashgan talabalar soni 1-jadval Tajriba-sinov o tkazilgan muassasa nomi Tajriba Nazorat Toshkent Davlat Pedagogika universeti Fizikamatematika fakulteti 1-kurs Ta limda axborot texnologiyalari yo nalishi magistr talabalari 4 4 Tajriba natijalaridan olingan ma lumotlar asosida statistik tahlil ishlarini olib boramiz. Biz ushbu tadqiqot ishimizda tajriba natijalarini qayta ishlash uchun xikvadrat mezoni asosida ish olib bordik. Farazlarni tekshirishda Styudent kriteriysi(mezonlari) foydalanildi. Tajriba-sinov natijalarining tahlili. Tajriba va nazorat guruxlarining o zlashtirishlarini taqqoslash maqsadida guruxlarida o zlashtirish bahosining o rtacha qiymati x m i j X bo ladi. Bu yerda x i o zlashtirish ko rsatkichi (baho N qiymati) bo lib, ular 2, 3, 4, 5 qiymatlarni qabul qiladi. m j - Baholarning takrorlanishlar soni, N - tajribada ishtirok etayotgan o quvchilar soni. Mustaqil ish samaradorligini baholovchi o rtacha qiymat tajriba va nazorat guruxlari baholarining o rtacha arifmetik qiymatlari nisbatidir, ya ni samaradorlik koeffisienti formula orqali hisoblanadi. X * T * Х H

83 Tajriba va nazorat guruxida qatnashgan gurux talabalari natijalar bilan tanishib chiqamiz. Tajriba-sinov guruhi talabalarining bilim saviyalari va uzviylik asosida o qitish ko nikmalari sezilarli darajada yuqori ekanligi kuzatildi. Biz o tkazilgan tajriba- sinov natijalarini quyidagi jadvalda keltiramiz. Informatika fanidan o tilgan mavzular bo yicha yarim yillik nazorat o tkazildi, uning natijalari quyidagicha: Guruhlar Nazorat guruhi Tajriba- sinov guruhi Baholar «2» «3» «4» «5» «2» «3» «4» «5» Talabalar soni n=0 n=1 n=2 n=1 n=0 n=0 n=2 n=2 2-jadval. Quyida olingan baholarning diagramma ko rinishidagi ko rsatkichini keltiramiz (tajriba va nazorat guruhlarining sinov natijalari): 3-jadval. 5 Tajriba guruxi (4) Nazorat guruxi (4) rasm. Tajriba va nazorat guruhlarining sinov natijalari. Ushbu natijalariga nisbatan o rtacha o zlashtirish ko rsatkichini hisoblaymiz: