САНАЛ. Нэг. Ерөнхий мэдээлэл: Овог, нэр Сургууль Мэргэжил Ажилласан жил Мэргэжлийн зэрэг Хүйс. Сурах бичгийн нэр: Анги: Хоёр. Агуулга: Сэдвийн нэр

Size: px
Start display at page:

Download "САНАЛ. Нэг. Ерөнхий мэдээлэл: Овог, нэр Сургууль Мэргэжил Ажилласан жил Мэргэжлийн зэрэг Хүйс. Сурах бичгийн нэр: Анги: Хоёр. Агуулга: Сэдвийн нэр"

Transcription

1 САНАЛ Та сурах бичгийн зохиогчийн эхийн талаар дараах асуултад бодитой, бүрэн хариулж бидний ажилд дэмжлэг болно уу. Таны ирүүлсэн санал сурах бичгийн эхийг сайжруулахад чухал ач холбогдолтой байх болно. Нэг. Ерөнхий мэдээлэл: Овог, нэр Сургууль Мэргэжил Ажилласан жил Мэргэжлийн зэрэг Хүйс Сурах бичгийн нэр: Анги: Хоёр. Агуулга: Д/д Шалгуур Сэдэв бүрд сургалтын цөм хөтөлбөрийн агуулгыг бүрэн тусгасан эсэх Бичвэр болон бичвэр бус мэдээлэл (бүдүүвч, зураг г.м) нь сэдвийн агуулгатай уялдсан эсэх Сэдэв бүрийн агуулга нь өмнөх ангийн агуулгатай залгамж холбоо, логик дэс дараалалтай эсэх Сэдвийн нэр Тийм Үгүй Сайжруулах санал, зөвлөмж Гурав. Арга зүй, даалгавар: Д/д Шалгуур Бүлэг, сэдвийг судлах зааварчилгаа нь ойлгомжтой эсэх Дасгал, даалгавар нь агуулгатай нийцэж буй эсэх Ойлгомжгүй, хариу гарахгүй даалгавар, тохиолдол, дадлага ажил, сорил буй эсэх Өөрийгөө үнэлэх үнэлгээний даалгаврыг тусгасан эсэх Сэдэв, даалгаврын дугаар Тийм Үгүй Сайжруулах санал, зөвлөмж Дөрөв. Хэл найруулга, зураг дизайн: Д/д Шалгуур 1 Найруулгатай холбоотой Зөв бичгийн дүрэмтэй 2 холбоотой Мэргэжлийн үг, хэллэгтэй 3 холбоотой 4 Сэдэв, даалгаврын дугаар Сайжруулах санал, зөвлөмж Амжилт хүсье.

2 МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИ XII Гарчиг БҮЛЭГ 1. МЭДЭЭЛЭЛ, ХАРИЛЦАА ХОЛБООНЫ ТЕХНОЛОГИ 1.1 МХХТ, Компьютерын шинжлэх ухааны хөгжил, чиг хандлага 1.2 МХХТ-ийн амьдрал ахуй хэрэглээ БҮЛЭГ 2. КОМПЬЮТЕРЫН СИСТЕММЙН ҮНДЭС 2.1 Компьютерын архитектур, компьютерийн хөгжлийн түүх Компьютерын архитектур Компьютерын түүх, ангилал Компьютерын тооцоолох системийн хөгжлийн өнөөгийн байдал 2.2 Компьютерын сүлжээ, интернэт Компьютерын сүлжээний техник хангамж Компьютерын сүлжээний программ хангамж БҮЛЭГ 3. МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМ 3.1 Мэдээллийн системийн үндэс 3.2 Мэдээллийн системийн хэрэглээ 3.3 Мэдээллийн системийг хөгжүүлэх үйл ажиллагаа БҮЛЭГ 4. ПРОГРАММЧЛАЛЫН ҮНДЭС 4.1. Мэдээлэл зүйн бодлого бодох буюу асуудал шийдвэрлэх нь 4.2. Дэд программ 4.3. Хэрэглэгчийн интерфэйс зохион байгуулах 4.4. Өргөн хэрэглэгдэх объектууд 4.5. Нэг төрлийн элементтэй ажиллах. Массив 4.6. Эрэмбэлэлтийн бодлого. Массивыг эрэмбэлэх 4.7. Хайлтын бодлого. Массиваас элемент хайх 4.8. Тэмдэгт мөр 4.9. Мультимедиа программчлал 1

3 БҮЛЭГ 1. МЭДЭЭЛЭЛ ХАРИЛЦАА, ХОЛБООНЫ ТЕХНОЛОГИ Бүлэг сэдвийн дэд сэдвүүд 1. МХХТ, компьютерын шинжлэх ухааны хөгжил, чиг хандлага МХХТ-ийн хөгжил Хөгжлийн төлөөх МХХТ Ногоон МХХТ Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал МХХТ нийгэм, хувь хүний амьдралд Бүлэг сэдвийн суралцахуйн зорилт 1. Дэвшигдсэн асуудал, зорилго, хэрэгцээ, шаардлага, сэдэв, агуулгыг ойлгох; 2. Дэлхийн МХХТ-ийн хэрэглээ, хөгжлийн түвшин, өнөөгийн байдал, чиг хандлагын талаар ойлгох; 3. Монгол Улсын МХХТ-ийн хэрэглээ, хөгжлийн түвшин, өнөөгийн байдал, чиг хандлагын талаар ойлгох; 4. Дэлхийн болон өөрийн улсын МХХТ-ийн хөгжлийн түвшин, өнөөгийн байдалд дүн шинжилгээ хийх, үнэлэлт дүгнэлт өгөх 5. Судалгааны болон мэргэжлийн байгууллагаас гаргасан МХХТ-ийн талаарх статистик тоо баримтыг сонгох, ашиглах, өөрийн эзэмшсэн мэдлэг, чадварт тулгуурлан үнэлэлт, дүгнэлт өгөх; 6. Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалын мөн чанарыг ойлгох, тайлбарлах; 7. МХХТ-ийн хэрэглээг танин мэдэж, жишээ гаргах. 1.1 МХХТ, КОМПЬЮТЕРЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ХӨГЖИЛ, ЧИГ ХАНДЛАГА Асуудал Нэгэн дунд сургуулийн төгсөх ангийн сурагчид Мэдээллийн технологийн хөгжил Бидний амьдралд сэдэвт өдөрлөг зохион байгуулах санаачилга гаргав. Сурагчид сургуулийнхаа нийт багш, ажилтан, сурагч, эцэг эх, орон нутгийн иргэдэд зориулсан олон нийтэд хүртээмжтэй байдлаар тухайлбал: дэлхийн болон Монгол Улсын МХХТ-ийн хөгжил, түүний үр нөлөө, МХХТ-ийн хэрэглээний соёл, хэвшил, цаашдын хөгжлийн хандлагын талаар мэдээлэл бэлтгэхээр болжээ. Тэд мэдээлэл хайх, цуглуулах, боловсруулах, хадгалах, төрөл бүрийн мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх, дамжуулах, түгээх үйл явцыг оновчтой хэлбэрээр хийх шаардлага үүсэв. МХХТ-ийн хөгжлийн чиг хандлага XXI зуунд мэдээлэл харилцаа холбооны технологи (МХХТ)-ийн хөгжил нь бидний амьдралын хэв маяг, хандлагыг өөрчилж, бид ч тэдгээр өөрчлөлтүүд, шинэ технологийн хэрэглээнд дасан зохицсоор байна. Хамгийн энгийн жишээг дурдвал олон зууны туршид хүмүүсийн харилцааны гол хэрэглүүр нь цаасан дээр бэхээр хичээнгүйлэн бичдэг байсан захидал байж, захидал бичих чадвартай байх шаардлага өндөр тавигдсаар ирсэн. Тэгвэл өнөөдөр бид үзэг цаас нийлүүлэн захидал бичихээс илүү гар утаснаасаа зурвас илгээх, эсвэл компьютерын ард суугаад цахим шуудан илгээх нь нийтлэг болсон. Мөн ямарч ажилд орсон компьютерын өргөн хэрэглээний программыг зайлшгүй эзэмшсэн байх шаардлага тавигддаг болжээ. Сүүлийн жилүүдэд МХХТ-ийн хөгжил, хэрэглээ нь дараах чиг хандлагуудаар түлхүү хөгжиж байна. Үүнд: 2

4 Цахим системүүд (e-systems): цахим боловсрол (e-education); цахим бизнес (ebusiness); цахим арилжаа (e-commerce); цахим засаглал (e-governance); цахим эрүүл мэнд (e-health) Мобайл системүүд (Mobile, m-systems): мобайл арилжаа (m-commerce); мобайл бизнес (m-business) Юбиктос системүүд (Ubiquitous, u-systems): юбиктос арилжаа (u-commerce); юбиктос бизнес (u-business). Зураг 1.1. МХХТ-ийн хэрэглээний цар хүрээ Зургийг өөрчлөх Сүлжээнд болон өөр хоорондоо Wifi, Bluetooth, 3G, NFC гэх мэт технологиудыг ашиглан холбогдож бие даан болон хамтран ажиллах чадвартай, электрон төхөөрөмжүүдийг ухаалаг төхөөрөмж гэж нэрлэдэг. Жишээ нь: Ухаалаг утас болон таблет, ухаалаг цаг, ухаалаг телевиз гэх мэт. Бид өдөр тутмын амьдралдаа цахим ба мобайл системүүдийг өргөн ашиглаж байна. Тухайлбал: Аж ахуйн нэгж, байгууллага татвар, санхүүгийн тайлангаа цахим хэлбэрээр өгөх, гар утаснаасаа төлбөр тооцоо, мөнгөн шилжүүлэг хийх, гар утаснаасаа өдөр тутмын хэвлэл захиалан унших, элсэлтийн шалгалтын системд бүртгүүлэх, интернэтээр бараа бүтээгдэхүүн худалдан авах ба борлуулах, цахим сургалтад хамрагдах, эмнэлгийн цахим системээр үйлчлүүлэх зэрэг олон жишээг дурдаж болно. Харин юбиктос систем хэрэглээнд аажмаар нэвтэрсээр байна. Энэ нь хэрэглэгчид ямар ч үед, дурын газраас, дурын үйлчилгээг авч, дурын хүмүүстэй (эд зүйл байж болно) холбогдох боломжийг олгодог буюу Хэн, хэзээ ч, хаана ч, юуг ч гэсэн зарчмаар ажилладаг систем юм. Тэгэхээр юбиктос арилжаа гэдгийг газарзүйн байрлалаас үл хамааран дурын хэрэгсэл (магадгүй ухаалаг ус буцалгагч, будаа агшаагч, эсвэл хайртай нохойдоо суулгасан бичил төхөөрөмж) ашиглан дуртай үедээ хүссэн бараагаа хүссэн газраасаа худалдан авах боломжийг олгодог систем гэж хэлж болох нь. Энэ нь зөвхөн хүнийг компьютер, технологитой холбоод зогсохгүй амьтан, ургамал, гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл зэрэг эд зүйлсийг өөр хооронд нь холбоно гэсэн үг. 3

5 Зураг 1.2 Юбиктос сүлжээ (зургийг өөрчлөх) Интернэтийн хөгжил Гар утас, компьютер төдийгүй бүх л электрон төхөөрөмжийг интернэтэд холбон, хоорондоо дата солилцдог ухаалаг сүлжээг бий болгох Юмсын интернэт (Internet of Things)- ийн салбар сүүлийн үед улам бүр хөгжиж байгаа билээ. Урьд нь интернэтэд зөвхөн хүн л холбогддог байсан бол одоо бүх зүйл холбогддог болж байна. Энэ бүхэн технологийн хөгжил, орчин үеийн хүний хэрэгцээ шаардлага, амьдралын хэв маягийг даган робот, хөргөгч, гар утас зэрэг ахуйн хэрэглээний төхөөрөмжүүд интернэтэд холбогдох болсонтой холбоотой. Тухайлбал: Алсын зайд Зураг 1.3 Юмсын интернэт байршиж байгаа төхөөрөмжүүдэд орон сууцны хаалга, цонх, хөргөгч, галын систем зэрэг, бизнесийн хэрэглээнд машины арилжаа, зогсоолын сул талбайг тоолох, байгууллагын цагийн систем, гэрэл гээд л холбогдож байна. Эдгээр тоног төхөөрөмж, ахуйн цахилгаан хэрэгсэл, эд зүйлс өөр хоорондоо холбогдон мэдээлэл солилцдог, үйл ажиллагаа нь харилцан уялдаатай зохицуулагдан явагдах болсноор өнөөгийн нийгэм бүхэлдээ технологижиж байна. Цаашид интернэт сүлжээнд угаалгын машин, эсвэл аяга цай холбогдоод байвал юу болох бол? Улмаар амьгүй хэрэглэгчдийн тоо хүмүүсийн тооноос хэдэн зуу, мянга дахин ихэсвэл яах вэ? Судалгаагаар дэлхийн интернэт хэрэглэгчдийн тоо улам бүр өссөөр байгаа ч ирэх жилүүдэд сүлжээг хэдэн тэрбум амьгүй хэрэглэгчид ашиглана гэсэн дүгнэлт гарчээ. Мэдээж энэ бол бидний өдөр тутам хэрэглэдэг хөргөгч, автомашин, бичил долгион зуух, цахилгаан зуух, телевизор, гар утас, цаашилбал гутал хувцас, аяга таваг зэрэг ахуйн 4

6 хэрэглээний эд зүйлс байх болно. Тэгвэл сахлын машин, гутал зэрэг зүйлс сүлжээнд яаж холбогдох вэ? гэсэн асуулт зүй ёсоор гарна. Асуултын хариулт нь маш хялбар. Ердөө л хаана ч байрлуулж болох бичил чипүүд болон нанотехнологид гарч буй шинэ технологиуд энэ бүхний үндэс байх болно. Үнэхээр мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар компьютер шиг тусгай зориулалтын төхөөрөмжүүдийн хэрэгцээ аажмаар үгүй болж, хаалга, шалнаас өгсүүлээд бидний хүрээлэн буй орчин бүхэлдээ өөрөө мэдээ мэдээллийг хүлээн авдаг, дамжуулдаг, боловсруулдаг болох ажээ. Жишээ оны тэргүүлэх технологиудад мобайл төхөөрөмж, аппликейшн хөгжүүлэлт, үүлэн тооцоолол, их хэмжээний өгөгдлийг боловсруулах технологи, юмсын интернет (IoT), 3D хэвлэгч зэрэг технологиуд орсон байна. Жишээ 2. Эд юмсын интернэтийг ашиглаж буй салбарын нэг нь хөдөө аж ахуй юм. Cow Tracking Project компани RFID мэдрэгчийг үхрийн чихний хөндийд суулгаж тэдний хөдөлгөөн, биеийн байдлыг хянаж байх боломжийг бүрдүүлжээ. Ингэснээр амьтдын үйл хөдлөл, өвчлөл, биеийн байдлыг хянах боломжтой болсон байна. Мөн үхрийн үүлдэр бүрд тохирсон тэжээлийг боловсруулж өгснөөр, мах, сүүний чанарыг ч дээшлүүлж болно. Даалгавар 1. сайтаар зочилж, юмсын интернэт хэрхэн ажилладаг талаар видео үзэж, дүгнэлт гаргана уу. Компьютерын практикум 1. Эд юмсын интернэтийг ашиглаж буй салбар (эрүүл мэнд, боловсрол, аж үйлдвэр, газар тариалан, мал аж ахуй, техник, технологи гэх мэт) ын талаар 5-аас доошгүй мэдээлэл цуглуулж, танилцуулга бэлтгэнэ үү. Дэлхийн МХХТ-ийн хөгжил НҮБ-ийн Олон улсын цахилгаан холбооны байгууллагаас (Internatoinal Telecommunication Union, ITU) олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн шалгуур үзүүлэлтүүдийн дагуу дэлхийн улс орнуудын МХХТ-ийн хөгжлийн түвшнийг тодорхойлон гаргадаг. Энэхүү МХХТ-ийн хөгжлийн индекс (IDI буюу ICT Development Index)-ийг өнөөгийн мэдээлэлжсэн нийгэм, МХХТ-ийн хөгжлийн түвшнийг үнэлэхэд чухал үүргийг гүйцэтгэж, төр, хувийн хэвшил, судалгаа, шинжилгээний байгууллага, судлаачдад тоон ялгавартай байдлыг хэмжих, үнэлэх, МХХТ-ийн хөгжлийн түвшинг харьцуулан судлахад зориулан стандарт хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Зураг 1.3 МХХТ-ийн хөгжлийн индекс 2017 оны байдлаар Исланд, БНСУ, Швецарь зэрэг улсууд хөгжлийн индексээр дэлхийд тэргүүлж байна. (эх сурвалж: 5

7 МХХТ-ийн хөгжлийн түвшин дэлхийн хэмжээнд ямар түвшинд байгааг зураг 1.5-д харуулав. Зураг 1.4 МХХТ-ийн хөгжлийн үзүүлэлт Дэлхийн интернэт хэрэглэгчдийн тоо Зураг 1.5 Интернэт хэрэглэгчдийн тоо 2017 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар дэлхий даяар нийт 4,156,932,140 хүн интернэт ашиглаж байна (Зураг 1.3) (Эх сурвалж: Internet World Stats, Дэлхийн нийт хүн амын 95% буюу 7 тэрбум орчим хүн хөдөлгөөнт үүрэн холбооны сүлжээ орсон газар нутагт амьдарч байгаагаас 53% буюу 4 тэрбум орчим хүн сүүлийн гурван жилийн хугацаанд 4G/LTE сүлжээнд холбогдоод байна. Суурин интернэтийн хэрэглэгчийн тоо сүүлийн жилүүдэд 9%-аар өсөж, 330 сая хэрэглэгчтэй болжээ. Даалгавар 1. Дэлхийн МХХТ-ийн хөгжлийн түвшнийг илтгэдэг гол үзүүлэлтүүдийг нэрлэж, тайлбарлана уу сайтаар зочилж, Монгол улс МХХТ-ийн хөгжлийн түвшнээр хэддүгээр байрт орж буйг үзэж, тэмдэглэл хөтлөөрэй. Компьютерын практикум 1. Зураг 1.5-д байгаа өгөгдлөөр дараах хүснэгтэн мэдээлэл үүсгэж, дүгнэлт бичнэ үү. Бүс нутаг Интернэт хэрэглэгчид (тоо) Интернэт хэрэглэгчид (хувь) 1 Ази тив 6

8 Монгол Улсын МХХТ-ийн хөгжил Сүүлийн жилүүдэд манай улсын хувьд МХХТ-ийн хөгжлийг дэлхийн чиг хандлагад нийцүүлэх, МХХТ-ийн салбарыг амжилттай хөгжүүлэх, нийгэм, эдийн засгийн бусад салбарын хөгжлийг дэмжих чиглэлээр эрчимтэй ажиллаж байна. Засгийн газраас мэдээлэл, харилцаа холбооны дэвшлийг бүх нийтийн хүртээл болгох, мэдлэг шингэсэн, өндөр технологи, экспортын чиг баримжаатай үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, хүний хөгжлийг дэмжих, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр Төрөөс мэдээлэл харилцаа холбооны талаа баримтлах бодлого ( ) боловсруулан хэрэгжүүлж байна. Уг бодлого нь дараах 8 зорилттой. Үүнд: Зорилт 1. Мэдээлэл, харилцаа холбооны салбарын эрх зүйн тогтолцоо, зохион байгуулалтыг оновчтой болгох замаар салбарын хөгжлийн таатай орчинг бүрдүүлнэ; Зорилт 2. Бүх нийтийн мэдээлэл, харилцаа холбооны үйлчилгээний өсөн нэмэгдэх хэрэгцээ, шаардлагыг хангах мэдээлэл, харилцаа холбооны үндэсний суурь сүлжээ, дэд бүтцийг төрийн дэмжлэг, хувийн хэвшлийн оролцоотойгоор байгуулна; Зорилт 3. Мэдээлэл, харилцаа холбооны дэвшилтэт технологид суурилсан үйлчилгээний төрөл, хүртээмж, чанарыг нэмэгдүүлнэ; Зорилт 4. Мэдээлэл, харилцаа холбооны судалгаа-хөгжлийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх, шинжлэх ухаан технологийн парк байгуулах арга хэмжээ авч Монгол улсад инновац, судалгаа-хөгжлийн нэгдсэн тогтолцоо бий болгоно; Зорилт 5. Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, үндэсний тоон контент, программ хангамжийн үйлдвэрлэлийг дэмжих, үйлдвэрлэлийн үйл явц, удирдлага,хяналтад мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийг нэвтрүүлэх замаар олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадавхыг нэмэгдүүлнэ; Зорилт 6. Эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх туршилтын үйлдвэр байгуулах, өндөр өртөгтэй, үр өгөөжтэй тоног төхөөрөмжийг суурилуулахад төр, хувийн хэвшлийн түншлэлд тулгуурлан хөрөнгө оруулалтад дэмжлэг үзүүлнэ; Зорилт 7. Үндэсний ашиг сонирхлыг хамгаалах, төр, иргэн, байгууллагын мэдээллийн бүрэн бүтэн байдал, үнэн зөв, хамгаалалттай, хүртээмжтэй байдлыг баталгаажуулах замаар мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангана; Зорилт 8. Төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны бүтээмж, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, засаглалын ардчилсан, нээлттэй, хүнд сурталгүй, ил тод, хариуцлагатай байдлыг идэвхижүүлэх, инновацийг дэмжиж, цахим засгийн хөгжлийг боловсронгуй болгох замаар цахим засаглалыг хөгжүүлнэ. Монгол Улсын МХХТ-ийн хөгжлийн үзүүлэлт Зураг 1.7 Монгол улсын МХХТ-ийн хөгжлийн үзүүлэлт 7 ( D/idi/2017/index.html#idi2017economy card-tab&mng) Графикаас үзэхэд өнгөрсөн 1 жилийн хугацаанд МХХТ-ийн хөгжлийн эрэмбээрээ 4 байр ухарч, 0.05 пунктээр буурсан байна. Үүрэн холбооны хэрэглэгчид өмнөх оноос 0.08 пункт, интернэт хэрэглэгчдийн тоо 0.01 пункт, хөдөлгөөнт интернэт хэрэглэгчдийн тоо 0.06 пунктээр өссөн бол компьютертой өрхийн хувь 0.19 пунктээр буурсан байна.

9 Интернэт, түүний хөгжил Монгол улсад интернэтийн үйлчилгээ анх 1996 оны 1 дүгээр сарын 17-ны өдөр нэвтэрсэн. Одоогийн байдлаар интернэт үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрөлтэй 60 байгууллага үйл ажиллагаа эрхэлж үүрэн холбооны 3G, 4G хөдөлгөөнт сүлжээнд хүн амын 90% нь хамрагдсанаар нийт интернэт хэрэглэгчийн тоо өмнөх оны мөн үеэс 10% орчим өсч 2.6 сая болсон байна. Үүний 2.4 сая буюу 91.5% нь хөдөлгөөнт холбооны хэрэглэгч, мянга нь суурин холбооны хэрэглэгч юм. Дэлхийн хэмжээнд интернэтийн нийт урсгал 185 мянган Гбит/с байдаг бөгөөд манай улсын хувьд интернэтийн нийт урсгал 100 Гбит/с болж 2015 оныхоос 62.6%-иар өссөн байна. Манай улсын суурин интернэт хэрэглэгчийн 1.5% нь 10 Мб/с-ээс дээш хурдаар, 98.4% нь 256 Кб/с-10 Мб/с хурдаар интернэтэд холбогддог бол олон улсад ч мөн адил хэрэглэгчдийн дийлэнх буюу 80% нь 256 Кб/с-10 Мб/с хурдаар интернэтэд холбогддог байна. Өдгөө хүн төрөлхтөн интернэтээс асар их хэмжээний мэдээллийг унших, авч ашиглах боломжтой буюу мэдээллийн хэмжээлшгүй их эрх чөлөөг эдэлж байна. Ядуурал, харилцаа холбооны дэд бүтцийн хөгжил муу, хөгжлийн бэрхшээлийн улмаас зарим хүмүүс интернэтийг ашиглах боломжгүй, ашигладаггүй хэдий ч дэлхий дахинаа интернэт хэрэглэгчдийн тоо жил ирэх тутам улам өссөөр байна. Интернэтийн мэдээллийн эрх чөлөө нь та бидэнд мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх, хэрэгцээт мэдээлэл ба үйлчилгээгээ хямд өртгөөр шуурхай авах зэрэг олон давуу боломжийг олгодог ч сөрөг асуудлыг дагуулсаар байна. Зарим хүмүүс интернэтийг найз хэмээн эергээр хүлээн авдаг байхад зарим дайсан мэтээр сөргөөр ханддаг. Үүний учир юу вэ? Интернэтэд бид мэдээллийг чөлөөтэй байршуулж болно. Интернэтээс дурын ямар нэгэн зүйлийн талаарх мэдээллийг авч болно. Мэдээж зарим нь баталгаатай, үнэн зөв, сайн зохион байгуулагдсан, хэрэгцээтэй, шинэлэг мэдээлэл байхад зарим нь ямар ч хэрэгцээгүй, хуучирсан, худал, хууль бус, магадгүй ёс зүйд үл нийцэх мэдээлэл байна. Иймээс бид интернэтийн мэдээллийн эрх чөлөөний давуу болон дутагдалтай талуудыг мэддэг байх шаардлагатай. Дамжуулах холбоо Монгол Улсын харилцаа холбооны үндсэн сүлжээ нь 21 аймгийн 299 сумыг хамарсан км шилэн кабелийн сүлжээ, нийт 3 мянга гаруй км 86 станцтай аналоги радио релейний сүлжээ, давхардсан тоогоор 249 станц бүхий тоон технологийн радио релейний шугам, сансрын холбооны ВИСАТ сүлжээнээс бүрддэг. Мэдээлэл, холбооны сүлжээ ТӨК, Мобиком корпораци ХХК, УБТЗ хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн Рэйлком бизнес үйлчилгээний төв, Жемнэт ХХК, Скайнэтворкс ХХК зэрэг байгууллагууд эдгээр 4 төрлийн дамжуулах систем ашиглан харилцаа холбооны зах зээлд үйл ажиллагаа явуулж Улаанбаатар хот, аймаг, сум, суурин газруудад үйлчилгээгээ хүргэж байна. Монгол Улс дэлхийн 195 гаруй оронтой Интелсат, APSTAR-5 сансрын холбоо, шилэн кабель болон радио релейний шугамаар дамжуулах сүлжээгээр холбогдсон. Радио, телевиз Телевизийн олон сувгийн дамжуулах үйлчилгээний хэрэглэгчийн тоо 2016 оны мөн үеэс 9.7%-аар өсаж мянга болжээ. Нийт хэрэглэгчдийн 57% нь Улаанбаатар хотод, 43% нь хөдөө, орон нутагт байна. Интернэт протоколд суурилсан телевизийн олон сувгийн үйлчилгээ хэрэглэгчийн тоо олон улсын хэмжээнд 130 сая гаруй болсон (2015оны статистик) байна. Манай улсын хувьд энэ үзүүлэлт 8 Зураг 1.8 Телевизийн олон сувгийн үйлчилгээний хэрэглэгчдийн эзлэх хувь, үйлчилгээний төрлөөр

10 2015 онтой харьцуулахад 16.2%-аар өсөж мянган хэрэглэгчтэй болжээ. Сүүлийн жилүүдийн статистик үзүүлэлтээс харахад хэрэглэгчид интернэт протоколд суурилсан телевизийн олон сувгийн үйлчилгээний төрлүүдээс гурвалсан үйлчилгээг (IPTV+VOIP+Internet) илүү сонгож байна. Өнөөгийн байдлаар гурвалсан үйлчилгээний хэрэглэгчид нийт хэрэглэгчдийн 92.4%-ийг эзэлж байна. Тоон мэдээллийн ялгарал (digital divide) МХХТ нь хурдацтай хөгжиж, улс орнуудын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд дэвшил авчирч байгаа боловч, алслагдсан бүс нутгийн иргэдэд мэдээллийг тэгш, хүртээмжтэй хүлээн авах боломж харилцан адилгүй байна. Өөрөөр хэлбэл МХХТ-ийг ашиглах чадвартай болон чадваргүй хүмүүсийн хувьд мэдээлэл хүлээн авах, дамжуулах, түгээх боломж ялгаатай байсаар байна. Жишээ нь: Алслагдсан бүс нутгийн нэгэн сурагч элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгөх хүсэлтээ интернэтээр илгээх үед компьютер дээр ажиллах чадвар дутмаг бол сурагч мэдээллээ хоцроох нөхцөл үүснэ. Ийм нөхцөл үүсгэхгүйн тулд мэдээллийг тэгш хүртээмжтэй хүртэх боломжийг бүрдүүлэх, суралцагчдад МХХТ ашиглах чадварыг зайлшгүй эзэмшүүлэх шаардлагатай. Жишээ 1. Монгол улсад МХХТ-ийн чиглэлээр хэрэгжүүлсэн, хэрэгжиж буй үндэсний хөтөлбөрүүдээс аль нэгийг сонгон судалж, дараах чиглэлээр дүн шинжилгээ хийнэ үү. 1. Цахим монгол ( ) 2. Мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах ( ) 3. Өндөр хурдны өргөн зурвасын сүлжээ ( ) 4. Бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоо бий болгох ( ) 5. Радио телевизийн өргөн нэвтрүүлгийг тоон технологид шилжүүлэх ( ) 6. Цахим засаг ( ) 7. Үндэсний хиймэл дагуул ( ) 8. Өрх бүрт шуудан ( ) Үйл ажиллагаа 1. Интернэтийн хайлтын систем (жишээ нь: рүү нэвтэрч, сонгосон хөтөлбөрийн нэрээ бичнэ. Үйл ажиллагаа 2. Хайлтын илэрцээс маш олон төрлийн эх сурвалж бүхий мэдээлэл гарах бөгөөд албан ёсны сайтад байгаа мэдээллийг сонгоорой. Бид хайлтын үр дүнг харвал ( ): Үйл ажиллагаа 3. сайтад бидний хайсан Цахим монгол үндэсний хөтөлбөр агуулагдаж байна. Хөтөлбөрийг сайтар судалж, бүтцийг жагсаан бичээрэй (Бичвэр боловсруулах программ ашиглаарай). 1) Оршил 2) Үндэслэл 3) Зорилго 4) Зорилтууд 5) Монгол Улсын МХХТ-ийн өнөөгийн байдал 6) Хөтөлбөрийн хамрах хүрээ(4 чиглэл) 9

11 7) Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа 8) Удирдлага хяналт, үнэлгээ шинжилгээ Үйл ажиллагаа 4. Хөтөлбөрийн хамрах хүрээг чиглэлээр нь ангилж, оюуны зураглалаар дүрслэх(free Mind Map программ болон бусад программ ашиглаж болно). Уг зураглалыг чиглэл бүрээр нь дэлгэрүүлж, гүйцээгээрэй. Үйл ажиллагаа 5. Уг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд санхүүжилтийг хэрхэн төлөвлөснийг цахим хүснэгт (хүснэгт боловсруулах программ)-ээр харуулж, үр дүнг диаграммаар дүрслээрэй. Стратеги Шаардагдах хөрөнгө(сая төгрөг) 1 Хуулт эрх зүй, бодлого, зохицуулалт 12 2 МХХТ-ийн дэд бүтэц 83,500,0 3 Манлайлал шинэчлэл 0 4 МХХТ-ийн хэрэглээ, түүний харилцан уялдаа 45,152,0 5 МХХТ ашиглан эдийн засгийн өсөлтийг хангах 0 6 МХХТ-ийг олон нийтэд сурталчлах, төр, засгийн үйл 2,120.0 ажиллагаанд иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх 7 Хүний нөөцийг хөгжүүлэх 3,600.0 Нийт 134,384.0 Диаграммаас үзэхэд нийт төсвийн 57%-ийг МХХТ-ийн дэд бүтцэд, МХХТ-ийн хэрэглээ, түүний харилцан уялдааг хангах үйл ажиллагаанд 31%-ийг, хууль эрх зүйн бодлогыг тодорхойлоход 3%, МХХТ-ийг сурталчлахад 1%-ийг, үлдсэн 3%-ийг хүний нөөцийг хөгжүүлэхэд зарцуулна хэмээн тооцоолжээ. Үйл ажиллагаа 6. Цахим Монгол үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх төсөвт ямар үйл ажиллагаанд хамгийн их төгрөг зарцуулахаар тооцсон байна вэ? Яагаад? гэх мэт асуудал дэвшүүлж, дүн шинжилгээ хийнэ үү (Бичвэр боловсруулах программ). Мөн ерөнхий дүгнэлт бичээрэй. Үйл ажиллагаа 7. Дээрх даалгаврыг гүйцэтгэх явцад үүсгэсэн файлаа нэг хавтсанд хадгалж, архивлаад багшдаа цахим шуудангаар илгээнэ үү. Даалгавар 1. Монгол Улс ний өдрөөс эхлэн сансар огторгуйд Монголсат-1 хиймэл дагуултай болсон. Энэ хиймэл дагуултай болсноор ямар давуу тал үүсч байгаа талаар мэдээлэл цуглуулж, дүн шинжилгээ хийнэ үү. 10

12 2. МХХТ ашиглан мэдээлэл хүлээн авах нь ямар давуу талтай вэ? Тайлбарлана уу. Компьютерын практикум 1. МХХТ-ийн хөгжил сэдэвт 100 үгтэй эсээ бичнэ үү. Эсээнд өмнөх даалгавраар үзэж судалсан бодлогын баримт бичиг, статистик тоо баримтуудыг ашиглаарай. Ингэхдээ ашигласан мэдээ, тоо баримтынхаа эх сурвалжийг заавал дурдах ёстойг санаарай. 2. Интернэтийг ямар зорилгоор хэрхэн ашиглаж буй талаар дунд болон ахлах ангийн 50 сурагчаас асуулгын аргаар бичил судалгаа авч, боловсруулалт хийн, үр дүнг анги хамт олондоо танилцуулаарай. 3. Цэцгээ элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгөх эрхээ авахын тулд ямар вэб сайт руу хандах вэ? Бяцхан зааварчилгаа бэлтгээрэй. МХХТ ба тогтвортой хөгжил Асуудал Нэгэн багш сурагчдадаа XXI зууны тулгамдсан асуудал сэдвийн хүрээнд судалгаа хийх даалгавар өгөв. Сурагчид дараах байдлаар маш олон төрлийн мэдээлэл цуглуулсан байв. Үүнд: XXI зуунд хүн төрөлхтний өмнө тулгарах гол бэрхшээлийн нэг нь цэвэр усны хомсдол, түүнээс үүдэх нийгэм, улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй байдал оны хооронд дэлхий дахины усны хэрэглээ өмнөх 50 жилийнхтэй нь харьцуулахад 55 хувиар өснө гэсэн тооцоо бий. Гэтэл цэвэр усны нөөц дэлхийн хэмжээнд жилээс жилд багассаар байна ( Монголын 1.5 сая хавтгай дөрвөлжин км газар нутгийн сая га талбайг бэлчээр эзэлдэг. Гэвч нийт бэлчээрийн 65 хувь нь доройтолд орж, долоон хувь нь дахин сэргэхгүйгээр доройтсоныг судлаачид тогтоожээ ( Монгол Улс бол нарны эрчим хүчний диваажин гэж гаднын мэргэжилтнүүд хүлээн зөвшөөрдөг. Гэтэл бид цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэлийнхээ 2-3 хувийг л сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээс хангаж байгаа. Харин өнөөдөр дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, агаар мандал дахь нүүрсхүчлийн хийг бууруулахад сэргээгдэх эрчим хүчний оролцоо идэвхжиж, энэ бодлогод дэлхийн 150 гаруй улс орон нэгдээд байгаа аж ( Дэлхий дахинд ТХБ-ын үзэл санаа түгэх, үйл хэрэг өрнөх үйл явц нь НҮБ-аас 1992 онд зохион байгуулсан Байгаль орчин ба хөгжил сэдэвт Дэлхийн дээд хэмжээний уулзалт, түүний шийдвэр, зөвлөмж, уриалгаас эхлэлтэй буюу боловсролыг тогтвортой хөгжлийн зорилгод хүрэх гол хэрэгсэл гэж тодорхойлон тогтвортой хөгжлийн боловсролын асуудлыг дэвшүүлсэн. ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛ хүн бүрт хамаатай, газар бүр хэрэгжих учиртай нийгэм бүхэлдээ өөрчлөн шинэчлэгдэх үйл явц юм. Иймээс байнгын шинэчлэл бүхий энэхүү үйл явцыг хэрэгжүүлэх арга зам нь ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОЛОВСРОЛ юм. ТХБ-ын стратегийг дараах байдлаар авч үзсэн байна ( Үүнд: Хүссэн зорилгоо бүтээх ба ухуулан сурталчлах Зөвлөлдөх ба эзэнжүүлэх Түншлэл, сүлжээгээр харилцах Чадамжийг бэхжүүлэх сургалт явуулах 11

13 Судалгаа хийх, шинийг санаачлах МХТ (ICT) ашиглах Хяналт шинжилгээ хийх, үнэлгээ өгөх оны 2-р сард УИХ-ын тогтоолоор Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030 (ТХҮБ-2030)-ыг баталсан бөгөөд 4 бүлэг, 44 зорилттой ( Уг үзэл баримтлалд МХХТ, дэвшилтэт технологийг нийгмийн зарим салбарт хөгжүүлэх талаар авч үзсэн. Тухайлбал: Хөдөө аж ахуйн салбарт: Зорилт 3: Хөрсний үржил шимийг нэмэгдүүлэх, газрын доройтлыг бууруулах, хөрс тордох агротехникийн болон усалгааны хэмнэлттэй, үр ашигтай дэвшилтэт технологи нэвтрүүлэх, үр тариа, төмс, хүнсний ногооны дотоодын хэрэгцээг хангах хүрээнд газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэн хөгжүүлнэ. Зорилт 4. Малчин өрх, хот айл, жижиг, дунд тариалан эрхлэгчдийн аж ахуй эрхлэлтийг дэмжин, орчин үеийн техник, технологи, эрчим хүчээр хангаж, үйлдвэрлэл тогтвортой эрхлэх санхүү, эдийн засаг, эрх зүйн нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Эрүүл мэнд Зорилт 1. Урьдчилан сэргийлэх үндэсний тогтолцоог бүрдүүлэн, оношилгоо (алсын зайн) үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлж, хүн амын дундаж наслалтыг уртасгана. Байгаль орчин Зорилт 2. Байгаль орчинд ээлтэй дэвшилтэт технологи нэвтрүүлж, үйлдвэрлэл, хэрэглээнд нүүрстөрөгчийн ялгарлыг бууруулна. Аж үйлдвэрийн салбар Зорилт 1. Аж үйлдвэрийг дэвшилтэт техник, технологи, инновацад суурилан хөгжүүлж, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх. Зорилт 2. Хүнсний үйлдвэрлэлд дэвшилтэт технологи нэвтрүүлж, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэн, гол нэр төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангаж, иргэдийг эрүүл, баталгаат хүнс хэрэглэх нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Дэд бүтцийн салбар Зорилт 7. Мэдээллийн технологи, харилцаа холбооны хамрах хүрээг өргөтгөх, орон нутагт өндөр хурдны сүлжээг нэвтрүүлэх, хэрэглээг нэмэгдүүлж, үндэсний хиймэл дагуул хөөргөнө. Бизнесийн таатай орчин Зорилт 1.Худалдаа, үйлчилгээг хөнгөвчлөх, экспорт, импортын барааны тээвэрлэлтийн ложистик сүлжээг хөгжүүлэх, тусгай зөвшөөрөл олгох тогтолцоог хялбаршуулах, татвар төлөлтийн болон улсын бүртгэлийн тогтолцоог цахимжуулж, боловсронгуй болгон бизнес эрхлэлтийн орчныг төгөлдөршүүлнэ. Тогтвортой хөгжлийн зорилт-2030 нь нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин гэсэн гурван тулгуурт суурилан тогтвортой хөгжилд хүрэх дэлхийн нийтийн урт хугацааны бодлогын баримт бичиг юм. Зураг 1.9 МХХТ ба тогтвортой хөгжил МХХТ-ийн хурдацтай хөгжил хүн төрөлхтөнд хөгжил дэвшлийг авчирч байгаа ч нөгөөтэйгүүр хүлэмжийн хийн ялгаруулалт, байгаль орчны бохирдол, хүний амьдрах хэв маягийн болон сэтгэцийн өөрчлөлт зэрэг олон сөрөг асуудлуудыг араасаа дагуулсаар байгаа билээ. Иймээс өнөөдөр дэлхий дахинаа МХХТ-ийг тогтвортой хөгжилтэй (ICT for Sustainability) холбон үзэж, ихээхэн анхаарал тавих болсон. Энэ нь зөвхөн МХХТийн хөгжил, шинэ технологиудыг бий болгох талаар биш, 12

14 түүнийг хүний төлөө, нийгмийн хөгжлийн төлөө хэрхэн ашиглах, бидний хүрээлэн буй байгаль орчинд ээлтэй, ногоон технологийг хөгжүүлэх асуудалд түлхүү анхаарах боллоо гэсэн үг. Хөгжлийн төлөөх МХХТ (ICT4D буюу ICT for Development) Энэ нь нийгэм эдийн засгийн хөгжилд МХХТ-ийг үр ашигтай хэрэглэхэд чиглэдэг. Ялангуяа хөгжиж буй орнууд түлхүү анхаардаг. Энэ хүрээнд дараах чиглэлүүд байна. Үүнд: Ядуу буурай орнуудад МХХТ-ийг хөгжүүлэх; Тоон бичиг үсгийн боловсролыг олгох, мэдээллийн ялгавартай байдлыг багасгах; Хөгжиж буй орнуудад цахим сургалт, цахим засгийн газар, цахим эрүүл мэнд, цахим арилжааг хөгжүүлэх; Нийгмийн болон ёс зүйн мэдлэг, үнэлэмжийг ихэсгэх. Ногоон МХХТ (Green IT буюу Green Computing) Ногоон МХХТ нь МХХТ-ийн тоног төхөөрөмжүүдийн байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг тодорхойлох, улмаар нөлөөллийг багасгах буюу өөрчлөхөд чиглэнэ. Дараах чиглэлүүд түлхүү хөгжиж байна. Үүнд: Тоног төхөөрөмжийн виртуальчлал; Хог хаягдлын дахин боловсруулалт, ашиглалт; Эрчим хүчний удирдлага. Зураг 1.10 Ногоон МХХТ-ийн цар хүрээ Байгаль орчны төлөөх МХХТ (ICT for Environment) Байгаль орчны төлөөх МХХТ нь тогтвортой байдлын байгаль орчны сорилт, өөрчлөлтийг шийдвэрлэхэд МХХТ-ийг хэрэглэхэд чиглэнэ. Энэ нь хүрээлэн буй байгаль орчны тогтвортой байдалд МХХТ нөлөөлөх байдал, боломж, шууд бусаар эергээр үзүүлэх нөлөөлөлд түлхүү анхаардаг. Энэ хүрээнд тогтвортой хөгжлийн голлох асуудлуудын нэг болох дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт, хүчилших үйл явц, биологийн төрөл зүйлийн хорогдол, усны хомсдол, ус ба агаарын бохирдол зэрэг экологийн асуудлуудыг авч үзнэ. Дараах чиглэлүүд түлхүү хөгжиж байна. Үүнд: Компьютерын оновчтой, хэмнэлттэй хэрэглээ; Эрчим хүч ба материалын хэрэглээг багасгах МХХТ-ийг ашигласнаар гарах өөрчлөлтүүд; МХХТ-ийг ашигласнаар гарах нийгмийн ба зан үйлийн өөрчлөлтүүд. Даалгавар 1. Төрөөс МХХТ-ийг хөгжүүлэх талаар авч буй бодлогын талаар бие даан судалж, ойрын жилүүдэд дэвшүүлсэн гол зорилтуудыг тоочин бичээрэй. 2. МХХТ-ийг улс орны тогтвортой хөгжил, байгаль орчны асуудалтай нягт холбон үздэгийн учрыг жишээ гарган тайлбарлана уу. 3. Манай улс компьютер, технологийн хог хаягдлыг дахин боловсруулдаг уу? Хаана, хэрхэн устгалд оруулдаг бол? Танай сургууль ашиглах боломжгүй болсон компьютер, техник хэрэгслэлийг хэрхэн хаяж, устгадаг талаар олж мэднэ үү. 4. Гадаадын улс, олон улсын байгууллагуудаас манай улсад хуучин компьютер, тоног төхөөрөмжийг ихээр хандивладаг. Ийм төрлийн хандивын давуу ба сөрөг талуудыг шүүн хэлэлцээрэй. 5. Манай улс иргэний цахим бүртгэлийн системийг шинэчилсэн нь хувь хүн, төрийн үйлчилгээнд ямар дэвшил, давуу талыг бий болгосон бэ? 13

15 6. МХХТ-ийн хурдацтай хөгжилтэй холбоотой гарч буй сөрөг үзэгдлүүдийн талаар жишээ гарган анги хамт олноороо шүүн ярилцаарай. 7. МХХТ-ийн хөгжилтэй уялдан хэрэглээнээс гарсан, гарч байгаа ямар зүйлс байдаг вэ? Тус бүр 4 хүний бүрэлдэхүүнтэй баг болж доорх хүснэгтийг гүйцээн нөхнө үү. Аль баг хамгийн их жишээ гаргасан байна? Нэр Бичгийн машин Пейжер Зориулалт Хэзээ, яагаад хэрэглээнээс гарсан Хэрэглээнээс хасахад хүргэсэн технологи, эд зүйл 8. Хүн бүр МХХТ-ийн боловсрол эзэмшихийн ач холбогдол юу вэ? Компьютерын практикум хүнд ногдох компьютерын тоо, интернэт хэрэглэгчийн тоо зэрэг нь улс орны МХХТ-ийн хөгжлийг илтгэх үзүүлэлт мөн үү. Өөр ямар үзүүлэлт байдаг вэ? Манай улсын интернэт хэрэглээний статистик тоо баримтыг инmернэтээс хайж олоорой. 2. Интернэтээс хүн төрөлхтөний амьдралд ихээхэн өөрчлөлт авчирсан мэдээллийн технологийн хамгийн шилдэг, ач холбогдолтой гэгдэх 10 технологийг хайж олоод дараах хүснэгтийг бөглөнө үү. Технологи Он Төрөл Хэрэглээ Ач холбогдол 3. Internet World Stats ( сайтаас дэлхийн улс орнуудын интернэт хэрэглээний статистик тоо баримттай танилцаж, жагсаалтын эхний 3 улсын үзүүлэлтийг өөрийн улстай харьцуулж дүн шинжилгээ хийгээрэй. Аж үйлдвэрийн 4-р хувьсгал Асуудал Сурагч Цэцгээ МХХТ-ийн хөгжил сэдэвт реферат бичих болжээ. Тэрээр ном, сонин, веб сайт, видео бичлэг зэрэг төрөл бүрийн эх сурвалжаас мэдээлэл хайх явцад Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал гэсэн шинэ нэр томьёотой тааралдаж, улам лавшруулан судлах сонирхол төржээ. Яагаад аж үйлдвэрийн IV хувьсгал гэсэн бэ? Аж үйлдвэрийн хувьсгал (англ. Industrial Revolution) гэж 18 дугаар зуунаас 19 дүгээр зууны хооронд автоматжуулсан үйлдвэрүүд амьдралд нэвтэрч, аж үйлдвэрт гарсан томоохон дэвшил, түүнтэй холбогдон гарсан нийгмийн бүтцийн өөрчлөлтийг хэлнэ. XVIII зуунд Англид эхэлсэн аж үйлдвэрийн үсрэнгүй дэвшлийг анх Ф.Энгельс өөрийн бүтээлүүддээ аж үйлдвэрийн хувьсгал хэмээн нэрлэснээр энэ нэр томьёо түгэн тархсан байна. Аж үйлдвэрийн хувьсгалын үе шат I (XVIII зууны сүүлээс XX зууны эхэн үе) 14 Хүснэгт 1.1 Аж үйлдвэрийн хувьсгалын үе шат Онцлог Энэ үед уурын хөдөлгүүр бүтээж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж эхэлсэн. Тухайлбал: Уурын тэрэг бүтээж төмөр замын, уурын хөдөлгүүртэй усан онгоц бий болж далайн тээврийн хөгжилд ахиц гарсан. Энэ үе нь үйлдвэрлэлд хүчтэй нөлөөлж, түүний үр дүнд хүн амын төвлөрөл (хотжилт) эрчимтэй явагдаж, олон шинэ мэргэжил бий болох зэргээр нийгэмд огцом өөрчлөлтүүдийг авчирсан.

16 II (ХХ зууны эхэн үе) III (XX зууны 70~80 аад он) IV (XI зууны эхэн ) Энэ үе нь цахилгаанжуулалт, үйлдвэрлэлд конвейер нэвтэрсэнтэй холбож үздэг. Үүний үр дүнд хөдөлмөрийн бүтээмж эрс өсөж, үйлдвэрлэлийн үйл явц үндсээрээ өөрчлөгдсөн. Орчин үеийн амьдралын хэв маяг энэ хувьсгалын үр дүн гэж зарим судлаачид үздэг. III хувьсгалд электронжуулалт, үйлдвэрлэлийн автоматжуулалт, мэдээллийн технологи эрчимтэй хөгжсөн бөгөөд дэлхий даяараа үр дүнг нь хүртэж байна. Тухайлбал: Өнөөдөр компьютер, ухаалаг утас, интернэт нь нийгэм, хувь хүний зайлшгүй хэрэглээ болсон. IV хувьсгал нь дижитал буюу цахим хувьсгалын үе. Өмнөх хувьсгалууд эдийн засгийн тодорхой салбаруудыг хамарч байсан бол энэ хувьсгал нь бүх салбарыг хамарч байгаагаараа онцлогтой. Ухаалаг (өөрөөр хэлбэл хүний оролцоогүй буюу хүний оролцоо туйлын бага) үйлдвэр, үйлчилгээ, тээврийн хэрэгслүүд бий болж, өндөр технологи (нано болон биотехнологи), анагаах ухаан үсрэнгүй хөгжсөнөөр хүний амьдрах орчин эрс өөрчлөгдөнө гэж таамаглаж байна. Зарим судлаачид энэ хувьсгалын сөрөг үр дагавар нь дараагийн 20 жилд нийт ажлын байрны 47% нь автоматжиж (роботууд ажилладаг), олон сая хүн ажилгүй болж, хөгжилтэй болон буурай хөгжилтэй орнуудын ялгаа улам нэмэгдэнэ хэмээн үзэж байна. МХХТ-ийн эрин үе нь үйлдвэрлэл болон хэрэглээнд цоо шинэ өөрчлөлт, дэвшлийг авчирч байна. Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалтын гол сэдвүүд болоод байгаа Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал, Хамтын эдийн засаг гэсэн шинэ хандлагууд нь манай улсын үйлдвэрийн газрууд, түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид, тээвэр, логистик, худалдаа, үйлчилгээ, санхүүгийн бүх салбарт хамтын ажиллагааны цоо шинэ хэлбэрийг бий болгох хэрэгцээ үүсгэж байна. Манай орны хувьд дэлхий нийтийн чиг хандлагад нийцүүлэн аж үйлдвэрийн IV хувьсгалыг эхлүүлэх талаар бодлого дэвшүүлж, эрдэмтэн, судлаачид, үйлдвэрлэгчдийн хамтын уулзалт, хурлыг хийх зэргээр ажиллаж байна. Монгол Улсын Засгийн Газар Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого (Засгийн газрын 2018 оны 42 дугаар тогтоолын хавсралт)-ын зорилт (Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт)-д 2020 оноос аж үйлдвэржилтийн 4 дүгээр хувьсгалыг эхлүүлэх хэмээн авч үзсэн байна ( Зураг 1.11 Аж үйлдвэрийн цахим систем (Зургийг өөрчлөх) 15

17 Даалгавар 1. Аж үйлдвэрийн хувьсгал хүн төрөлхтөнд ямар дэвшлийг авчирсан бэ? Товч эргэцүүлэл бичиж, найз нөхөдтэйгөө хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ үү. 2. Манай оронд аж үйлдвэрийн IV хувьсгал эхэлсэн үү? Жишээ гаргана уу. Компьютерийн практикум 1. Аж үйлдвэрийн хувьсгалуудыг илэрхийлсэн фото зургийн цомог бэлтгэж (Зураг боловсруулах программ ашиглан), сургуульдаа үзэсгэлэн гаргана уу сайтаар зочилж, аж үйлдвэрийн цахим мэдээллийн сангийн талаар судалгаа хийнэ үү. 3. Танай дүүрэг, аймаг, сум орон нутгийн брэнд болсон бүтээгдэхүүний мэдээлэл аж үйлдвэрийн цахим мэдээллийн санд орсон эсэхийг нягтлаарай. Хэрэв ороогүй бол тухайн үйлдвэрлэгчдэд энэ талаар мэдээллийг танилцуулж, үр дүнг хэлэлцээрэй. МХХТ нийгэм, хувь хүний амьдралд Асуудал Сурагч Бат багаасаа л компьютерын мэргэжилтэн болно гэж мөрөөддөг байв. Тэрээр сургуульд элссэнээс хойш МХХТ нь хүрээлэн буй орчин, нийгэм, хувь хүмүүсийн амьдралд улам их нэвтэрч байгаа, ямарч ажил мэргэжил, нийгмийн хөгжлийн үр бүтээмж, чанарыг дээшлүүлэх хурдасгуур нь дэвшилтэт технологи болж буй талаар шинэ шинэ мэдээллийг төрөл бүрийн эх сурвалжаас авч байна. Үүнтэй уялдан, мэдээллийн технологийн төрөл бүрийн шинэ ажлын байр бий болж байгаа талаар улам нарийн судалж, мэргэжлийн сонголтоо зөв хийх хэрэгтэй боллоо. МХХТ-ийг амьдралд нэвтрүүлэх, түүнийг хэрэглэх үйл явц нь олон арван жилийн турш үргэлжилж байгаа ба хорьдугаар зууны дунд үеэс радио ашиглахаас эхэлж, дараа нь телевиз гэх мэтээр хөгжсөн ээд оны сүүлчээс МХХТ-ийг хэрэглэээ улам нэмэгдсэн. МХХТ нь мэдээлэлтэй харилцах аргачлал буюу мэдээллийг үүсгэх, хадгалах, түгээх болон солилцох зорилгоор ашиглагддаг бүтээгдэхүүн, хэрэглээ болон үйлчилгээний цогц юм. Тэдгээрийн тоонд Уламжлалт буюу аналоги МХХТ болох радио, телевиз, утас болон Шинэ буюу тоон МХХТ болох компьютер, хиймэл дагуул, интернэт зэрэг нь багтана. Эдгээр хоёр ерөнхий ангилалд багтах аргачлалууд нь хослон ажиллаж бидний сүлжээт ертөнц, харилцан холбоо бүхий утасны үйлчилгээний дэд бүтэц, стандартчилагдсан компьютерын техник хангамж, интернэт, радио болон телевиз зэргийг бий болгон дэлхийн өнцөг булан бүрд хүрч 16 Зураг МХХТ-ийн хэрэглээ нийгмийн салбарт

18 байдаг юм. Эх сурвалж: UNDP Evaluation Office, Information Communications Technology for Development, UNDP Essentials: Synthesis of Lessons Learned (New York: UNDP, 2001), 2. МХХТ нь бидний өдөр тутмын амьдралын нэг хэсэг болсон ба олон уламжлалт үйлдвэрлэлийн салбаруудыг боловсронгуй болгож, шинэчлэн үйлдвэрүүд үйл ажиллагаагаа явуулахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Жишээ нь: Уламжлалт хөдөө аж ахуй салбарт ч ургамал (тариа) ургах нөхцөл байдлын урьдчилсан шинжилгээ хийж, үр тариаг нэмэгдүүлж байна. Мөн барилгын салбарт ч архитектур, зохион байгуулалт, дулаан, цахилгаан, эрчим хүчний хэмнэлт зэрэгт хэрэглэж байна. Орчин үеийн машин техникийн хөдөлгүүр, машины зам залалт (GPS) зэрэгт дэвшилтэт технологи нэвтэрсээр байна. Илүү шинэ, илүү хурдтай компьютер, гар утасны хөгжил нь олон хэлбэрээр хэрэглэгдэж, олон салбар болон тэдгээртэй холбоотой технологиудад ашиглагдсаар байна. МХХТ-ийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд хууль зүйн, бодлогын, санхүүгийн орчин нөхцөл шаардлагатай (Энэ талаар бид дэлхийн МХХТ-ийн хөгжил сэдвийн хүрээнд авч үзсэн). МХХТ-ийн хэрэглээ нь эдийн засгийг хөгжүүлэх хэрэгсэл ба хувь хүн, системд үр ашигтай байж, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлнэ. Ялангуяа, мэдлэгийн эдийн засагт тулгуурласан МХХТ-ийн хэрэглээ нь хувь хүн болон байгууллагын чадамжийг дээшлүүлэх,түүнчлэн эдийн засгийг хөгжүүлэхэд үр дүнтэй. МХХТ-ийн зарим нэг хэрэглээг дэлгэрүүлж авч үзье. Цахим сургалт Цахим сургалт нь цаг хугацаа, орон зайнаас үл хамааран суралцах нөхцөл, боломжийг бүрдүүлж байна. Энэ нь компьютер болон вэбэд суурилсан, телевиз, радио болон виртуал сургалт гэсэн хэлбэрүүдтэй. Цахим сургалтыг хэрэглэх шалтгаан: Боловсролын хэрэгцээ улам нэмэгдэж байна. Боловсролыг тэгш, хүртээмжтэй хүргэх хэрэгцээ үүсэж байна. ЕБС болон их, дээд сургуулиуд компьютер, техник, тоног төхөөрөмжөөр хангагдаж байна. Санхүүгийн нөөцийг үр ашигтай зарцуулах шаардлагатай байна. байна. Насанд хүрэгчдийн болон насан туршийн боловсролын хэрэгцээ нэмэгдэж Ажиллахын зэрэгцээ суралцах боломжийг дээшлүүлэх шаардлагатай байна. Цахим сургалт нь МХХТ ба компьютерыг ашиглан явуулж буй сургалтын хэлбэр. Онлайн сургалт нь яг тэр цаг мөчид сургагч ба суралцагч хоорондоо харилцах боломжийг олгодгоороо ялгаатай. Цахим ХАА Монгол-Америкийн хамтарсан Жарвис Монгол компани МАА-н технологийн шинэчлэл- IoT Монгол-2018 төслийн хүрээнд БНХАУ-ын Huawei компанитай хамтран малд биеийн хэм, хөдөлгөөн, байршлыг тогтоож хянах цахим бичил чип суулгаж эхэлсэн байна. Энэ нь манай улсад малын бэлчээр ашиглалт болон малын хариулга маллагаанд шинэ арга туршлага болж байна. 17 Зураг Цахим сургалт Зургийг өөрчлөх

19 Зураг Цахим ХАА Зургийг өөрчлөх Энэхүү технологийн шинэчлэл нэвтрүүлснээр бэлчээрийн даац, ашиглалтыг мэдэх, цаашлаад малын тэжээл ургамлын байдлыг тандах байдлаар мал эмнэлгийн хяналтын тогтолцоо бий болж, мэдээллийн сан бүрдүүлэх ач холбогдолтой. Цахим эрүүл мэнд Эмнэлгийн мэдээллийн систем нь өвчтөний анхны бүртгэлээс эхлээд хийгдсэн бүхий л шинжилгээ, оношилгоо, эмчийн онош, өвчний түүх, эмчийн үзлэг, эмийн болон эмийн бус эмчилгээ гэх мэт бүх мэдээллийг хийгдсэн цаг хугацаагаар бүртгэн хадгалах, холбогдох тайланг харьцуулан гаргах зэрэг өргөн боломжтойгоор бүтээгддэг. ( Олон улсын зайн оношилгооны цахим амбултори 2016 оны 10 сарын 17-нд Улсын Нэгдсэн Төв Эмнэлэгт Цахим амбулатор -ийг байгуулсан бөгөөд цаг хугацаа, орон зайн хувьд асар их хэмнэлт гарч, эмч нарын үйл ажиллагаанд дэм болох төдийгүй үйлчлүүлэгчийн мэдээллийг богино хугацаанд дамжуулан, асуулт хариултын хэлбэрээр мэдээлэл солилцон, зөвлөгөө өгөх, авах, мэргэжил арга зүйн туслалцаа үзүүлэх мөн авах боломжтой болсон байна. Энэ нь эрүүл мэндийн салбарт теле харилцаа, алсын зайн оношилгооны энгийн хялбар загварыг улам хөгжүүлж, үйлчлүүлэгчдэд үзүүлэх тусламж үйлчилгээний хугацааг богиносгон, гадны өндөр хөгжилтэй эмнэлгүүдтэй харилцаа холбоогоо улам бүр өргөжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлснээрээ ач холбогдолтой юм. Цахим засаглал Зураг 1.14 ХУР төрийн мэдээлэл солилцооны систем Монгол Улс бие даасан төрийн мэдээлэл солилцооны системтэй болох, төрийн байгууллага хооронд мэдээлэл солилцох үйл ажиллагааг сайжруулах, хялбаршуулах, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн газрын даргын 2016 оны 12 дугаар сарын 28-ны өдрийн А/61 тоот тушаалаар баталсан Төрийн мэдээлэл солилцооны системийн талаар баримтлах бодлогын чиглэл -ийн хүрээнд нээлттэй эхийн платформ дээр суурилсан, Enterprise Service Bus архитектуртай ХУР төрийн мэдээлэл солилцооны системийг үндэсний ДАТА төвөөс хөгжүүлэн ажиллаж байна (Эх сурвалж: ). Онлайн үйлчилгээ Төрийн үйлчилгээний цахим (ТҮЦ) машин Төрийн үйлчилгээг цахимжуулах ажлын хүрээнд хийгдэж байгаа ажлын нэг бол төрийн үйлчилгээний цахим машин билээ. Өнөөгийн байдлаар Улаанбаатар хотод 78, хөдөө орон нутагт 30 нийтдээ 108 төрийн үйлчилгээний ТҮЦ машин ажиллаж байна. Төрийн үйлчилгээний цахим машин анх 2013 онд үйлчилгээнд нэвтэрсэн 9 төрлийн нийт 97.7 мянган удаагийн үйлчилгээ үзүүлж байсан бол 2016 онд шинээр 7 төрлийн үйлчилгээ нэвтрүүлж, нийтдээ 21 нэр төрлийн 1.2 сая удаагийн үйлчилгээг иргэдэд үзүүлсэн байна. Зураг 1.15 ТҮЦ машин 18

20 Газар зүйн мэдээллийн систем Газарзүйн мэдээллийн систем (Geographic Information System (GIS)) нь орчин үеийн хамгийн өргөн хүрээг хамарсан мэдээллийн сан. Газарзүйн мэдээллийн системд суурилсан мэдээллийн санг төрийн болон олон нийтийн албан байгууллага, аж ахуйн нэгж, хувь хүн, олон нийтийн хэрэглээнд өргөн нэвтэрч байна. Өдгөө орон зайн буюу байршилтай холбоотой мэдээ, мэдээлэл нь хот судлал ба төлөвлөлт, байгалийн нөөцийн үнэлгээ, түүний зохистой ашиглалт, нөхөн сэргээлт, ус цаг уурын мониторинг, төрөл бүрийн газар ашиглалт, газрын гадаргын өөрчлөлт, ашигт малтмалын үнэлгээ, хүнс хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний тархалт, байгаль орчны мониторинг болон менежмент зэрэг шинжлэх ухаан, зах зээл, аж ахуйн бүх л салбарт өргөнөөр ашиглагдах боллоо. Даалгавар 1. Та ухаалаг сургууль (Smart School)-ийн талаар юу мэдэх вэ? Манай улсад ухаалаг сургууль байдаг болов уу. Энэ талаар мэдээлэл цуглуулж, эргэцүүлэл бичнэ үү. 2. Танай ангид ямар мэргэжлийн багш цахим хичээл заадаг вэ? Жишээ гаргаж, тайлбарлана уу. Компьютерын практикум 1. Эд юмсын интернэтийг ашиглаж буй салбар (эрүүл мэнд, боловсрол, аж үйлдвэр, газар тариалан, мал аж ахуй, техник, технологи гэх мэт)-ын талаар 5-аас доошгүй мэдээлэл цуглуулж, танилцуулга бэлтгэнэ үү. 2. Төрийн үйлчилгээний цахим машинаар ямар үйлчилгээ авч болдог вэ? Жагсаан бичнэ үү. Мөн иргэд ямар үйлчилгээг их авч байгаа талаа мэдээлэл цуглуулж, графикаар дүрслэн, дүн шинжилгээ хийнэ үү. Даалгаврыг гүйцэтгэхдээ сайтыг ашиглаарай Үнэгүй GPS программыг ухаалаг утсандаа суулгаж, түүний хэрэглээг туршиж үзээрэй. Туршилтын үр дүнг гэр бүлийнхэнд, найз нөхөд, ангийнхандаа тайлбарлаарай. 4. Монгол хэл дээрх GPS-ийн талаар мэдээлэл цуглуулж ( үнэгүй GPS программаас ямар онцлог, ялгаатай болохыг хэлэлцээрэй. Агуулгын зураглал 19

21 Зураг 1.16 МХХТ сэдвийн агуулгын зураглал (сайжруулж зурах) 1.2 МХХТ-ИЙН ХЭРЭГЛЭЭ Сэдвийн суралцахуйн зорилт: 1. Үүрэн холбооны технологи, түүний хөгжил, нийгэмд үзүүлж буй нөлөөллийн талаар ойлгох, тайлбарлах; 2. Үүлэн технологийн хөгжил, хэрэглээний талаар мэдэх; 3. Робот, ухаалаг технологи, түүний хөгжлийн талаар ойлгох; 4. Нийгэм дэх өндөр технологийн хэрэглээг амьдралын жишээгээр тайлбарлах. Үүрэн холбооны технологийн хөгжил, хэрэглээ Асуудал 1. Дэлгэр гэрээсээ хамгийн ойрхон банкны салбарт очоод гүйлгээ хийхэд дунджаар 30 мин зарцуулдаг. Харин гар утаснаасаа банкны үйлчилгээг 30 секундэд хийж байна. Тэр банкны үйлчилгээ тутамд хэчнээн минут хэмнэж байна вэ? 20

22 2. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас дэлгэцийн донг албан ёсоор сэтгэцийн эмгэгт тооцдог болсон. Apple Inc-ээс хийсэн судалгаагаар ухаалаг утас хэрэглэгчид өдөрт дунджаар 80 удаа гар утсаа шалгадаг аж. Үүрэн холбооны хөгжил 1980-аад оны сүүлээр анхны 1G технологийн үед давтамжийн нягтруулгатай аналоги систем дээр үндэслэгдсэн зөвхөн яриа дамжуулах төдийд байсан үүрэн холбооны систем өнөө үед интернет протокол (Internet Protocol-IP) суурьтай 4G технологи болтлоо хөгжин дуу, дүрс, өгөгдөл дамжуулахаас гадна өндөр хурдаар телевизийн нэвтрүүлэг, видео үзэх, онлайн тоглоом тоглох зэрэг интернэтэд суурилсан бүхий л төрлийн үйлчилгээг хүртэх боломжтой болон өргөжсөөр байна. Тус салбарын эрдэмтэн, судлаачид үүрэн хөдөлгөөнт холбооны гурав дөрөвдүгээр үеийн 3G, 4G технологийн стандартууд батлагдаж, 5G технологийн хөгжлийн бодлого тодорхойлогдож 6G, 7G технологийн ирээдүйн таамаглалуудыг дэвшүүлсээр байна (Эх үүсвэр : Харилцаа Холбооны Зохицуулах Хорооны 2016 оны 1-р улирлын сэтгүүлээс). Зураг 1.17 Үүрэн холбооны хөгжил (Зургийг сайжруулах) Ухаалаг утасны хэрэглээ Өдгөө гар утсыг хаана ч авч явахад авсаархан тул хамгийн өндөр борлуулалттай төхөөрөмж болжээ. Ухаалаг утас нь хүмүүсийн амьдрал, нийгмийг өөрчилж, мэдээлэлтэй ажиллах үндсэн хэрэгсэл болж байна. Гар утас хэрэглэгчдийн тоо 2020 он гэхэд 50 тэрбумд хүрэх аж. Өнөөдрийн байдлаар дэлхий дээрх насанд хүрэгчдийн тал хувь нь гар утастай (эх сурвалж: The Economist сэтгүүл). Яагаад хүмүүс ухаалаг гар утсыг түлхүү сонгож байна вэ? Тэд заавал компьютерын дэлгэцийн ард суухгүйгээр утаснаасаа хэрэглээгээ зохицуулах боломж улам нэмэгдсэн, нөгөө талаар технологийн дэвшлийг ашиглан мэдээллийг илүү хялбар аргаар, шуурхай хүлээн авч байгаатай холбоотой. Манай орны хувьд ч ухаалаг утас хэрэглэгчдийн тоо өсөн нэмэгдэж байна. 21

23 Зураг 1.18 Ухаалаг гар утас хэрэглэгчийн тоо Хүмүүс мэдээлэл авах гэж номын санд суухаас илүү цахим хуудаснаас хайлт хийж байна. Ингэхдээ ухаалаг утаснаас хамгийн олон удаа гүүгл хайлтыг хийж, сошиал ертөнцөөр зугаалж чөлөөт цагаа өнгөрүүлж, мөн ажиллаж байна. Сошиал ертөнц нь гар утасны хэрэглээгээр улам хөгжиж байгаа учир маркетингийн салбарт ч шинэ хандлага сурталчилгааны өөр арга барилууд нэмэгдсээр байна. Ухаалаг утас нийгэмд давуу талуудыг бий болгож байгаа ч зарим сөрөг зүйл гарсаар байна. Өсвөр үеийнхэн, залуучууд өдрийн багагүй цагийг гар утсанд зарцуулж байна гэсэн судалгаа ч байдаг. Иймд хүүхдүүдийг бага наснаас нь ухаалаг утас, зурагт болон компьютерыг зөв зохистой хэрэглэх соёл, дадал хэвшилд сургах зайлшгүй шаардлага эцэг эх, сурган хүмүүжүүлэгчид болон бусад нийгмийн хариуцлага хүлээдэг байгууллагын өмнө тулгарч байна. Манай оронд Харилцаа, Холбооны Зохицуулах Хорооноос нийгмийн хариуцлагын хүрээнд хүүхэд, өсвөр үе, эцэг эхчүүд, олон нийтэд зориулсан сайтыг ажиллуулж, мэдээлэл түгээж байна. Зураг Ухаалаг утас хөгжиж байгаа ч гар утсаар дамжуулан хүмүүсийн хувийн мэдээллийг ашиглаж буй явдал гарах болсон. Гэхдээ хууль сахиулагчид энэхүү төрлийн төхөөрөмжөөс ирж буй мэдээллийг хууль ёсоор хэрэглэвэл замын хөдөлгөөний ачааллыг бууруулах, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, цаг тухайд нь хурдан шуурхай 22

24 үүссэн асуудлыг шийдэх боломжийг олгоно гэж үзэх хандлага ч байна. Ухаалаг утас нь XXI зууны хамгийн хэрэгцээт төхөөрөмж мөн боловч хувь хүний нууцад халдаж буй энэхүү асуудал нь анхаарлаас гадна байж болохгүй. Даалгавар 1. Дэлхий дээр нэг компьютер зарагдах тутамд дөрвөн гар утас зарагддаг гэсэн судалгаа байдаг. Яагаад гэдгийг эргэцүүлж бичнэ үү? 2. Гар утсанд суурилсан ямар үйлчилгээнүүд бий болж байна вэ? Энэ нь хүмүүс, байгууллага, хамт олны харилцааг ойртуулах, нээлттэй болгох нэгэн төрлийн хэрэгсэл гэдэгтэй санал нийлэх үү? Хамт олноороо хэлэлцүүлэг өрнүүлээрэй. 3. Та гар утсаа шинэ мэдлэг эзэмших, хичээлийн туршилтын видео үзэх, гадаад хэл сурах гэх мэт сурах үйл явцдаа хэрхэн ашиглаж байна вэ? Бусдад сайн үлгэр болохуйц нэгэн жишээ гаргаж, бусдадаа танилцуулаарай. 4. Гар утаснаасаа банкны үйлчилгээ, утасныхаа төлбөрийг 30 секундэд хийж байна. гэсэн өгүүлбэр юуг өгүүлж байна вэ? Манай орны арилжааны банкууд мобайл банкны үйлчилгээтэй эсэх, тэдгээрийн онцлогийг харьцуулсан судалгаа хийж, танилцуулга бэлтгэн, анги хамт олноороо хэлэлцүүлнэ үү. Оршин сууж буй хот, аймаг, дүүрэг, суманд буй банкны ажилтантай уулзаж, мөн банкны веб сайтаар зочлон мэдээлэл аваарай. Компьютерын практикум 1. Гар утасны хамгийн ихээр хэрэглэгддэг функцүүдийн талаар гэр бүл, найз нөхдийнхөө дунд (20-оос доошгүй хүнийг хамарсан) судалгаа хийж, үр дүнг хүснэгтэн мэдээлэл боловсруулах талаарх өмнө эзэмшсэн мэдлэгээ ашиглан графикаар дүрслэн үзүүлнэ үү. (дуудлага хийх, мессеж, фото, мультмидеа мессеж, хөгжим, тоглоом, утасны хонх, видео, интернэт, мэдээ, цахим шуудан, цахим худалдаа гэх мэт) 2. Никлас Зенстром (Niklas Zennstrom) Skype хэмээх харилцаа холбооны хамгийн алдартай программыг зохиожээ. Энэ программын тусламжтайгаар интернэтээр дэлхийн хаана ч өндөр чанартай дуудлага хийж ярих боломжтой байдаг. Хүүхдүүдээ та бүхэн мэдээллийн технологийн багшаасаа зөвлөгөө авч, Skype программ ашиглан онлайн ярилцлага хийж, Skype программ, түүний хэрэглээ сэдэвт реферат бичнэ үү. 3. Интернэтээс мэдээлэл зүй, математик, газар зүй, физик, химийн хичээлийн материалууд бүхий веб сайтуудыг хайж олоорой. Хүүхдүүд та нар хичээл дээр зарим нэг туршилт хийх, дадлага хийх боломжгүй үед видео бичлэг үзэх, хүмүүст тулгарсан асуудал, тэдгээрийг шийдвэрлэсэн тухай гэх мэт материал судлах замаар мэдлэг чадвараа дээшлүүлэх боломжтой. Веб сайтаас цуглуулсан мэдээлэлдээ дүн шинжилгээ хийж, өөрийн сэтгэгдлээ ангийн нөхдөдөө цахим шуудангаар илгээнэ үү. Үүлэн технологийн хөгжил, хэрэглээ Асуудал 1. Нэгэн багш 30 сурагчийн эцэг, эхчүүдээс яаралтай судалгаа авах шаардлагатай болов. Багш гар утсаар эсвэл цахим шуудангаар авах уу? Дараа нь цуглуулсан мэдээлэлдээ дүн шинжилгээ хэрхэн хийх вэ? Эдгээрийг хамтад нь хялбархан шийдэх технологи байгаа болов уу? 2. Нэгэн гэр бүлийнхэн ургийн ном бичих болжээ. Уг номыг нэг хүн бичихэд мэдээлэл дутмаг, мөн хугацаа их шаардагдах болсон тул олон хүн нэгэн зэрэг 23

25 хандан мэдээллээ оруулах, цаг хугацаа хэмнэх зэрэг давуу талтай программ байгаа эсэх талаар судлах болов. 3. Бат бизнесийн компани байгуулав. Байгууллагын удирдлагын мэдээллийн систем худалдан авахад үнэ өндөр, программист, техник хангамж, сүлжээний мэргэжилтэн ажилд авахад цалин өндөр гэх мэт бэрхшээл үүсэв. Түүнд эдгээр асуудлыг оновчтой шийдэх гарц байгаа юу? Мэдээллийн технологи нь бусад шинжлэх ухааны салбарыг бодвол харьцангуй хурдан өөрчлөгдөж байгаа салбар билээ. Энэ салбарт байнга техник технологийн том жижиг, олон мянган шинэ шийдлүүд, бүтээлүүд гарч байдаг боловч түүний дотор хамгийн том, хамгийн шинэ өөрчлөлтийг авчирч байгаа технологи бол үүлэн тооцоолол буюу cloud computing юм. Уламжлалт сервер технологийг виртуалчилах технологиор шинэчилсэн энэ технологи нь мэдээллийн технологийн салбарт эрс өөрчлөлт хийсэн. Үүл гэдэг ойлголтыг 1990-ээд оныг хүртэл хоёр цэгийг холбосон харилцаа холбооны үндсэн технологи болох телефоноос зээлдсэн бөгөөд хожмоо телефонтой төстэй боловч илүү бага өртөгтэй VPN /Virtual Private Network/-ийг ашиглаж эхэлсэн байна. Тэнцвэрийг хадгалах үүднээс өгөгдлийн урсгалыг ачаалал тохируулагч руу шилжүүлснээр нийт сүлжээний bandwith-ийг илүү үр дүнтэйгээр ашиглах бололцоо гарч ирсэн. Үүлэн тэмдэглэгээ нь хэрэглэгч болон үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагын хоорондох уулзах цэгийг дүрслэхэд хэрэглэгдэж байжээ. Үүлэн тооцоолол үүнийг өөрсдийн сүлжээний дэд бүтэц болох серверүүдийн бүрхүүлийг дүрслэхэд ашиглажээ. Үүлэн тооцоолол нь мэдээллийн технологийн зах зээлийн хамгийн эрчимтэй хөгжиж буй чиглэлийн нэг юм. Өнөөдөр олон албан байгууллага, хувь хүн үүлэн технологийн үзүүлдэг уян хатан, хөдөлгөөнт байдал, хялбар хандалт, өртөг, зэрэгцээ хандалт, нууцлал, эдийн засгийн хэмнэлт, найдвартай ажиллагааны давуу талуудыг мэддэг болсон. Cloud computing буюу үүлэн тооцоолол гэдэг нь компьютерүүд болон бусад төхөөрөмжүүд нь програм хангамж, дундын өгөгдөл, мэдээллүүдээ интернэтийн орчноор дамжуулан боловсруулдаг тооцоолол юм. Үүлэн технологийн төрлүүд: Infrastructure as a service /Iaas/ - Үүлэн тооцооллын суурь бүтцийн үйлчилгээ нь платформыг хийсвэрчлэн бүтээхэд үндсэн дэд бүтэц нь болдог. Энэхүү үйлчилгээний санал болгож буй техник хангамж, программ хангамжуудыг худалдаж авбал илүү их хөрөнгө шаардагддаг. Хамгийн өндөр түвшинд хэрэглэгч (томоохон байгууллага, корпораци) компьютерын сүлжээний бүтцийн үүл дээр суурилсан Зураг 1.20 Үүлэн технологийн төрлүүд хувилбараар хангагдсан байдаг. Platform as a service /Paas/-Үүлэн тооцооллын платформын үйлчилгээ нь үүлний суурь бүтцийг ашиглан, программ хангамжуудад дэмжлэг үзүүлэх орчин юм. Энэ нь доод түвшний техник хангамж, программ хангамжуудыг эзэмшиж, зардал гаргахгүйгээр түүнийг хөгжүүлэх боломжийг олгодог. Software as a service /Saas/-Сервис ба аппликейшний үүлэн систем. Хэрэглэгчид үнэтэй программ хангамж, хүчин чадал өндөр компьютерыг худалдан авах шаардлагагүй. Тэд программыг ашиглах эрхээ түрээслээд зөвхөн хэрэглэсэн хугацаандаа төлдөг. Үүлний программ хангамжийн үйлчилгээ нь интернэтээр 24

26 төрөл бүрийн программ хангамжуудыг үйлчилгээ үзүүлэх замаар хүргэдэг. Гол шинжүүд: - Сүлжээгээр дамжуулан программ хангамжид хандах болон тэдгээрийг засварлах - Программ хангамжийн хүргэлт нь нэг-нэг, нэгээс-олон гэсэн загвартай. - Программын шинэчлэлт, хөгжүүлэлт хийхэд нэгдсэн нэг үйлдэл хийхэд хангалттай. Мөн интернэтэд нэвтэрч болох аливаа төхөөрөмж дээр ажиллах боломжтой, тэр ч байтугай таблет эсвэл бүр ухаалаг гар утас байж болно. Үүлэн тооцоолол нь интернэтэд суурилсан үйлчилгээний хувьд өгөгдөл, үйлчилгээгээ хүргэх шинэ загвар юм. Үүлэн системийн загварууд 1. Public буюу нийтийн үүлэн систем. Энэ төрлийн загвар нь компаниуд өөр хоорондоо системээ ашиглах боломжийг олгохоос гадна хэрэглэгчдэд ч нээлттэй эх өгөгдлөөс ашиглах боломж олгодог. Энэ төрлийн жишээ нь: Amazon, Google Apps, Windows Azure. 2. Hybrid буюу холимог үүлэн систем. Энэ нь хувийн болон нийтийн үүлэн системээс холилдон тогтох ба нийтийн үүлэн системийн эх өгөгдлөөс нээлттэй ашиглах зэргээр байх боломжит зардлыг багасгаж мөн түүнчлэн мэдээллийн найдвартай байлгах үүднээс хувийн Зураг 1.21 Үүлэн системийн загварууд Зургийг сайруулах дотоод сүлжээндээ байршуулах замаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Гэхдээ энэ төрлийн загвар зах зээл дээр бараг байхгүй болсон ч хамгийн том жишээ бол IBM ба Juniper юм. 3. Community буюу бүлгийн үүлэн систем. Үүлэн систем нь дотоодын дэд бүтэцдээ хязгаарлагдсан байдаг. Нийтийн үүлэн системийн үйлдвэрлэгчид хэрэглэгчдэд өөрийн бүтээсэн дэд бүтцийг санал болгох боломжтой боловч нийтийн үүлэн систем дэд бүтцүүдийг нэгтгэн томосгох боломжгүй байдаг. Иймээс бүлгийн үүлэн системд жижиг компаниуд өөрийн хийсэн дэд бүтэцийг нэгтгэн нийлүүлж бизнестээ ашиглаж болдог. Энэ загвар нь одоохондоо зөвхөн төсөөллийн хэмжээнд байгаа ч Zimory болон RightScale зэрэг компаниуд энэ чиглэлээр хөгжүүлэлт хийж энэ загварын тодорхой хэлбэрийг гарган ирж байгаа юм. 4. Private буюу хувийн үүлэн систем. Энэ төрлийн загварыг хувийн компаниуд эзэмших буюу түрээсэлж хэрэглэдэг. Үйлчлүүлэгчүүддээ системийн функц,үйл явцыг харагдуулахгүй байлгадаг ба зарим тохиолдол сервисүүдийг Software as a Service хэлбэрээр ашиглах боломжийг олгодог. Жишээлбэл: ebay. Асар их хэмжээний өгөгдлийг зүй зохистойгоор ашиглах тал дээр шинэ шинэ дэвшилтэт арга технологиуд нэвтэрч байгаагийн нэг нь үүлэн тооцоолол юм. Хэрэглэгч нэг л төрлийн өгөгдлийг өөрсдийн компьютер дээр байршуулснаар их өгөгдлийн давхардлыг үүсгэдэг. Үүлэн тооцоолол нь энэхүү өгөгдлүүдийг нэгэн дор төвлөрүүлж, олон талаас нь зэрэг хандаж ажиллах боломжийг бүрдүүлж, орон зай, цаг хугацааг хэмнэж, ажлын бүтээмжийг дээшлүүлж байна. Интернэт ашиглан үйлчилгээгээ хэрэглэгчдэд хүргэж буй байгууллагуудад энэ технологи асар том боломжийг олгож байна. Энэ мэт олон боломжууд нээгдэж байгаа хэдий ч манай орны хувьд үүлэн тооцооллын 25 Private (хувийн) Community (бүлгийн) Public (нийтийн) Hybrid (холимог)

27 гол дэд бүтэц болсон интернэтийн хурд төдийлөн хангалтгүй байгаагаас гадны өндөр түвшний үүлнүүдээр үйлчлүүлэх боломж хязгаарлагдмал байна. Жишээ: Google Drive ашиглах Үйл ажиллагаа 1. Google drive үйлчилгээг ашиглахын тулд хаягаар орж, хэрэглэгчийн нэр, нууц үгээр нэвтрэнэ. Үйл ажиллагаа 2. Google drive цонхны бүтэц Үйл ажиллагаа 3. Файлыг агуулах тээгч Хэрэглэгчийн үүсгэсэн файл Компьютерт үүсгэсэн файл Хамтран эзэмшиж буй файл Хамгийн сүүлд үүсгэсэн файл Тэмдэгтэй файл Хогийн сав Нөөцөлсөн файл Хэрэглэгчийн үүсгэсэн файл Үйл ажиллагаа 4. Шинэ хавтас үүсгэх My Drive хэсгийг сонгосон байна. New товчийг дарж, Folder сонгоно. Хавтасны нэр хэсэгт өөрийн нэрийг оруулж өгөөд, Create товч дарна. 26

28 Үйл ажиллагаа 5. Хавтасны харагдах байдал Цонхны баруун хэсэгт хийгдсэн үйлдлийг мэдээлнэ Үйл ажиллагаа 6. Хавтсаа хамтран эзэмших хэлбэрт оруулах Хавтсаа идэвхжүүлж, хулганы баруун товчийг дарж, нээгдэх цэснээс Share г сонгоно. Үйл ажиллагаа 7. Хавтсан дотроо баримт бичиг (Google docs)-ийн файл үүсгэх. Хавтсаа нээж, New цэсийг сонгоход дараах жагсаалт гарна. Хавтас Файл оруулах Хавтас оруулах Google Docs (баримт бичиг) үүсгэх Google Sheet (хүснэгт) үүсгэх Google Slides (танилцуулга) үүсгэх Google Forms (асуулга) үүсгэх Google Drawings (зураг) үүсгэх Google MyMaps үүсгэх Google Sites үүсгэх Дээрх жагсаалтаас Google Docs-ийг сонгоход дараах цонх нээгдэх ба хэрэглэгч бичвэрээ оруулна. 27

29 Үйл ажиллагаа 8. Файл үүссэн байдал. Даалгавар 1. Манай оронд үүлэн технологийн хөгжил ямар байгаа талаар судалгаа хийж, тэмдэглэл хөтөлнө үү. 2. Үүлэн санах ойн үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагуудын талаарх мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийнэ үү. Google Drive (багтаамж 15GB, үнэгүй) One Drive (багтаамж 15GB+15GB, үнэгүй) Media fire (багтаамж 50GB, үнэгүй) Mega (багтаамж 50GB, үнэгүй) Dropbox (багтаамж 2GB, үнэгүй) Компьютерын практикум 1. МХХТ, түүний хөгжил сэдэвт эсээ бүхий баримт бичгийн файл үүсгэж, хамтран эзэмших тохиргоо хийнэ үү. Google Drive дээр хавтас үүсгэж, хавтсаа багштайгаа хамтран ашиглах (share) тохиргоо хий. Хавтасны нэрийг өөрийн нэрээр өгөөрэй. Хавтсан дотор баримт бичиг үүсгэж, файлын нэрийг өөрчилнө (File1 гэх мэт) Үүсгэсэн баримт бичгийн файлд МХХТ, түүний хөгжил эсээгээ шивж, бичвэрийг хэлбэршүүлнэ. 2. Мэргэжил сонголтын тухай баримт бичгийн файл (Google Docx) үүсгэж, download хийнэ үү. 3. Интернэтийг ямар зорилгоор хэрхэн ашиглаж буй талаар дунд болон ахлах ангийн 50 сурагчаас авах бичил судалгааг Google Form ашиглаж хийнэ үү. Файлаа ангийнхантайгаа хамтран эзэмших тохиргоог хийгээрэй. 4. Өмнө нь үүсгэж байсан ямар нэгэн файлыг Google Drive дээрх хавтсандаа upload хийж, туршаарай. 28

30 5. Ангийн сурагчдын гэр бүлийн цахилгааны хэрэглээг тооцох хүснэгтэн файл (Google Sheet) үүсгэнэ үү. Хамгийн их болон бага хэрэглээтэй өрхийн мэдээллийг гаргана уу. Өрхийн цахилгааны хэрэглээнд хамгийн их нөлөөлж буй төхөөрөмж юу байна вэ? 6. Дараах 4 чиглэлээр багт хуваагдан, сэдвийн хүрээнд багаараа судалгаа хийж, реферат бичнэ үү. Google Slides, Google Drawings, Google My Maps, Google Sites Робот технологи Асуудал Нэгэн сургууль Лего робот -той болсон тул ахлах ангийн сурагчид роботын дугуйлан байгуулах санаачилга гаргав. Тэд сонирхсон хэн бүхэнд зориулж дугуйлангийн хөтөлбөр боловсруулах, мэдээлэл (бичвэр, аудио, видео, тоон болон график гэх мэт) бэлтгэх, мэдээллээ түгээх (цахим шуудан, нийгмийн сүлжээ, ангийн хурал), уулзалт зохион байгуулах, үзэсгэлэн гаргах, тайлан бичих зэргээр төлөвлөгөө гаргаж, ажиллах шаардлагатай боллоо. Робот гэгч зүйл шинжлэх ухааны уран зөгнөлт ном, киногоор хязгаарлагддаг байсан цаг хэдийн өнгөрч, дэвшилтэт технологи хөгжсөн эрин үед төрөл бүрийн роботууд зохион бүтээгдсээр байна. Роботыг тодорхойлсон олон тодорхойлолтууд байдгаас заримыг авч үзье. Робот гэдэг нь төрөл бүрийн зорилгоор бүтээсэн хөдөлгөөнт хэсгүүд бүхий нэг цогц эд төхөөрөмж эсвэл програмчилж болдог олон янзын үйлдэл хийдэг материалууд, багажууд, хэрэгслүүд (Америкийн Роботын Институт, RIA). Робот гэдэг нь аливаа тухайн ажлыг автоматаар гүйцэтгэх чадвартай, компьютер удирдлагатай машиныг хэлнэ (Кэмбриджийн Advanced Learner's Dictionary). Робот нь автомат удирдлагатай, дахин программчилж болдог, түгээмэл чанартай, гурав болон түүнээс олон координат системд ажилладаг, тухайн байрлалдаа эсвэл хөдөлгөөнт байдлаар ажиллах чадвартай, үйлдвэрлэлийн ажиллагааг автоматжуулах үндсэн зорилготой (International standard ISO 8373). Америкийн Роботын институт 1. Гар удирдлагатай тусгай тоног төхөөрөмж 2. Урьдаас тогтоосон давтамжийн дагуу ажилладаг, автомат удирдлагатай тоног төхөөрөмж 3. Программчилж болдог, алсаас удирддаг, цэгээс цэг рүү явж чаддаг робот 4. В ангиллын робот (орчин тойрноосоо мэдээлэл аван түүндээ дүгнэлт, шинжилгээ хийж чаддаг дээд зэрэглэлийн робот) Зураг 1.22 Роботуудын ангилал 29 Японы Роботын Үйлдвэрлэлийн Холбоо 1. Хүн гар аргаар удирддаг тоног төхөөрөмж 2. Тогтсон ажиллагаатай робот 3. Тогтсон бус ажиллагаатай робот ( Түүний ажиллагааг хялбар аргаар өөрчилж болдог) 4. Дахин тоглуулж болдог робот (түүний хөдөлгөөнийг урьдчилан бичээд, дараа нь бичлэгийн дагуу ажиллуулна. 5. Тоон хяналтын удирдлагатай роботууд ( Түүний хөдөлгөөнийг тусгай программаар удирдахын зэрэгцээ гар аргаар даалгаврыг нь өгнө. 6. Оюун ухаант робот (Орчин тойрноо өөрөө мэдрэх, даалгавраа биелүүлэх чадвартай).

31 Роботыг хэрхэн бүтээдэг вэ? Математик, компьютер, физик, механик инженерчлэл, цахилгааны инженерчлэл, биологи, хими болон анагаахын шинжлэх ухааныг ашиглан роботын загварыг зохиож, угсарч, программчилж шалгадаг. Робот нь хиймэл оюун ухаантай нягт холбоотой. Робот нь юун ухааныг жолоодон удирдах чадвартай байх шаардлагатай бөгөөд оюун ухааныг түүнд нутагшуулахын тулд нарийн судалгаа хийх хэрэгтэй болдог. Жишээ нь: Биднийг хүрээлэн буй орчин ямар болох талаар байгаль орчны зураглал хийх болон роботын хөдөлгөөний төлөвлөлтийг хийхдээ бие нь хэрхэн яаж хөдлөж, ажиллах болон эрсдэлээс хамгаалан хамгаалалтын гарцыг төлөвлөх буюу нэг цэгээс нөгөө цэг рүү шилжих хөдөлгөөнийг хангасан байх ба бие махбодийн хувьд холбох, удирдах гол эд анги нь чухам юу болохыг нарийн судлах, тодорхойлох шаардлагатай. Робот ямар шинж чанартай вэ? Мэдрэмж. Юуны түрүүнд роботууд орчин тойрноо мэдрэх чадвартай байдаг. Роботын хувьд гэрэл мэдрэгч нь бидний нүд, хүрэх болон даралт мэдрэгч нь бидний гар, химийн мэдрэгч нь хамар, сонсгол болон дуу авианы локатор мэдрэгч нь чих, харин амт мэдрэгч нь бидний хэлтэй ижил үүрэгтэй юм. Хөдөлгөөн: Роботууд орчин тойрондоо хөдлөх чадвартай байх хэрэгтэй. Дугуйгаар эргэж байна уу, хөлөөрөө алхаж байна уу, тулж хөдөлж байна уу, ямар нэгэн аргаар хөдөлдөг байх нь чухал. Бүтэн биеэрээ ч хөдөлж болно эсвэл биеийнхээ аль нэг хэсгээр хөдөлдөг байж болно. Энерги: Роботууд өөрсдийгөө цэнэглэдэг байх нь чухал. Нарны гэрэл, цахилгаан эрчим хүч, батарей зайнаас эрчим хүч авч болдог. Ямар эх үүсвэрээс энерги авах нь ямар үүрэгтэй робот вэ гэдгээс шалтгаална. Оюун ухаан: Роботуудад ямар нэгэн хэлбэрийн ухаан хэрэгтэй ба программчлал энд хэрэг болдог. Энэ ухааныг роботод бүтээж өгдөг хүнийг программ зохиогч гэнэ. Робот ямар нэгэн аргаар энэ зохиосон программыг хүлээн авахаар бүтээгдэх бөгөөд хүлээн авсан программын дагуу ажлаа гүйцэтгэнэ (Эх сурвалж: программ функц заавар команд процедур мотор дугуй хөдөлгүүр араа асаагч процессор Программ хангамж Хөдөлгөөн тархи Зураг 1.23 Роботын шинж чанар (зургийг сайжруулах) мэдрэгч энерги гэрэл дулаан дуу авиа шүргэлт орон зай батерей нарны эрчим хүч цахилгаан газрын тос/газ хими Лего групп Массачусетсын Технологийн Институттэй хамтран микропроцессор, мотор, мэдрэгч болон тусгай програм хангамж бүхий MINDSTORM хэмээх роботуудыг 30 Зураг 1.24 Лего робот

32 хэдэн жилийн өмнөөс гаргаад байгаа юм. Лего робот нь нэг иж бүрдэлдээ чөлөөт сонголтоор угсарч болохуйц хуванцар жижиг хэсгүүд, төрөл бүрийн араа, дугуй, туузан дамжуурга, программчлах боломж бүхий төв процессор, төрөл бүрийн цахилгаан моторууд, өнгө, зай, дуу гэх мэт олон төрлийн мэдрэгчүүдээс бүрддэг сургалтын цогц хэрэглэгдэхүүн юм. Энэхүү роботыг ашигласнаар сурагч та өөрийн хүссэн загвараар роботоо угсарч, программчлан тодорхой үйлдэл гүйцэтгэх зорилт тавьж, бодитойгоор туршин хэрэгжүүлэх нөхцөл бүрддэг. Хиймэл оюун ухаан Эрт дээр үеэс философичид болон математикчид формал (хийсвэр) загварыг хөгжүүлсээр ирсэн. Алан Тюринг болон бусад математикчид логикд үндэслэн програмчлах боломжтой дижитал электрон компьютерыг бүтээхэд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн. Тухайлбал, Тюрингийн тооцооллын онолд машин нь "0" болон "1" гэсэн энгийн тэмдгүүдийг хольж, математикийн дедукцийн ямар ч боломжийн үйлдлийг дуурайлгах боломжтойг авч үзсэн байдаг. Ингэснээр танин мэдэхүйн онол, кибернетик дэх (мэдрэлийн системийн) нээлтүүд хийх, зарим судлаачдыг электрон тархи бүтээх үйл ажиллагаанд татан оролцуулсан байна. Хиймэл оюун (англ. Artificial Intelligence, AI) нь компьютерын программ хангамжаар бүтээгдсэн хүний сэтгэхүйг дууриалгасан ба бараг ижил түвшинд хүргэсэн технологийн төрөл ба аливаа хүний хийдэг үйл ажиллагааг удирдахад зориулагддаг болно. Хиймэл оюун нь өөрийгөө хөгжүүлж байдаг программ хангамжийн төгс программ юм. Зураг 1.25 Хиймэл оюун ухааны хөгжил Хиймэл оюунд байвал зохих чадварууд: 1. Өөрт дүн шинжилгээ хийж, хариултыг өөрийнхөөр илэрхийлдэг байх. 2. Өөрийн алдааг олж засварладаг 3. Хүний сэтгэхүйгээс илүү давсныг сэтгэх Даалгавар 1. Робокон тэмцээний талаар юу мэдэх вэ? Анх хаана, хэдэн онд зохиогдсон бэ? Хэчнээн орны тамирчид оролцдог вэ? Монгол орны тамирчдын гаргасан амжилт зэргийн талаар судалгаа хийж, дүгнэлт гаргана уу. 31

33 2. Улс орон болгонд робот технологийг хөгжүүлж байна. Манай улсад хөгжүүлсэн ямар ямар робот байдаг вэ? Энэ талаар бичил судалгаа хийж, танилцуулга бэтлгэнэ үү. 3. Хиймэл оюун ухааныг аж үйлдвэрийн салбарт хэрэглэсний давуу болон сул талыг жишээгээр тайлбарлана уу. 4. Машин сургалт манай оронд хэр хөгжиж байна вэ? Энэ талаар мэдээлэл цуглуулж, дүн шинжилгээ хийнэ үү. Компьютерын практикум 1. Машин сургалт -ын талаар интернэтээс мэдээлэл хайж, оюуны зураглал хийнэ үү. 2. Deep Learning -ийн талаар интернэтээс мэдээлэл хайж, тэмдэглэл хөтөлнө үү. 3. Танай сургуульд роботын дугуйлан ажилладаг уу? Лего роботын талаар юу мэдэх вэ? Инновац Инновац гэдэг нь in nova буюу шинээр сэдэх, санаачлах гэсэн утгатай латин үг юм. Анх инновацын талаар эрдэмтэн, судлаачид: Шинэ бүтээгдэхүүн нэвтрүүлэх; Үйлдвэрлэлийн шинэ арга замыг эзэмших; Шинэ зах зээл нээх; Шинэ түүхий эд гарган авах; Үйлдвэрлэлийн салбаруудыг зохион байгуулах гэсэн төрлүүдээр ангилан авч үзсэн бөгөөд одоо ч шинжлэх ухаан, технологи, үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбарт хэрэглэгдсээр байна. Инновац гэж шинэ мэдлэгийг баялаг болгон хувиргах цогц үйл явц. Манай оронд 2012 онд Инновацын тухай хууль батлагдсан бөгөөд тус хуулийн 15 дугаар зүйлд инновацын бүтээгдэхүүн дараах шаардлага хангасан байна гэж үзсэн. Үүнд: Монгол Улсад шинээр үйлдвэрлэгдэж байгаа, эсвэл зах зээл дээрх ижил төстэй бүтээгдэхүүн, технологи, үйлчилгээтэй харьцуулахад өрсөлдөх чадвар, техник, эдийн засгийн үзүүлэлтээр илүү байх; Импортыг орлох буюу экспортын нөөцийг өсгөхөд чиглэсэн байх; Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч нь оюуны өмчийн эзэмшигч байх, эсхүл түүний эзэмшигчтэй лицензийн гэрээ байгуулсан байх; Бүтээгдэхүүний инновац гэдэг нь шинж чанар, хэрэглээ, зориулалтаараа шинэ эсвэл илүү сайжирсан бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нэвтрүүлэхийг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл техникийн тодорхойлолт, эд анги ба материал, программ хангамж, хэрэглээний хялбар байдал, үйл ажиллагааны чанаруудад гарсан мэдэгдэхүйц сайжралтыг ойлгоно. Шинэ бүтээгдэхүүн гэдэг нь тухайн компани өмнө нь үйлдвэрлэж байсан бүтээгдэхүүнээс шинж чанар, хэрэглээний зориулалт зэрэг нь эрс өөрчлөгдсөн бараа үйлчилгээг хэлнэ. Жишээ нь: Микропроцессор, дижитал камер, флаш диск, гар утас. Бүтээгдэхүүний инновац боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд загвар дизайн чухал байр суурь эзэлдэг. Үйл явцын инновац гэдэгт шинэ, сайжруулсан үйлдвэрлэлийг тодорхой арга, аргачлалаар хэрэгжүүлснийг ойлгож болно. 32 Зураг 1.26 Зураасан код

34 Үйлдвэрлэлийн аргад бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлчилгээ үзүүлэхэд шаардлагатай арга техник, тоног төхөөрөмж, программ хангамж байна. Үйлдвэрлэлийн шинэ аргад үйлдвэрлэлийн шугамд шинэ автоматжуулсан систем нэвтрүүлэх, бүтээгдэхүүн боловсруулалтыг компьютер, тоног төхөөрөмж ашиглах зэрэг аргууд орно. Бараа бүтээгдэхүүнд зураасан (Бар) код нэвтрүүлсэн, радио долгионы давтамжаар барааны байрлал тогтоох систем нэвтрүүлэх, байршил тогтоох систем, ямар нэгэн үйлчилгээний захиалгын мэдээллийн систем зэрэг нь ханган нийлүүлэлтийн шинэ арга юм. Өндөр технологи Асуудал Цэцгээ интернэтээс маш сонирхолтой мэдээлэл уншиж, монгол эрдэмтдээрээ бахархах сэтгэл төрөв. Монголд 370 гаруй айл, өрх эсгий гэрт амьдардаг гэсэн судалгаа байдаг бөгөөд гэрт берзинт, цагаан бүрээс зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Цагаан бүрээсийг жилд хоёр удаа солих тохиолдол ч байдаг. Тэгэхээр ус, чийг нэвтрүүлэхгүй, өнгө, будгаа алддаггүй нано гэрийн бүрээс хэрэглээнд нэвтэрснээр берзинт шаардлагагүй болох юм. Нанотехнологийн аргаар адууны яснаас гаргаж авсан "Адуу" кальцийн бэлдмэл, "Картилл" үе мөчний бэлдмэл, адууны зүрхнээс гаргаж авсан "Эконюкс" зүрхний тэжээл нь оюуны өмчийн газраас патент авсан төдийгүй олон улсад бүртгэлтэй. Нано даавууны онцлог нь хэзээ ч муудаж, гандахгүй. Ноос, ноолуурын үйлдвэрийн хаягдлаар галд тэсвэртэй, шатдаггүй барилгын дулаалгын материалыг нано технологийн тусламжтайгаар үйлдвэрлэж байна. Тэрээр цаашид нанотехнологийн талаар илүүг судалж, Нанотехнологийн хөгжил, хэрэглээ сэдэвт илтгэл бэлтгэж, анги хамт олондоо хэлэлцүүлэхээр боллоо. Нанотехнологи Нанотехнологи нь физик, хими, материал судлал, инженер гэх мэт олон шинжлэх ухааны нэгдлээс үүссэн салбар технологи. Энэ нь өмнө байсан технологи улам сайжирч нано хэмжээст орчинд шилжсэний үр дүн. Нанотехнологи нь нано хэмжээст атом, молекулыг ашиглан аливаа зүйлийг багаас томруу шилжих хэлбэрээр бүтээдэг. Нано гэж юу вэ? Нано гэдэг нь тэрбум хуваасны нэг гэсэн үг бөгөөд 1 нанометр бол 1 метрийг тэрбум хуваасны нэгтэй тэнцэх хэмжээ юм. Зарим зүйлийг нанометрээр хэмжиж үзвэл: Зураг 1.27 Нанометр хэмжээ (зургийг дахин зурах) 33

35 Нано шинжлэх ухаан болон нано технологи гэж юу вэ? Нано шинжлэх ухаан гэдэг нано хэмжээ (1-100 нанометр)-нд тухайн материал ямар шинж чанартай вэ гэдийг судалдаг шинжлэх ухаан юм. Нанотехнологи гэдэг бол аливааг нано хэмжээст түвшинд угсрах, бүтээх, өөрчлөх технологи. Нанотехнологийн салбар нь хөгжсөнөөр дэлхий дахинд тулгамдаж буй олон асуудлуудыг шийдэх боломжийг бүрдүүлнэ. Тухайлбал: - Аюулгүй хямд цэвэр эрчим хүч - Илүү бат бөх, хөнгөн материалууд - Хямд усны шүүлтүүр - Сөрөг нөлөө багатай эм болон эмнэлэгийн тоног төхөөрөмжүүд. Сүүлийн үеийн эрэлт хэрэгцээтэй нано материал нь нүүрстөрөгчийн нано хоолой бөгөөд хөндий хоолой мэт хэлбэртэй энэхүү материал ойролцоогоор 1 нанометрийн өргөнтэй, дотор тал нь хөндий хэдий ч маш шигүү бүтэцтэй, маш бат бөх чанартай. Нано чип ашигласнаар компьютер нь илүү овор багатай, илүү хямд, илүү хүчин чадалтай болж байна. 21-р зууны эхэн үед нанометр өргөнтэй транзистор хэрэглэж байсан бол одоо энэ хэмжээг хэд дахин багасгах боломжтой болсон. Ийнхүү тооцоолон бодох чадвар нь Гордон Мурын хуулийн дагуу өсдөг бөгөөд нано технологи нь энэхүү өсөлтийг үргэлжлүүлэх боломжийг хангаж байна. Гордон Мур ( Intel компанийг үндэслэгч)-ын хууль Чипэнд агуулагдах транзисторын тоо жил тутамд 2 дахин нэмэгдэнэ. Нанотехнологийн хэрэглээ Нано хэсгүүдийг нэмснээр материалын чанар ихээхэн өөрчлөгддөг тул нанотехнологийг аливаа материалыг сайжруулахад их ашиглаж байна. Тухайлбал: Даавуу үйлдвэрлэгчид ус, чийг нэвтэрдэггүй, ганддаггүй, будаг тогтдоггүй бүтээгдэхүүн гарган авч байна. Мөн нүүрстөрөгчийн бөмбөлөг, нано гуурсыг төрөл бүрийн материал үйлдвэрлэхэд хэрэглэж байна. Жишээ: Нано гуурсыг бат бөх даавуу, компьютерын чип, хатуу хуванцар үйлдвэрлэхэд ашигладаг. Манай ард түмэн эрт дээр үеэс мөнгөн аяга, эдлэл хэрэглэсээр ирсэн. Учир нь мөнгө нянгийн эсрэг үйлчилгээтэй байдаг бөгөөд энэ шинж чанарыг нано технологид ашиглаж байна. Тухайлбал: Мөнгөний атомыг угсарч, нано мөнгө үүсгэн хуванцар материалтай хольсноор бидний хоол, хүнсийг найдвартай хадгалдаг сав, суулга үйлдвэрлэж байна. Нано технологийг электроник, сансар судлал, хүнс, гоо сайхан, материалын үйлдвэрлэл, анагаах ухаан, батлан хамгаалах зэрэг олон салбарт ашиглаж байгаа баримт, жишээ, туршлага нэмэгдсээр байна. Электроник Асуудал Төгсөх ангийн сурагчдын дунд Мэргэжил бүхэн сайхан сэдэвт эсээ бичлэгийн уралдаан зарлажээ. Батын аав электроникийн инженер. Тэрээр аавынхаа мэргэжлийн талаар бичихээр шийдсэн тул ажлын газраар нь зочилж, мэдээлэл цуглуулан, хэрхэн ажилладаг талаар туршлага судлахаар болов. Суут зохион бүтээгч Томас Эдисон 1879 онд гэрлийн чийдэнг боловсронгуй болгосноор хүн төрөлхтний хувьд айл бүрд цахилгаан гэрэл түгээх эх үүсвэрийг тавьсан. Ингэснээр чийдэн асаахад хэрэглэгдэх цахилгаан гүйдэл дамжуулаад зогсохгүй зурагт, угаалгын 34 Зураг Нүүрстөрөгчийн нано хоолой

36 машин гэх мэт ахуйн хэрэгцээний цахилгаан хэрэгслийг ажиллуулах хаалгыг нээж өгсөн. Түүний байгуулсан компани 1882 онд Нью-Йорк хотыг гэрэлтүүлэх гэрээ байгуулснаар дэлхий даяар айл бүр гэрэлтэй болох боломжтой болсон. Электроник гэж цахилгаан энергийг хэрхэн удирдах талаар судалдаг шинжлэх ухааныг хэлнэ. Зураг Электроникийн ангилал Электроник нь хүрээлэн буй орчин, ахуй амьдрал, хүний бүхий л үйл ажиллагаанд өргөн хэрэглэгдэж байна. Электроник нь автомашины, ахуйн, үйлдвэрийн, цөмийн, эмнэлгийн гэх мэт чиглэлээр хөгжиж байна. Зураг 1.30 Тээврийн хэрэгсэл Зураг 1.31 Гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл Зураг 1.32 Эмнэлгийн төхөөрөмж 35 Зураг 1.33 Үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл

37 Гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл Гэр ахуйн цахилгаан болон автомат хэрэгслүүд нь ахуйн төрөл бүрийн ажлыг хөнгөвчлөх, цаг хугацаа хэмнэх, амьдралын таатай орчныг бүрдүүлэхэд чухал үүрэгтэй бөгөөд дараах төрлүүдтэй. Үүнд: Цахилгаан дамжуулалтын утас, шнур. Цахилгаан дамжуулагч утсыг зориулалтаар нь угсралтын, арматурын, холбооны, ороомгийн, монтажийн, хонхны гэж хуваадаг. Цахилгаан угсралтын хэрэгсэл. Үүнд цахилгаан хэрэгслүүдийг цахилгаан хэлхээнд залгах, цахилгааны монтаж, угсралтын ажилд ашигладаг унтраалга, залгуур зэрэг нь багтана. Цахилгаан гэрэлтүүлэгчид. Энэ нь гэрэл үүсгэгч болон гэрэлтүүлгийн их бие гэсэн хоёр хэсгээс бүрддэг. Гэрэл үүсгэгч нь дулааны улайсгагч чийдэн, хийн цахилалтын тэсрэлтийн гэсэн төрлүүдтэй. Цахилгаан халаагч хэрэгсэл. Энэ нь бусад төрлийн халаалтаас давуу талтай. Тухайлбал ажиллагаанд бэлэн, хорт зүйл гаргадаггүй, ашигт үйлийн коэффициент өндөр, ажлын гадаргуугийн чадал, температур тохируулах зэрэг. Хөргөгч, хөлдөөгч машин. Хийцээр нь: Компрессорын, Абсорбцын, Дулаан цахилгааны гэж ангилдаг. Ууршуулагчийн цан, мөсийг хайлуулж цэвэрлэх аргаар нь: Энгийн, Хагас автомат, Бүрэн автомат гэж хуваадаг байна. Угаалгын машин. Энэ нь угааж боловсруулах ажиллагааны механикжилт, автоматжуулалтаасаа хамаарч угаасан зүйлийн ус шавхагчгүй угаалгын машин СМ, гар шавхагчтай угаалгын машин СМР, хагас автомат угаалгын машин СМП, Автомат ажиллагаатай угаалгын машин СМА гэсэн төрлүүдтэй байна. Оёдлын ба сүлжмэлийн машинууд. Томас Эдисон цахилгаан хөдөлгүүрийг нээсний дараа 1889 онд цахилгаан оёдлын машиныг үйлдвэрлэв. Цэвэрлэгээний зориулалттай машин. Энд тоос сорогч, шал өнгөлөгч, цэвэрлэгч машинууд хамаарна. Тоос сорогч нь өрөө тасалгааны тоосыг вакумын аргаар цэвэрлэх бөгөөд ажиллах зарчим нь хүчтэй агаарын урсгалын энергийг ашиглах зарчим дээр үндэслэгдсэн байдаг. Агаар сорох агрегатын байрлал буюу их бие дотор агаарын урсгалын чиглэлээр шулуун урсгалтай, хуйларсан урсгалтай. Шал арчигч цэвэрлэгч машинууд нь их бие, эргэгч хавтан диск, щетка, цахилгаан төхөөрөмж, удирдах бариул зэргээс бүрдэнэ. Гал тогооны машинууд. Хүнсний бүтээгдэхүүн, хоол хийх зориулалттай. Жишээ нь: Цахилгаан мах татагч, цахилгаан гурил хэрчигч, талх болон төмс шарагч гэх мэт. Орон байрны бичил цаг уурыг тохируулах зориулалттай машин. Энэ төрлийн төхөөрөмж ахуй хэрэгцээнд өргөнөөр хэрэглэгдэх болсон бөгөөд автомат кондиционер, агааржуулагч вентиляртор, агаар чийгшүүлэгч, агаар цэвэрлэгч, чагаар ионжуулагч зэрэг багтана Цахилгаан хэмжигч багажууд. Цахилгаан тоолуур Электроникийн шинжлэх ухааныг хэн хөгжүүлж байна вэ? Мэдээж электроникийн инженерүүд. Тэд юу хийдэг вэ? Ахуй болон үйлдвэрлэлд зориулагдсан цахилгаан хэрэгслийн эд анги, программ хангамж, бүтээгдэхүүн болон системийн зураг төслийг зохиомжлох, боловсруулах; Хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээг судлах, цахилгаан системийн шаардлага, хүчин чадал, үнэ өртгийг судлах, төлөвлөгөө гаргах; Цахилгаан эд анги, тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ, үйл ажиллагааг хянах, шалгах, хөгжүүлэх. Цахилгаан системийн хэрэглээнд дүн шинжилгээ хийх, 36

38 Дэвшилтэт технологи ашиглан, шинэ загвар, инноваци бүтээх; Цахилгаан багаж, тоног төхөөрөмж, системийн хамгааллын стандарт, дүрэм, журмыг хэрэгжүүлж буй байдалд хяналт тавих; Электрон эд анги болон системд хэрэглэгдэж буй электрон шинж чанарын техникийн үзүүлэлтүүдийг сайжруулах шинэ хэрэглээ, загварын зураг төсөл боловсруулах. Шинэ төхөөрөмж, хэрэгсэл, технологийг ашиглах заавар боловсруулах, сургалт зохион байгуулах, зөвлөн туслах гэх мэт. Орчин үеийн электроникийн үйлдвэрлэлийг бараг бүгдийг робот гүйцэтгэж байгаа гэж ойлгож болно. Эх хавтан, процессор зэрэг нарийн эд ангиудыг хүн гүйцэтгэж угсарна гэхэд төвөгтэй юм. Конденсатор, хагас дамжуулагч зэргийг угсрах, үйлдвэрлэх зэрэг ажлуудыг роботод л даалгахаас өөр аргагүй. Жишээ: Хүн компьютерын эх хавтанг угсарч гагнана гэвэл тэр олон мянган жижиг эд ангиудыг алдаагүй зөв гагнаж, нийлүүлнэ гэхэд үнэхээр төвөгтэй. Харин робот нь нэг секундэд хэд хэдэн эд ангийг нийлүүлж үйлдвэрлэж чадна. Биотехнологи Асуудал Нэгэн ангийн сурагчид биологийн хичээлд дээр хувиргасан амьд организм (GMO) сэдвээр мэтгэлцээн хийхээр болов. Нотлогч тал хувиргасан амьд организмын давуу талыг, няцаагч тал учруулж болох эрсдлийн талаар мэдээлэл цуглуулахаар болов. Зураг 1.35 Цагаан идээ (зураг засах) Зураг 1.34 Ажилчин робот (зураг засах) 10,000 гаруй жилийн өмнөөс л хүмүүс амьтан үржүүлж, ногоо тарьж, хоол хүнс, хувцас хэрэглэлээ үйлдвэрлэж байсан нь биотехнологийг амьдралдаа нэвтрүүлж, хэрэглэж байсан гэсэн үг. Түүнчлэн 6000 орчим жилийн өмнөөс тараг бүрж, бяслаг шахаж, тариа будаа, сүүг исгэж гашуун нясуун ундаа хийж байжээ. Иймд биотехнологи бол цоо шинэ ойлголт биш юм. Биотехнологи нь амьд бие махбод, эсийг ашиглан тодорхой бүтээгдэхүүн гарган авах технологи юм. Өөрөөр хэлбэл биотехнологи нь биологид үндэслэсэн үйлдвэрлэлийн үйл явц. Биотехнологийн хөгжил Эртний биотехнологи: Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хэрэглэдэг биологийн объектын мөн чанарыг ойлгодоггүй байв Дунд үеийн биотехнологи: Биологийн объектын мөн чанарыг ойлгож мэдэх болсноор, тэднийг байгальд байж болох хүрээнд хувирган ашиглаж эхлэв Орчин үеийн биотехнологи: Байгальд байдаггүй шинж чанартай биологийн объектыг бий болгож ашиглах болсон. Биотехнологи нь эсийг, молекулуудыг удирдаж, үйл ажиллагааг нь өөрчлөн, био бүтээгдэхүүн гарган авах, амьд биетүүдийг хувиргах, өвчин эмгэгийг эдгээж илааршуулах гээд олон боломжийг хүн төрөлхтөнд нээж байна. Өнөөдөр биотехнологид эс, түүнийг бүрдүүлэгч молекулуудыг ашиглан үйлдвэрлэл явуулах, эм бэлдмэл, бүтээгдэхүүн гарган авах, өвчин эмгэгийг эмчлэх, амьтан ургамлын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, шинж чанарыг өөрчлөх зэрэг ойлголт багтаж байгаа бөгөөд шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн олон салбарууд биотехнологийг өргөн ашиглаж байна. Үүнд: Анагаах ухаан (вакцин, антибиотик гэх мэт) 37

39 Хүнсний биотехнологи (айраг, тараг, хүнсний нэмэлт тэжээл гэх мэт) ХАА (газар тариалан, ургамлын боловсрох хугацаа, биотүлш гэх мэт) Байгаль орчин (цөлжилт, нөхөн үйлдвэрлэл гэх мэт) Инновац (патент болон нээлт гэх мэт) Генетик, удамшил (хувиргасан амьд организм ургамал гэх мэт) Биоинформатик (биологийн өгөгдлүүдийг (мэдээллүүдийг) оновчтой зохион байгуулах, дүн шинжилгээ хийх боломжийг олгодог салбар юм. Нано биотехнологи Монгол улсад биотехнологи хэрхэн хөгжиж байна вэ? Манай оронд орчин үеийн биотехнологийг шинжлэх ухаан, технологийн тэргүүлэх чиглэл болгон төрийн бодлоготой хөгжүүлэх асуудал 1986 оноос тавигдсан. Тухайлбал: БНМАУ-д биотехнологийн судалгаа шинжилгээ, үйлдвэрлэлийг 2000 он хүртэлх хугацаанд хөгжүүлэх концепци -ийг 1987, биотехнологийн талаар тусгай бүлэг (боть) агуулсан БНМАУ-ын шинжлэх ухаан, техникийн дэвшлийн 2005 он хүртэлх хугацааны цогцолбор программ -ыг 1988 онд МАХН-ын Төв хороо, БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлөөс баталгаажуулжээ. Мөн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамнаас боловсруулж Засгийн газрын 2000 оны 202 дугаар тогтоолоор батлуулсан Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийг 2010 он хүртэл хөгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр -т биотехнологийг тус улсын шинжлэх ухаан, технологийн нэг тэргүүлэх чиглэл болгон тусгасан. Хөтөлбөрийн хүрээнд биотехнологитой холбоотой дэвшүүлсэн зорилтыг авч үзвэл: Автоматжуулсан горимын уян технологи бүхий дэлхийн стандартын жижиг үйлдвэр (Pilot Plant) байгуулан эх орны түүхий эдэд тулгуурласан эм, био бэлдмэл үйлдвэрлэж гадаад зах зээлд шууд гарахад чиглэгдсэн шинжлэх ухаан, технологийн чадавх, олон улсын эрх зүйн нөхцөлийг бүрдүүлэх; Мал, ургамлын гаралтай түүхий эд боловсруулан хүнс, ахуйн зориулалттай бүтээгдэхүүн хийж байсан ардын уламжлалт аргад шинжлэх ухааны үнэлэлт, дүгнэлт өгч, түүнийг баталгаажуулах, сэргээж дэлгэрүүлэх, шинжлэх ухаан, техникийн орчин үеийн ололттой хослуулан үндэсний дэвшилт технологи бий болгож үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх; Гадаад орны тэргүүний технологи, техник хэрэгсэл, ноу-хауг авч ашиглахаас гадна тэдгээрийг эх орны байгаль, эдийн засгийн нөхцөлд тохируулан нутагшуулах замаар үндэсний технологи болгож эзэмших; Мал, амьтан, ургамлын гаралтай түүхий эдийг ферментаци, биохими, эсийн болон генийн инженерчлэлийн зэрэг аргаар боловсруулж хүн, мал эмнэлгийн зориулалттай эм, биобэлдмэл, хүнс, гоо сайхны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж экспортлох, импортыг орлуулах; Эсийн болон генийн инженерчлэлийн аргаар өндөр ашиг шимтэй мал, амьтан, таримал ургамал гарган авч, өсгөж үржүүлэх; Бичил биетийг өсгөвөрлөх замаар уураг, амин дэмийн агууламж ихтэй бактери, ферментийн бэлдмэл бий болгон хөнгөн, хүнсний үйлдвэрлэлд ашиглах; Ноос, ноолуур, арьс, шир зэрэг стратегийн ач холбогдол бүхий уламжлалт түүхий эдийг дотооддоо гүн боловсруулж дэлхийн түвшинд хүрсэн үндэсний технологиор экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг болох. Нар, салхи, ус, биохий зэрэг эрчим хүчний сэргээгдэх эх үүсвэрийн нөөцийг бүсчилэн судалж, тухайн газар орны байгаль, экологийн нөхцөлд тохирсон техник, тоног төхөөрөмж зохион бүтээж үйлдвэрлэх замаар төв, орон нутгийн жижиг хэрэглэгчдийг цахилгаан, дулаанаар хангах зэрэг зорилтуудыг тавьсан байна. 38

40 Даалгавар 1. Танай дүүрэг (аймаг, сум)-т инновацийг хэрхэн хөгжүүлж байна вэ? Ямар бодлогод хэрхэн тусгасан, түүний үр дүнгийн талаар судалгаа хийнэ үү. 2. Өндөр технологи гэж юу болохыг тайлбарлана уу. 3. Юмсын интернэттэй холбоотой үүсэх технологийн шийдлүүдийг бичнэ үү. Үүнд: а. Энэ нүсэр өгөгдлийг дамжуулах сүлжээ, хадгалах багтаамжийг хэрхэн шийдэж байна вэ? б. Зүйлсийн интернэтийн суурь технологи нь юу вэ? 4. Манай оронд өндөр технологийн чиглэлээр ямар их, дээд сургууль мэргэжилтэн бэлтгэж байна вэ? Харьцуулсан судалгаа хийнэ үү. 5. Биотехнологи-анагаах ухаанд, Биотехнологи-ХАА-д, Биотехнологи- инновац, Биотехнологи- байгаль орчинд гэсэн 4 чиглэл бүхий багт хуваагдан, реферат бичнэ үү. Google Drive программаар мэдээллээ хамтран эзэмшээрэй. 6. Манай оронд нанотехнологи, робот технологи, биотехнологи болон электроникийн чиглэл (ангийн сурагчид 4 багт хуваагдана)-ээр хийгдсэн шинэ бүтээл, инновацын талаар судалгаа хийж, танилцуулга бэлтгэнэ үү. Компьютерийн практикум 1. сайтаар зочлон, орчин үеийн биотехнологийн талаар нэмэлт мэдээлэл авч, товч эргэцүүлэл бичнэ үү. 2. Хүн төрөлхтөн электроник, компьютерын шинжлэх ухааныг хослуулан хөгжүүлснээр ямар үр дүнд хүрч байгаа талаар судалгаа хиийж, 100 үгтэй эсээ бичнэ үү. Агуулгын зураглал 39

41 Зураг МХХТ-ийн хэрэглээ 40

Агуулга. Клоуд гэж юу вэ? Клоуд үйлчилгээний загвар. Клоуд Deployment загвар. Microsoft Azure. Business case. Асуулт & Харуулт

Агуулга. Клоуд гэж юу вэ? Клоуд үйлчилгээний загвар. Клоуд Deployment загвар. Microsoft Azure. Business case. Асуулт & Харуулт Hybrid Cloud Агуулга Клоуд гэж юу вэ? Клоуд үйлчилгээний загвар Клоуд Deployment загвар Microsoft Azure Business case Асуулт & Харуулт Клоуд гэж юу вэ? Клоуд үйлчилгээний загвар 4 Infrastructure as a Service

More information

Шинэ Зууны Иргэн ба Мэдээллийн Технологийн Боловсрол

Шинэ Зууны Иргэн ба Мэдээллийн Технологийн Боловсрол Шинэ Зууны Иргэн ба Мэдээллийн Технологийн Боловсрол Д.Цэдэвсүрэн МУБИС, МБУС-ийн Мэдээлэл зүйн тэнхим Хураангуй Хорин нэгдүгээр зуунд амьдарч буй иргэн бүр мэдээллийг хайж олох, зохион байгуулах, үнэлэхэд

More information

ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАР, ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГО

ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАР, ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГО ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАР, ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГО Б.Ерэн-Өлзий Стратегийн бодлого төлөвлөлтийн газрын ахлах мэргэжилтэн Улаанбаатар 2016-05-23 АГУУЛГА Салбарын өнөөгийн байдал Тулгамдаж буй асуудлууд Хууль,

More information

CLOUD COMPUTING БУЮУ ҮҮЛЭН ТООЦООЛЛЫН ВИРТУАЛЧЛАЛЫН АРГЫГ БАНКНЫ СИСТЕМД НЭВТРҮҮЛСЭН ТУРШИЛТЫН ҮР ДҮНГЭЭС

CLOUD COMPUTING БУЮУ ҮҮЛЭН ТООЦООЛЛЫН ВИРТУАЛЧЛАЛЫН АРГЫГ БАНКНЫ СИСТЕМД НЭВТРҮҮЛСЭН ТУРШИЛТЫН ҮР ДҮНГЭЭС Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences Vol. 52 No 3 (203) 2012 CLOUD COMPUTING БУЮУ ҮҮЛЭН ТООЦООЛЛЫН ВИРТУАЛЧЛАЛЫН АРГЫГ БАНКНЫ СИСТЕМД НЭВТРҮҮЛСЭН ТУРШИЛТЫН ҮР ДҮНГЭЭС Ц.Тулга 1, Ч.Алтангэрэл

More information

ХҮНИЙ НӨӨЦИЙН БҮРТГЭЛ, МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМИЙН ХӨГЖҮҮЛЭЛТ ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛИЙН ЖИШЭЭН ДЭЭР. Б.Аззаяа *, Д.Мөнхтуяа

ХҮНИЙ НӨӨЦИЙН БҮРТГЭЛ, МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМИЙН ХӨГЖҮҮЛЭЛТ ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛИЙН ЖИШЭЭН ДЭЭР. Б.Аззаяа *, Д.Мөнхтуяа Б.Аззаяа, Д.Мөнхтуяа (2017) ÕÀÀ-í øèíæëýõ óõààí ñýòã ë ¹20 (01): 147-152 147 ХҮНИЙ НӨӨЦИЙН БҮРТГЭЛ, МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМИЙН ХӨГЖҮҮЛЭЛТ ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛИЙН ЖИШЭЭН ДЭЭР Б.Аззаяа *, Д.Мөнхтуяа Инженер,

More information

ХАМТРАН АЖИЛЛАХ БИЗНЕС САНАЛ

ХАМТРАН АЖИЛЛАХ БИЗНЕС САНАЛ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ БИЗНЕС САНАЛ PRESENTED BY: WWW.1000MASHIN.MN ХАМТРАН АЖИЛЛАХ БИЗНЕС САНАЛ... эрхлэгч... ХХК-ийг Монголын Цахим худалдаа, үйлчилгээний салбарт мэргэжлийн ПЛАТФОРМ бизнес моделийг хөгжүүлэгч

More information

Уламжлалт бус мэдээллийн хэрэглээ, анхаарах асуудал. Ш.Ариунболд

Уламжлалт бус мэдээллийн хэрэглээ, анхаарах асуудал. Ш.Ариунболд Уламжлалт бус мэдээллийн хэрэглээ, анхаарах асуудал Ш.Ариунболд Интернэтэд нэг минутанд юу болж байдаг вэ? Өгөгдөл бол шинэ газрын тос. Andreas Weigend, Stanford (ex Amazon) Өгөгдлийг бүтээгдэхүүн болгон

More information

Multimedia Authoring and Tools L-2

Multimedia Authoring and Tools L-2 Multimedia Authoring and Tools L-2 2.1 Multimedia Authoring 2.2 Some Useful Editing and Authoring Tools 2.3 VRML 2.4 Further Exploration Multimedia Systems (eadeli@iust.ac.ir) 1 Multimedia Authoring Multimedia

More information

ОРОН НУТГИЙН СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТ, ТЭДГЭЭРИЙГ БОДЛОГО, ТӨЛӨВЛӨЛТӨД АШИГЛАХ НЬ

ОРОН НУТГИЙН СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТ, ТЭДГЭЭРИЙГ БОДЛОГО, ТӨЛӨВЛӨЛТӨД АШИГЛАХ НЬ ҮНДЭСНИЙ СТАТИСТИКИЙН ХОРОО САНГИЙН ЯАМ ОРОН НУТГИЙН СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТ, ТЭДГЭЭРИЙГ БОДЛОГО, ТӨЛӨВЛӨЛТӨД АШИГЛАХ НЬ Илтгэгч: Статистикийн хэлтсийн даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Д.ТУНГАЛАГ 2015

More information

Харилцагчийн удирдлагын систем

Харилцагчийн удирдлагын систем Veritech ERP Customer Relationship Management Харилцагчийн удирдлагын систем 2 Бизнесийн салбарт өрсөлдөөн нэмэгдэхийн хирээр бизнесийн байгууллагууд шинэ хэрэглэгч, худалдан авагчдыг татах, одоогийн харилцагчдынхаа

More information

МОНГОЛБАНКНЫ ТӨЛБӨР ТООЦОО, БҮРТГЭЛИЙН ГАЗАР ТӨЛБӨР ТООЦООНЫ ТӨВ ТӨЛБӨРИЙН КАРТЫН EMV СТАНДАРТЫГ ДЭМЖИЖ АЖИЛЛАХ, ОДООГИЙН БАЙДАЛ

МОНГОЛБАНКНЫ ТӨЛБӨР ТООЦОО, БҮРТГЭЛИЙН ГАЗАР ТӨЛБӨР ТООЦООНЫ ТӨВ ТӨЛБӨРИЙН КАРТЫН EMV СТАНДАРТЫГ ДЭМЖИЖ АЖИЛЛАХ, ОДООГИЙН БАЙДАЛ МОНГОЛБАНКНЫ ТӨЛБӨР ТООЦОО, БҮРТГЭЛИЙН ГАЗАР ТӨЛБӨР ТООЦООНЫ ТӨВ ТӨЛБӨРИЙН КАРТЫН EMV СТАНДАРТЫГ ДЭМЖИЖ АЖИЛЛАХ, ОДООГИЙН БАЙДАЛ 1999 онд Euro Pay International, MasterCard International and Visa International

More information

Програм хангамжийн архитектур (Software Architecture)

Програм хангамжийн архитектур (Software Architecture) Архитектурын зарчмууд Програм хангамжийн архитектур (Software Architecture) 2012 С. Бадрал Нэр томьёо Агуулга Класс ба архитектурын төвшний загварууд SOLID Average Component Dependency Архитектурын төвшний

More information

ЗӨВЛӨХ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ТУХАЙ ЗАРЛАЛ

ЗӨВЛӨХ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ТУХАЙ ЗАРЛАЛ ЗӨВЛӨХ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ТУХАЙ ЗАРЛАЛ Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам нь Боловсролын салбарын мэдээллийн системийн багт Систем шинжээч 1 хүн, Бизнесийн шинжээч 2 хүн, Өгөгдлийн агуулхын архитектч

More information

ИНЖЕНЕРИЙН БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ

ИНЖЕНЕРИЙН БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ ИНЖЕНЕРИЙН БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ ДЭЭД БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ Монгол улсын төрөөс дээд боловсролын чанарын баталгаажуулалтыг хангах талаар баримтлаж байгаа бодлого 1. Монгол улсын Засгийн газрын 2006 оны 08

More information

Хувийн ашиг сонирхлын мэдүүлэг болон хөрөнгө, орлогын мэдүүлгийн мэдээллийн систем. Хяналт шалгалт, дүн шинжилгээний хэлтэс

Хувийн ашиг сонирхлын мэдүүлэг болон хөрөнгө, орлогын мэдүүлгийн мэдээллийн систем. Хяналт шалгалт, дүн шинжилгээний хэлтэс Хувийн ашиг сонирхлын мэдүүлэг болон хөрөнгө, орлогын мэдүүлгийн мэдээллийн систем Хяналт шалгалт, дүн шинжилгээний хэлтэс Системийн зорилго Албан тушаалтнуудын мэдүүлгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээллийн

More information

Халдлага Илрүүлэх Системийн Хосолмол Загварын Судалгаа

Халдлага Илрүүлэх Системийн Хосолмол Загварын Судалгаа Халдлага Илрүүлэх Системийн Хосолмол Загварын Судалгаа Н.Угтахбаяр 1, Б.Өсөхбаяр 1, С.Байгалтөгс 2, Ж.Нямжав 1 1 ХШУИСургууль, МУИС, Монгол 2 БУХСургууль, ШУТИС, Монгол И-мэйл: 44911.n@gmail.com Хураангуй

More information

Article begins on next page

Article begins on next page Topics in Data Science = Өгөгдлийн шинжлэх ухаан Rutgers University has made this article freely available. Please share how this access benefits you. Your story matters. [https://rucore.libraries.rutgers.edu/rutgers-lib/52378/story/]

More information

Онлайн, клауд үйлчилгээний зах зээл, боломжууд

Онлайн, клауд үйлчилгээний зах зээл, боломжууд Монгол орны хөгжилд XI чуулган Бүтээлч Үйлдвэрлэлийн Хагжил 2016 оны 4 сарын 30, Парис Онлайн, клауд үйлчилгээний зах зээл, боломжууд Илтгэгч: П. Амарбат, Ч. Маргад Прогэйт ХХК, Улаанбаатар, Монгол Улс

More information

EVC Series Video Conferencing. Your Best Collaborative Communication Solution

EVC Series Video Conferencing. Your Best Collaborative Communication Solution EVC Series Video Conferencing Your Best Collaborative Communication Solution Яагаад AVER видео хурлын төхөөрөмжийг сонгох хэрэгтэй вэ? EVC серийн видео хурлын төхөөрөмжүүд нь үнийн хувьд хямд, гүйцэтгэл

More information

ТОВЧ НАМТАР Увс аймаг, Улаангом хотын 10 жилийн 1-р сургууль

ТОВЧ НАМТАР Увс аймаг, Улаангом хотын 10 жилийн 1-р сургууль ТОВЧ НАМТАР Овог нэр: Бямбаа Энхцэцэг Боловсрол 1982-1992 Увс аймаг, Улаангом хотын 10 жилийн 1-р сургууль 1992-1996 МУИС-ийн ЭЗС, Эдийн засагч-хүн ам зүйч Сэдэв: Монгол улсын ядуурлын асуудал 1996-1998

More information

МУИС-ийн ХШУИС-ийн Хэрэглээний математикийн тэнхим

МУИС-ийн ХШУИС-ийн Хэрэглээний математикийн тэнхим Зохион байгуулагч байгууллага МУИС-ийн ХШУИС-ийн Хэрэглээний математикийн тэнхим Зохион байгуулах комисс Г.Баттөр Б.Барсболд С.Батбилэг М.Мэнд-Амар А.Баярбаатар Т.Дөлтуяа А.Энхболор Ж.Энхбаяр Б.Дэмчигсүрэн

More information

netcat Гарчиг Tuguldur BiBO

netcat Гарчиг Tuguldur BiBO netcat Tuguldur BiBO Гарчиг 1. Хэрэглээ 2. Client (Удирдагч)-с холбогдох a. Webserver-тэй холбогдох b. Port дамжуулах c. Ямар Software DNS-Server ажиллаж байгааг мэдэх 3. Server-н өмнөөс

More information

ТШТ:Х КАМ ЕРЄНХИЙ ШААРДЛАГА Хуудас 11-ийн 1

ТШТ:Х КАМ ЕРЄНХИЙ ШААРДЛАГА Хуудас 11-ийн 1 Хуудас 11-ийн 1 ТЕХНИКИЙН ШААРДЛАГЫН ТОДОРХОЙЛОЛТ Хамрах хүрээ: ТШТ: Х КАМ 35/10, 35/6 кв-ийн дэд станц, ХУВААРИЛАХ БАЙГУУЛАМЖ, 10/0.4 6/0.4 кв-ийн ХТП, АТП, КТПН-үүд, ХҮТ, Түгээх төвүүдэд тавигдах хяналтын

More information

3.5. Гэнэтийн саатал гэж тухайн системийн үйл ажиллагаа 2 (хоёр) минутаас дээш хугацаагаар, төлөвлөгөөт бусаар хэсэгчлэн болон бүрэн зогсохыг.

3.5. Гэнэтийн саатал гэж тухайн системийн үйл ажиллагаа 2 (хоёр) минутаас дээш хугацаагаар, төлөвлөгөөт бусаар хэсэгчлэн болон бүрэн зогсохыг. 3.5. Гэнэтийн саатал гэж тухайн системийн үйл ажиллагаа 2 (хоёр) минутаас дээш хугацаагаар, төлөвлөгөөт бусаар хэсэгчлэн болон бүрэн зогсохыг. 4. ЖУРАМ, ЗААВАР 4.1. Оператор болон оролцогч нь өөрийн мэдээллийн

More information

ТАТВАРЫН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР. Татвар төлөгч хуулийн этгээдийн талаар мэдээлэл солилцох хамтын ажиллагаа

ТАТВАРЫН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР. Татвар төлөгч хуулийн этгээдийн талаар мэдээлэл солилцох хамтын ажиллагаа ТАТВАРЫН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР Татвар төлөгч хуулийн этгээдийн талаар мэдээлэл солилцох хамтын ажиллагаа Г.Батсайхан Эрсдэлийн удирдлагын газрын дарга 2013 он Татварын үйл ажиллагаанд мэдээлэл солилцооны хэрэгцээ

More information

Утас идэвхжүүлэх тохиргоо ios 8.4 үйлдлийн систем

Утас идэвхжүүлэх тохиргоо ios 8.4 үйлдлийн систем Утас идэвхжүүлэх тохиргоо ios 8.4 үйлдлийн систем itunes, icloud гэж юу вэ? Утсаа идэвхжүүлэх, тохиргоо хийх Аpple ID нээх Интернэтэд холбогдох И-мэйл тохиргоо хийх Сүлжээ хайлгах Интернэт, видео дуудлага

More information

Бараа материалын нөөцийн удирдлага (Managing Inventory)

Бараа материалын нөөцийн удирдлага (Managing Inventory) Бараа материалын нөөцийн удирдлага (Managing Inventory) Үйлдвэрлэлийн менежмент 1 APM 261 Лекц 12 Д.Кадирбек, МВА ХААИС, ЭЗБС, Менежментийн тэнхим, 217 kadirbyek.weebly.com, kadirbyek@muls.edu.mn Copyright

More information

Цахим сургалтын үнэлгээнд сургалт удирдлагын системийн өгөгдөл олборлолт ашиглах судалгаа

Цахим сургалтын үнэлгээнд сургалт удирдлагын системийн өгөгдөл олборлолт ашиглах судалгаа Цахим сургалтын үнэлгээнд сургалт удирдлагын системийн өгөгдөл олборлолт ашиглах судалгаа С. Байгалтөгс Доктор (PhD)*, Б. Мөнхчимэг ** ШУТИС, БУХС, бизнесийн удирдлагын салбар, baigaltugs@must.edu.mn,

More information

ТЕХНИК ТУСЛАЛЦАА ҮЙЛЧИЛГЭЭ

ТЕХНИК ТУСЛАЛЦАА ҮЙЛЧИЛГЭЭ Сайн байна уу? Намайг Софтлайн гэдэг. Би мэдээллийн технологийн эксперт. Таны бизнесд зориулсан техник туслалцаа, үйлчилгээг би санал болгож байна. ТЕХНИК ТУСЛАЛЦАА ҮЙЛЧИЛГЭЭ ДУУДЛАГЫН ҮЙЛЧИЛГЭЭ /8/5 ЦАГИЙН

More information

ДЭЭД БОЛОВСРОЛ БА ИННОВАЦИ

ДЭЭД БОЛОВСРОЛ БА ИННОВАЦИ МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ ОЛОН УЛСЫН ДЭЭД БОЛОВСРОЛ СУДЛАЛЫН ТӨВ ДЭЭД БОЛОВСРОЛ БА ИННОВАЦИ ДЭЭД БОЛОВСРОЛЫН БОДЛОГЫН ӨӨРЧЛӨЛТ 6 2018 ОНЫ 2 САР Инноваци гэж шинэ мэдлэгийг баялаг

More information

ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОЛОВСРОЛ ТӨСӨЛ

ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОЛОВСРОЛ ТӨСӨЛ ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОЛОВСРОЛ ТӨСӨЛ МЭДЭЭЛЛИЙН ТОЙМ УЛИРАЛ ТУТМЫН МЭДЭЭ 2017/1-2017/3 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН БОЛОВСРОЛ ТӨСЛИЙН 2017 ОНД ХИЙХЭЭР ТӨЛӨВЛӨСӨН АЖЛААС ТОВЧХОН 1. Тогтвортой хөгжлийн боловсролын

More information

ШИНЭ ҮЕИЙН БАНКИР ТӨСЛИЙН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР Банк санхүүгийн академийн Удирдах зөвлөлийн дэргэдэх Мэргэшлийн эрх олгох зөвлөлөөс батлав.

ШИНЭ ҮЕИЙН БАНКИР ТӨСЛИЙН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР Банк санхүүгийн академийн Удирдах зөвлөлийн дэргэдэх Мэргэшлийн эрх олгох зөвлөлөөс батлав. ШИНЭ ҮЕИЙН БАНКИР ТӨСЛИЙН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР Банк санхүүгийн академийн Удирдах зөвлөлийн дэргэдэх Мэргэшлийн эрх олгох зөвлөлөөс батлав. МОНГОЛ УЛСЫН БАНКНЫ САЛБАРТ АЖИЛЛАХАД ТАВИГДАХ МЭДЛЭГ, УР ЧАДВАРЫН

More information

Article begins on next page

Article begins on next page Topics in Data Science / Өгөгдлийн шинжлэх ухаан Rutgers University has made this article freely available. Please share how this access benefits you. Your story matters. [https://rucore.libraries.rutgers.edu/rutgers-lib/52378/story/]

More information

CrossPower. Microgrids-ийн хосолмол эрчим хүчний систем. цахилгаан түгээлт

CrossPower. Microgrids-ийн хосолмол эрчим хүчний систем. цахилгаан түгээлт Microgrids-ийн хосолмол эрчим хүчний систем цахилгаан түгээлт эрэлт хэрэгцээтэй газар болгоныг эрчим хүчээр хангана Дэлхийн эрчим хүчний эрэлт хэрэгцээ асар хурдацтай өсөж байна. Сүүлийн үеийн судалгааны

More information

Article begins on next page

Article begins on next page Topics in Data Science = Өгөгдлийн шинжлэх ухаан Rutgers University has made this article freely available. Please share how this access benefits you. Your story matters. [https://rucore.libraries.rutgers.edu/rutgers-lib/52378/story/]

More information

Түгээсэн газар. Бүсийн хэмжээнд. Бүсийн хэмжээнд

Түгээсэн газар. Бүсийн хэмжээнд. Бүсийн хэмжээнд Сэтгүүл /Эмхэтгэл/ товхимолын нэр, /үүсгэн байгуулсан он/ Алтан фэнг шүй /2010/ Амар /1999/ мэнд Харьяалал фэнг шүйгийн холбоо ДОХ-той тэмцэх Үндэсний сан Түгээсэн Вэб сайт хаяг E-mail: info@naf.org.mn

More information

ЦАЛИН ХӨЛСНИЙ СИСТЕМ

ЦАЛИН ХӨЛСНИЙ СИСТЕМ ЦАЛИН ХӨЛСНИЙ СИСТЕМ 1. Цалин хөлсний мөн чанар, зарчим, хэлбэр 2. Цалин хөлсийг ялгавартай тогтоох аргууд Цалин хөлс олгоход баримтлах зарчмууд Цалин хөлс баталгаатай байх ёстой. Цалин нь хийж бүтээсэн

More information

Иргэний бүртгэлийн систем

Иргэний бүртгэлийн систем Иргэний бүртгэлийн систем www.interactive.mn 2 Иргэн төрөхөөс эхлэн нас барах хүртэлх иргэний бүртгэлийн үйл ажиллагааг Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын бүх нэгжүүдэд Иргэний бүртгэлийн онлайн болон оффлайн

More information

ХУВИЛБАР ТОВЧ УТГА Батлагдсан огноо

ХУВИЛБАР ТОВЧ УТГА Батлагдсан огноо БАТЛАВ: ГҮЙЦЭТГЭХ ЗАХИРАЛ Л.ТУНГАЛАГ ХУВИЛБАР ТОВЧ УТГА Батлагдсан огноо 2 Удирдлагын тогтолцооны баталгаажуулалт хийлгэсэн байгууллагууд баталгаажуулалтын тэмдэг ашиглах, мэдээлэл, сурталчилгааг хэрхэн

More information

БОЛОВСРОЛ ИРЭЭДҮЙД: Төсөөлөл. Б.Зоригтбаатар ШУТИС, МХТС-ийн Электроникийн салбарын профессор. Мэдээлэл, холбооны технологи боловсролд ММТ 2017

БОЛОВСРОЛ ИРЭЭДҮЙД: Төсөөлөл. Б.Зоригтбаатар ШУТИС, МХТС-ийн Электроникийн салбарын профессор. Мэдээлэл, холбооны технологи боловсролд ММТ 2017 БОЛОВСРОЛ ИРЭЭДҮЙД: Төсөөлөл Б.Зоригтбаатар ШУТИС, МХТС-ийн Электроникийн салбарын профессор Хураангуй Аливаа улс орны хөгжлийн ирээдүйг тодорхойлогч гол хүчин зүйл нь боловсрол юм. Боловсролын гол зорилго

More information

Veritech ERP Human Capital Management. Хүний капиталын удирдлагын систем

Veritech ERP Human Capital Management. Хүний капиталын удирдлагын систем Veritech ERP Human Capital Management Хүний капиталын удирдлагын систем 2 Бизнесийн салбарт өрсөлдөөн нэмэгдэхийн хэрээр аливаа байгууллага үндсэн үйл ажиллагаандаа анхааран төвлөрч, бүтээгдэхүүн үйлчилгээнийхээ

More information

ГАР БАГАЖНЫ танилцуулга

ГАР БАГАЖНЫ танилцуулга ГАР БАГАЖНЫ танилцуулга вюртын үндсэн гурван зарчим Чанар, чанар, чанар Künzelsau хотод байрлах группийн толгой компанийн хувьд харилцагчдаас ирсэн бараа бүтээгдэхүүний чанарын талаарх асуулт, хүсэлт болон

More information

ИНТЕРНЭТИЙН СҮЛЖЭЭНД СУУРИЛСАН ДОТУУР ХОЛБООНЫ ҮЙЛЧИЛГЭЭ. (Хэрэглэгчийн гарын авлага) 1 Хуудас

ИНТЕРНЭТИЙН СҮЛЖЭЭНД СУУРИЛСАН ДОТУУР ХОЛБООНЫ ҮЙЛЧИЛГЭЭ. (Хэрэглэгчийн гарын авлага) 1 Хуудас ИНТЕРНЭТИЙН СҮЛЖЭЭНД СУУРИЛСАН ДОТУУР ХОЛБООНЫ ҮЙЛЧИЛГЭЭ () 1 Хуудас ЭНГИЙН ТОХИРГОО ХИЙХ ЗААВАР 1. Дугаарын тохиргоо 2. Гарах ярианы тохиргоо 3. Орох ярианы тохиргоо 4. Дотуур холбооны тохиргоо 5. Факсын

More information

Монгол Улсын Нээлттэй Засгийн Түшнлэлийн оны Үндэсний үйл ажиллагааны төлөвлөгөө-i

Монгол Улсын Нээлттэй Засгийн Түшнлэлийн оны Үндэсний үйл ажиллагааны төлөвлөгөө-i Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар Монгол Улсын Нээлттэй Засгийн Түшнлэлийн 20142016 оны Үндэсний үйл ажиллагааны төлөвлөгөөi Өөрийн үнэлгээний эцсийн тайлан Монгол Улс 2016 он НЗТ$$Монгол$$$$Улс$$үнэлгээний$$$$тайлан$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$

More information

Гарчиг Веб портал ашиглан үйлчилгээний тохиргоо хийх заавар... 2

Гарчиг Веб портал ашиглан үйлчилгээний тохиргоо хийх заавар... 2 Гарчиг Веб портал ашиглан үйлчилгээний тохиргоо хийх заавар... 2 1. Хэрэглэгчийн үндсэн мэдээллийн хэсэг /profile/... 2 2. Дуудлага хүлээн авах тохиргоо /incoming calls/... 2 3. Дуудлага хийх тохиргоо

More information

Төслийн МэдээллийнТайлан

Төслийн МэдээллийнТайлан Энэхүү бичиг баримтыг 2014 оны 4-р сарын 7-ний өдрийн Англи хэл дээрх хувилбараас орчуулав. Төслийн МэдээллийнТайлан Төслийн Мэдээллийн Тайлан (ТМТ) д төсөл болон хөтөлбөрийн талаархи хураангуй мэдээлэл

More information

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛИЙН 2020 ОН ХҮРТЭЛХ ХӨГЖЛИЙН ШИНЭЧИЛСЭН СТРАТЕГИ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ( )

МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛИЙН 2020 ОН ХҮРТЭЛХ ХӨГЖЛИЙН ШИНЭЧИЛСЭН СТРАТЕГИ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ( ) МОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛИЙН 2020 ОН ХҮРТЭЛХ ХӨГЖЛИЙН ШИНЭЧИЛСЭН СТРАТЕГИ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ (2011-2020) I БҮЛЭГ. МУИС-ИЙН 2011-2020 ОНЫ ХӨГЖЛИЙН СТРАТЕГИ ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ ШИНЭЧЛЭХ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ II БҮЛЭГ. МУИС-ИЙН

More information

КОКСЖИХ НҮҮРСНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

КОКСЖИХ НҮҮРСНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА КОКСЖИХ НҮҮРСНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА Доктор Д. Долгорсүрэн Удиртгал Коксжих нүүрсний зах зээлд нийлүүлэлтийн илүүдэл үүссэн, нөгөөтэйгүүр Хятадын нүүрсний импортын эрэлт буурсан учир коксжих нүүрсний

More information

ТЕХНИКИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ

ТЕХНИКИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ ЭРДЭНЭТ ҮЙЛДВЭР ХХК ТЕХНИКИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ ЭРДЭНЭТ ҮЙЛДВЭР ХХК-ИЙН ВЭБ САЙТЫГ ШИНЭЧЛЭХ АЖИЛ 2018 АГУУЛГА 1. ТАНИЛЦУУЛГА... 2 2. ЗОРИЛГО... 2 3. ЕРӨНХИЙ ШААРДЛАГА... 3 4. ТЕХНОЛОГИЙН ШААРДЛАГА... 3 7.1

More information

Олон улсын салбарууд. улс. үйлчлүүлэгч байгууллагууд. Орос. Eвроп болон ТУХН. Aзи. Энэтхэг. Латин Америк

Олон улсын салбарууд. улс. үйлчлүүлэгч байгууллагууд. Орос. Eвроп болон ТУХН. Aзи. Энэтхэг. Латин Америк 1 Софтлайн компани нь АНУ, Латин америкийн орнууд, Ази номхон далайн орнууд, ОХУ, ТУХН, Монгол зэрэг олон улсад мэдээллийн технологийн тэргүүлэх шийдэл болон үйлчилгээг 20 жил тасралтгүй хэрэгжүүлж байна.

More information

Монгол Улсын Хараат Бус Таи2 лан: оны явцын таи2 лан

Монгол Улсын Хараат Бус Таи2 лан: оны явцын таи2 лан Монгол Улсын Хараат Бус Таи2 лан: 2014-2015 оны явцын таи2 лан Тайланг хараат бус судлаачид Загдрагчаагийн Батболд, Дэмбэрэлийн Цэрэнжав нар бичсэн болно. Хураангуй:Монгол Улс... 2 I. Нээлттэй Засгийн

More information

ТАНИЛЦУУЛГА INTRODUCTION

ТАНИЛЦУУЛГА INTRODUCTION ТАНИЛЦУУЛГА INTRODUCTION БИД ХЭН БЭ? ABOUT US Оновчтой шийдвэр гаргахад зөв мэдээллийг хэрэгтэй цагтаа авах нь чухал. Энэхүү боломжийг харилцагчдадаа нээж өгөхийн төлөө "Максима Консалтинг" компани ажилладаг.

More information

Техникийн даалгавар Эрх зүйн цахим хөтөчийн програм хангамж, цахим хуудас

Техникийн даалгавар Эрх зүйн цахим хөтөчийн програм хангамж, цахим хуудас 2017 Техникийн даалгавар Эрх зүйн цахим хөтөчийн програм хангамж, цахим хуудас НЭЭЛТТЭЙ НИЙГЭМ ФОРУМ 0 Агуулга: 1. Програм хангамжийн зорилго 2 2. Веб сайт ба түүний бүтэц 2 3. Веб сайт, програм хангамжийн

More information

USB flash memory, USB принтер зэргийг клиент тус бүрээр ашиглахыг зөвшөөрөх/хориглох тохиргоог хийх боломжтой юу?

USB flash memory, USB принтер зэргийг клиент тус бүрээр ашиглахыг зөвшөөрөх/хориглох тохиргоог хийх боломжтой юу? AssetView PLATINUM програм хангамжийн тухай нийтлэг асуулт, хариултууд (FAQ) USB flash memory, USB принтер зэргийг клиент тус бүрээр ашиглахыг зөвшөөрөх/хориглох тохиргоог хийх боломжтой юу? USB flash

More information

LOGO. ШУТИС, ГУУС, ГГ- ийн салбарын дэд проф Г. Сарантуяа

LOGO. ШУТИС, ГУУС, ГГ- ийн салбарын дэд проф Г. Сарантуяа LOGO ШУТИС, ГУУС, ГГ- ийн салбарын дэд проф Г. Сарантуяа БАЙГАЛИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДАЛГАААНЫ АРГА ЗҮЙ Танин мэдэхүй Мэлдэг Шинжлэх ухаан Шинжлэх ухааны анилал Танин мэдэхүйн арга Шинжлэх ухааны судалгааны

More information

Veritech ERP Store Management System. Дэлгүүрийн удирдлагын систем

Veritech ERP Store Management System. Дэлгүүрийн удирдлагын систем Veritech ERP Store Management System Дэлгүүрийн удирдлагын систем 2 Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа, борлуулалтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллагуудын хувьд мэдээллийн системийн давуу талыг ашиглаж

More information

BSI байгууллагын танилцуулга Монгол улс дахь албан ёсны төлөөлөгч Б. Ундарлаа

BSI байгууллагын танилцуулга Монгол улс дахь албан ёсны төлөөлөгч Б. Ундарлаа BSI байгууллагын танилцуулга Монгол улс дахь албан ёсны төлөөлөгч Б. Ундарлаа Британы Стандартын Байгууллага BSI 1901 онд Лондонд байгуулагдсан Дэлхийн хамгийн анхны стандартын байгууллага Дэлхийн анхны

More information

KASPERSKY ENDPOINT SECURITY FOR BUSINESS ТАНИЛЦУУЛГА

KASPERSKY ENDPOINT SECURITY FOR BUSINESS ТАНИЛЦУУЛГА KASPERSKY Сайн байна уу? Намайг Софтлайн гэдэг. Би мэдээллийн технологийн эксперт. Таны бизнесийг мэдээллийн аюулгүй орчинд хөгжих боломжийг би хариуцдаг. ENDPOINT SECURITY FOR BUSINESS ТАНИЛЦУУЛГА ОРЧИН

More information

Шивээ Энержи эрчим хүчний нэгдсэн цогцолбор

Шивээ Энержи эрчим хүчний нэгдсэн цогцолбор Шивээ Энержи эрчим хүчний нэгдсэн цогцолбор Цаашдаа дотоодын хэрэгцээнээсээ илүү гаргаж эрчим хүч гаргах бол экспортлох ёстой гэсэн чиг барьж байна. Энэ шаардлагын хүрээнд эрчим хүчнийхээ нүүрсийг ашиглаад

More information

ZTESmart. Гарын авлага. МЦХ ний Мэдээллийн Технологийн Газар

ZTESmart. Гарын авлага. МЦХ ний Мэдээллийн Технологийн Газар ZTESmart Гарын авлага МЦХ ний Мэдээллийн Технологийн Газар 2013 Гарчиг Гарчиг 1. Zsmart Үндсэн цэс... 4 2. NGN,PSTN үйлчилгээ Суурин утас... 5 2.1 Шинэ холболт... 6 2.2 Телефон цэг шилжүүлэх (Дано хэвээр,

More information

ТОВЧ НАМТАР. Эдийн засагч-хүн ам зүйч; Олон улс судлаач (Олон улсын хамтын ажиллагаа)

ТОВЧ НАМТАР. Эдийн засагч-хүн ам зүйч; Олон улс судлаач (Олон улсын хамтын ажиллагаа) ТОВЧ НАМТАР ХУВИЙН МЭДЭЭЛЭЛ: Овог, нэр: Батцэнгэлийн Мөнхжаргал Шуудангийн хаяг: Монгол улс, Улаанбаатар, Ш/х 46а/301 Утас: 976-9928 2084 Электрон шуудан: Munkhjarga@gmail.com; munkhjargal_b@num.edu.mn

More information

Санхүүгийн систем тогтворжсон хэдий ч зарим арга хэмжээг дуусгавар болгох, шинэчлэлт хийх, төсвийн хүндрэлийг арилгах зэрэг олон зүйл хүлээгдэж байна

Санхүүгийн систем тогтворжсон хэдий ч зарим арга хэмжээг дуусгавар болгох, шинэчлэлт хийх, төсвийн хүндрэлийг арилгах зэрэг олон зүйл хүлээгдэж байна January 21 Санхүүгийн систем тогтворжсон хэдий ч зарим арга хэмжээг дуусгавар болгох, шинэчлэлт хийх, төсвийн хүндрэлийг арилгах зэрэг олон зүйл хүлээгдэж байна Эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүд сайжрахын

More information

ҮЗЭСГЭЛЭН ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧИЙН ТУХАЙ:

ҮЗЭСГЭЛЭН ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧИЙН ТУХАЙ: ҮЗЭСГЭЛЭН ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧИЙН ТУХАЙ: Ёот Фау Консалт ХХК нь 2013 онд байгуулагдаж, ХБНГУ ийн Дюсселдорф, Мюнхен хотуудын үзэсгэлэнгийн танхимуудын Монгол улс дахь албан ёсны төлөөлөгчөөр ажилладаг бөгөөд

More information

Олон улсын салбарууд. улс. үйлчлүүлэгч байгууллагууд. Орос. Eвроп болон ТУХН. Aзи. Энэтхэг. Латин Америк

Олон улсын салбарууд. улс. үйлчлүүлэгч байгууллагууд. Орос. Eвроп болон ТУХН. Aзи. Энэтхэг. Латин Америк 1 Софтлайн компани нь АНУ, Латин америкийн орнууд, Ази номхон далайн орнууд, ОХУ, ТУХН, Монгол зэрэг олон улсад мэдээллийн технологийн тэргүүлэх шийдэл болон үйлчилгээг 20 жил тасралтгүй хэрэгжүүлж байна.

More information

XXI зууны оюутан-1. хөтөлбөр

XXI зууны оюутан-1. хөтөлбөр XXI зууны оюутан-1 хөтөлбөр Монгол Улсын Үндэсний хөгжлийн алсын хараа: Монгол Улс нь өргөн уудам нутаг, байгалийн их нөөц баялаг, бахархам түүхтэй, итгэл найдвар дүүрэн, ирээдүйн зол жаргалтай орон мөн.

More information

ÝÐ Ë ÌÝÍÄИЙН ßÀÌ МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ГЭР БҮЛ ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ

ÝÐ Ë ÌÝÍÄИЙН ßÀÌ МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ГЭР БҮЛ ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ ÝÐ Ë ÌÝÍÄИЙН ßÀÌ МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ГЭР БҮЛ ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨХ БАГ: Ву Зен (PhD) Х.Энхжаргал (PhD) Олон улсын зөвлөх Дотоодын зөвлөх НҮБ-ын ХАС-ийн

More information

НҮБ-ЫН ХҮНИЙ ЭРХИЙН ЗӨВЛӨЛ ХҮНИЙ ЭРХИЙН ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН ЭЭЛЖИТ ДҮГНЭЛТ, ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ (UPR) 22-р хуралдаан. (4-5-р сар, 2015) МОНГОЛ УЛС МЭДЭЭЛЭЛ:

НҮБ-ЫН ХҮНИЙ ЭРХИЙН ЗӨВЛӨЛ ХҮНИЙ ЭРХИЙН ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН ЭЭЛЖИТ ДҮГНЭЛТ, ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ (UPR) 22-р хуралдаан. (4-5-р сар, 2015) МОНГОЛ УЛС МЭДЭЭЛЭЛ: Хөгжлийн Бэрхшээлтэй Иргэдийн Холбоо, Хөгжлийн Бэрхшээлтэй Иргэдийн Байгууллагуудын Үндэсний Холбоо, Хөгжлийн Бэрхшээлтэй Иргэдийн Нэгдсэн Холбоо, Монголын Хараагүйчүүдийн Үндэсний Холбоо, Тэргэнцэртэй

More information

хßтадын эдийн ЗАСгИйн монгол улсад үзүүлэх нөлөөлөл

хßтадын эдийн ЗАСгИйн монгол улсад үзүүлэх нөлөөлөл хßтадын эдийн ЗАСгИйн монгол улсад үзүүлэх нөлөөлөл Боловсруулсан: МБСГ, СХ-ийн эдийн засагч Д.Даваасүх МБСГ, СХ-ийн эдийн засагч Д.Цэнддорж Удирдаж зөвлөсөн: МБСГ, СХ-ийн захирал Н.Амар ХЯТАДЫН ЭДИЙН

More information

ГЭМТ ХЭРГИЙН СТАТИСТИК ЗҮЙН ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ

ГЭМТ ХЭРГИЙН СТАТИСТИК ЗҮЙН ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2017 оны 01 (221) DOI: http://dx.doi.org/10.5564/pmas.v57i221.758 ГЭМТ ХЭРГИЙН СТАТИСТИК ЗҮЙН ОНОЛ, ПРАКТИКИЙН ТУЛГАМДСАН АСУУДАЛ Б.Мөнхдорж Хууль сахиулахын их сургуулийн

More information

Монгол Улc - Нээлттэй мэдээлэл

Монгол Улc - Нээлттэй мэдээлэл Арваннэгдүгээр сар 2016 Монгол Улc - Нээлттэй мэдээлэл Олборлох үйлдвэрлэлийн ил тод байдлын санаачилгын (ОҮИТБС) онлайн системийг хэрхэн боловсруулж, хэрэгжүүлсэн тухай тайлан e-reporting.eitimongolia.mn

More information

НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН АРДЧИЛАЛ САНГИЙН ТУХАЙ

НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН АРДЧИЛАЛ САНГИЙН ТУХАЙ НЭГДСЭН ҮНДЭСТНИЙ БАЙГУУЛЛАГЫН АРДЧИЛАЛ САНГИЙН ТУХАЙ Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Ардчилал Санг 2005 онд НҮБ-ын Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга НҮБ-ын итгэлцлийн гэрээгээр ардчиллыг бэхжүүлэх зорилгоор

More information

МОНГОЛЫН ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ ХҮМҮҮСИЙН ЭРХ АШГИЙГ ХАМГААЛАХ ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГУУДЫН THE UNIVERSAL PERIODIC REVIEW-Д ӨРГӨН БАРИХ ХАМТАРСАН ИЛТГЭЛ

МОНГОЛЫН ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ ХҮМҮҮСИЙН ЭРХ АШГИЙГ ХАМГААЛАХ ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГУУДЫН THE UNIVERSAL PERIODIC REVIEW-Д ӨРГӨН БАРИХ ХАМТАРСАН ИЛТГЭЛ МОНГОЛЫН ХӨГЖЛИЙН БЭРХШЭЭЛТЭЙ ХҮМҮҮСИЙН ЭРХ АШГИЙГ ХАМГААЛАХ ТӨРИЙН БУС БАЙГУУЛЛАГУУДЫН THE UNIVERSAL PERIODIC REVIEW-Д ӨРГӨН БАРИХ ХАМТАРСАН ИЛТГЭЛ 2010 оны 3 дугаар сар 9 Илтгэлтэй холбоотой асуудлаа

More information

Аливаа байгууллагын амжилтын хурдасгуур болсон МТ-ийн шийдлүүдийг хэрэглэгч бүрийнхээ тухайлсан онцгой шаардлаганд ямагт нийцүүлэн бүтээж, өрсөлдөх

Аливаа байгууллагын амжилтын хурдасгуур болсон МТ-ийн шийдлүүдийг хэрэглэгч бүрийнхээ тухайлсан онцгой шаардлаганд ямагт нийцүүлэн бүтээж, өрсөлдөх Аливаа байгууллагын амжилтын хурдасгуур болсон МТ-ийн шийдлүүдийг хэрэглэгч бүрийнхээ тухайлсан онцгой шаардлаганд ямагт нийцүүлэн бүтээж, өрсөлдөх чадварыг нь дээшлүүлэгч үнэнч түнш нь байхыг бид эрмэлзэнэ.

More information

Вэб сервис ашиглах гарын авлага

Вэб сервис ашиглах гарын авлага Вэб сервис ашиглах гарын авлага Улаанбаатар хот 2017 он АГУУЛГА ОҮИТБС-ЫН ТАЙЛАНГИЙН ВЕБ СЕРВИС ----------------------------------------------------------------------------------- 3 1. АЖ АХУЙН НЭГЖИЙН

More information

Манай интернэт Wi-Fi ашиглах заавар

Манай интернэт Wi-Fi ашиглах заавар Манай интернэт Wi-Fi төхөөрөмж ашиглах заавар Ашиглах заавар Техникийн үзүүлэлт Манай интернэт Wi-Fi ашиглах заавар 2222 1800-2222 бусад сүлжээнээс www.mobicom.mn Product overview Power indicator Wi-Fi

More information

ЭДИЙН ЗАСАГЧИД СОНГУУЛЬД ОРОЛЦДОГ УУ? Д.Долгорсүрэн, Удирдлагын академийн эдийн засгийн тэнхмийн багш доктор, дэд профессор

ЭДИЙН ЗАСАГЧИД СОНГУУЛЬД ОРОЛЦДОГ УУ? Д.Долгорсүрэн, Удирдлагын академийн эдийн засгийн тэнхмийн багш доктор, дэд профессор ЭДИЙН ЗАСАГЧИД СОНГУУЛЬД ОРОЛЦДОГ УУ? Д.Долгорсүрэн, Удирдлагын академийн эдийн засгийн тэнхмийн багш доктор, дэд профессор Түлхүүр үг: сонгуульд санал өгөх, зан үйл, эдийн засгийн онол Хураангуй: Сонгуульд

More information

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ оны 5 дугаар сарын 17-ны өдөр Улаанбаатар хот. АГААРЫН ТУХАЙ /Шинэчилсэн найруулга/ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ оны 5 дугаар сарын 17-ны өдөр Улаанбаатар хот. АГААРЫН ТУХАЙ /Шинэчилсэн найруулга/ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ 2012 оны 5 дугаар сарын 17-ны өдөр Улаанбаатар хот АГААРЫН ТУХАЙ /Шинэчилсэн найруулга/ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ 1 дүгээр зүйл.хуулийн зорилт 1.1.Энэ хуулийн зорилт нь хүрээлэн

More information

МОНГОЛ УЛСЫН ЭРЧМИЙН САЛБАРЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ

МОНГОЛ УЛСЫН ЭРЧМИЙН САЛБАРЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ МОНГОЛ УЛСЫН ЭРЧМИЙН САЛБАРЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ ИНЖЕНЕРИЙН ШИЙДЭЛ Энэ дугаарт Монгол Улсын цахилгаан эрчмийн салбарын талаар Эрчим хүчний сайд асан, доктор С.Батхуягийн

More information

Манай интернэт Wi-Fi ашиглах заавар

Манай интернэт Wi-Fi ашиглах заавар Манай интернэт Wi-Fi төхөөрөмж ашиглах заавар Ашиглах заавар Техникийн үзүүлэлт Манай интернэт Wi-Fi ашиглах заавар 2222 1800-2222 бусад сүлжээнээс www.mobicom.mn Ерөнхий танилцуулга Цахилгааны индикатор

More information

Монгол улсын Өмнөд бүсийн (ӨГБ) газар доорх усны үнэлгээ Урьдчилсан дүгнэлт оны 9-р сар

Монгол улсын Өмнөд бүсийн (ӨГБ) газар доорх усны үнэлгээ Урьдчилсан дүгнэлт оны 9-р сар Монгол улсын Өмнөд бүсийн (ӨГБ) газар доорх усны үнэлгээ Урьдчилсан дүгнэлт 2008 оны 9-р сар Өнөөгийн болон ирээдүйн усны хэрэгцээ Өмнөд говийн бүс (ӨГБ) нутаг дахь уул уурхайн аж үйлдвэрийн усны хэрэгцээ

More information

Фраскатийн гарын авлага СУДАЛГАА, ТУРШИЛТ ХӨГЖЛИЙН АСУУЛГАД БАРИМТЛАХ ЖИШИГ СТАНДАРТ

Фраскатийн гарын авлага СУДАЛГАА, ТУРШИЛТ ХӨГЖЛИЙН АСУУЛГАД БАРИМТЛАХ ЖИШИГ СТАНДАРТ Фраскатийн гарын авлага СУДАЛГАА, ТУРШИЛТ ХӨГЖЛИЙН АСУУЛГАД БАРИМТЛАХ ЖИШИГ СТАНДАРТ ISBN 92-64-19903-9 ЭЗХАХБ, 2002. Програм хангамж: 1987-1996, Acrobat бол ADOBE-ийн барааны тэмдэг. Бүх эрх хамгаалагдсан.

More information

Түншүүд. ирээдүйн төлөө. сайн сайхан. ЕХ, түүний гишүүн орнууд ба Монгол Улсын хоорондын хамтын ажиллагаа. Европын Комисс

Түншүүд. ирээдүйн төлөө. сайн сайхан. ЕХ, түүний гишүүн орнууд ба Монгол Улсын хоорондын хамтын ажиллагаа. Европын Комисс Европын Комисс Түншүүд сайн сайхан ирээдүйн төлөө ЕХ, түүний гишүүн орнууд ба Монгол Улсын хоорондын хамтын ажиллагаа Олон улсын хамтын ажиллагаа ба хөгжил ТҮНШҮҮД САЙН САЙХАН ИРЭЭДҮЙН ТӨЛӨӨ: ЕХ, түүний

More information

Тоон хэлбэрт дуу авиаг боловсруулах

Тоон хэлбэрт дуу авиаг боловсруулах Тоон хэлбэрт дуу авиаг боловсруулах Лекц13 МУИС ХШУИС МКУТийн багш П.Гантуяа Дууг боловсруулах (sound edit) гэсэн ойлголтод дуу хөгжмийн сонсогдох ямар нэгэн характеристикийг өөрчлөснөөр уг дууны доторхи

More information

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ оны 1 дүгээр сарын 11-ний өдөр Улаанбаатар хот СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ТУХАЙ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ

МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ оны 1 дүгээр сарын 11-ний өдөр Улаанбаатар хот СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ТУХАЙ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ МОНГОЛ УЛСЫН ХУУЛЬ 2007 оны 1 дүгээр сарын 11-ний өдөр Улаанбаатар хот СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ТУХАЙ НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ НИЙТЛЭГ ҮНДЭСЛЭЛ 1 дүгээр зүйл.хуулийн зорилт 1.1. Энэ хуулийн зорилт нь сэргээгдэх

More information

[ ] Гүйцэтгэлийн түлхүүр үзүүлэлтүүд БЕРНАРД МАРР. Менежер бүр мэдвэл зохих 75 KPI

[ ] Гүйцэтгэлийн түлхүүр үзүүлэлтүүд БЕРНАРД МАРР. Менежер бүр мэдвэл зохих 75 KPI [ ] БЕРНАРД МАРР Гүйцэтгэлийн түлхүүр үзүүлэлтүүд Менежер бүр мэдвэл зохих 75 KPI Өмнөтгөл xxv 1-Р БҮЛЭГ Санхүү 1 1 Цэвэр ашиг 3 Энэ үзүүлэлт яагаад чухал вэ? 3 Яаж хэмжих вэ? 4 Мэдээлэл цуглуулах зардал,

More information

Монгол Улс. Хэвлэл мэдээллийн эрх зүй. Онлайн, оффлайн орчин дахь хувь хүний нууц ба цахим эрх Сургалтын гарын авлага

Монгол Улс. Хэвлэл мэдээллийн эрх зүй. Онлайн, оффлайн орчин дахь хувь хүний нууц ба цахим эрх Сургалтын гарын авлага Монгол Улс Хэвлэл мэдээллийн эрх зүй. Онлайн, оффлайн орчин дахь хувь хүний нууц ба цахим эрх Сургалтын гарын авлага 2017 оны хоёрдугаар сар Агуулга ТАНИЛЦУУЛГА 4 ХӨТӨЛБӨР 6 МОДУЛЬ 1: ХУВЬ ХҮНИЙ НУУЦЫН

More information

БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТИЙГ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ

БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТИЙГ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ Үндэсний статистикийн хорооны даргын 2010 оны 12 дугаар сарын 27 нû өдрийн 1/173 тушаалын хавсралт. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ СТАТИСТИКИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТИЙГ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ Улаанбаатар 2010 АГУУЛГА ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ЖАГСААЛТ...3

More information

БИЗНЕСИЙН УХААЛАГ МЭДЭЭЛЭЛИЙГ СУДЛАХ НЬ (Business Intelligence) Б.Гэрэлтуяа. О.Намуунцэцэг

БИЗНЕСИЙН УХААЛАГ МЭДЭЭЛЭЛИЙГ СУДЛАХ НЬ (Business Intelligence) Б.Гэрэлтуяа. О.Намуунцэцэг БИЗНЕСИЙН УХААЛАГ МЭДЭЭЛЭЛИЙГ СУДЛАХ НЬ (Business Intelligence) Б.Гэрэлтуяа О.Намуунцэцэг Монгол улс, ШУТИС КтМС, Мэдээллийн системийн менежмент b.gerelee20@yahoo.com namuun_9009@yahoo.com Хураангуй Бизнесийн

More information

Introduction to Multimedia

Introduction to Multimedia МУИС ХШУИС МКУТийн багш П.Гантуяа Introduction to Multimedia 1.1 What is Multimedia? 1.2 Multimedia and Hypermedia 1.3 World Wide Web 1.4 Overview of Multimedia Software Tools 1.5 Further Exploration 1.1

More information

Програм хангамжийн архитектур (Software Architecture)

Програм хангамжийн архитектур (Software Architecture) Програм хангамжийн системүүдийн нэгтгэл Програм хангамжийн архитектур (Software Architecture) 2012 С. Бадрал Агуулга Хэрэгцээ Файл дамжуулалт (File transfer) Хамтран хэрэглэх өгөгдлийн сан (Shared DB)

More information

Тохокү Их Сургууль Номын сангийн Хөтөч

Тохокү Их Сургууль Номын сангийн Хөтөч Mongol Тохокү Их Сургууль Номын сангийн Хөтөч 1 2017 Тохокү Их Сургуулийн Төв Номын Сан Агуулга Ⅰ. Тохокү Их Сургуулийн Номын Сан...4 1. Танилцуулга...5 2. Төв номын сангийн тухай...7 2-1. Ерөнхий мэдээлэл...8

More information

САНХҮҮГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХҮРТЭЭМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ

САНХҮҮГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХҮРТЭЭМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ САНХҮҮГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХҮРТЭЭМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ Төслийн дугаар: P44112-01 2014 оны 3дугаар улирлын хэрэгжилтийн тайлан САНХҮҮГИЙНҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХҮРТЭЭМЖИЙГ НЭМЭГДҮҮЛЭХТӨСӨЛ Санхүүгийн Зохицуулах Хороо

More information

MOНГОЛЫН ҮНЭТ ЦААСНЫ АРИЛЖАА ЭРХЛЭГЧДИЙН ХОЛБОО ӨЗБ. Сэдэв: Кастодиан банкны тухай ойлголт, үйл ажиллагааны эрхзүйн зохицуулалт, ОУ-ын жишиг

MOНГОЛЫН ҮНЭТ ЦААСНЫ АРИЛЖАА ЭРХЛЭГЧДИЙН ХОЛБОО ӨЗБ. Сэдэв: Кастодиан банкны тухай ойлголт, үйл ажиллагааны эрхзүйн зохицуулалт, ОУ-ын жишиг MOНГОЛЫН ҮНЭТ ЦААСНЫ АРИЛЖАА ЭРХЛЭГЧДИЙН ХОЛБОО ӨЗБ Сэдэв: Кастодиан банкны тухай ойлголт, үйл ажиллагааны эрхзүйн зохицуулалт, ОУ-ын жишиг Кастодиан банкны тухай ойлголт Кастодиан банк олон улсын нягтлан

More information

СТАТИСТИК СИСТЕМ ГАРЫН АВЛАГА (ТӨСВИЙН ОРЛОГО, ЗАРЛАГЫН ГҮЙЦЭТГЭЛ; ХӨРӨНГИЙН ТАЙЛАН) Шинэчилсэн огноо:

СТАТИСТИК СИСТЕМ ГАРЫН АВЛАГА (ТӨСВИЙН ОРЛОГО, ЗАРЛАГЫН ГҮЙЦЭТГЭЛ; ХӨРӨНГИЙН ТАЙЛАН) Шинэчилсэн огноо: СТАТИСТИК СИСТЕМ ГАРЫН АВЛАГА (ТӨСВИЙН ОРЛОГО, ЗАРЛАГЫН ГҮЙЦЭТГЭЛ; ХӨРӨНГИЙН ТАЙЛАН) Шинэчилсэн огноо: 2018.03.06 АГУУЛГА 1. Системд нэвтрэх зааварчилгаа... 2 2. Үйл ажиллагаа дахь үйлдэл түүнийг бүртгэх

More information

GPS.MN. Хүн ба тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг хянах цогц систем. БИ ТИ ЖИ ТИ ХХК 2018 он

GPS.MN. Хүн ба тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг хянах цогц систем. БИ ТИ ЖИ ТИ ХХК 2018 он GPS.MN Хүн ба тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг хянах цогц систем. БИ ТИ ЖИ ТИ ХХК 2018 он Шийдлүүд Автомашин хяналт Байгууллагын дотоод хяналт Түлш зарцуулалт хянах Автомашиныг асаах, унтраах залгах, салгах

More information

МЭДЭЭЛЛИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ ӨНӨӨ ҮЕД

МЭДЭЭЛЛИЙН АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛ ӨНӨӨ ҮЕД Өнөө цагийн үнэт хөрөнгө болсон Цахим өгөгдөл, мэдээлэл -ийн нууцлал, аюулгүй байдлыг хангаж, оновчтой ашиглах нь өрсөлдөөний давуу тал, хурдыг бий болгох үндсэн тулгуур юм. COVER Таны амжилтын хурдасгуур

More information

Пролайн Систем ХХК ны АЖЛЫН ТАНИЛЦУУЛГА

Пролайн Систем ХХК ны АЖЛЫН ТАНИЛЦУУЛГА Бидний тухай товчхон Пролайн Систем ХХК ны АЖЛЫН ТАНИЛЦУУЛГА Манай компани холбоо, гал, хулгайн дохиолол, цахилгааны чиглэлээр үйл ажиллагаа тасралтгүй явуулж байна. Монгол улсын бүртгэлийн 000076087,

More information

МУБИС-ийн мэдээлэл, холбооны сүлжээг шинэчлэх

МУБИС-ийн мэдээлэл, холбооны сүлжээг шинэчлэх Агуулга 1. Төслийн зорилго... 3 2. Төслийн үндэслэл... 3 3. зориулалт... 4 4. Нэр томьёо, товчлолын тайлбар... 5 5. Хамрах хүрээ... 6 6. Өнөөгийн байдлын судалгааны тайлан... 7 6.1. Суурь сүлжээний өнөөгийн

More information

УР ЧАДВАРААР СОНГОН ШАЛГАРУУЛАХ НЬ

УР ЧАДВАРААР СОНГОН ШАЛГАРУУЛАХ НЬ Байгууллагын сэтгэлзүйн цуврал 4 УР ЧАДВАРААР СОНГОН ШАЛГАРУУЛАХ НЬ СОНГОН ШАЛГАРУУЛАЛТ : The principle of selection Шинжлэх ухаанд суурилсан сонгон шалгаруулалтын гарын авлага ORP Институт -1- -2- СОНГОН

More information

ОХУ-ЫН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ СТРАТЕГИ2035 -Д ХИЙСЭН СУДАЛГАА

ОХУ-ЫН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ СТРАТЕГИ2035 -Д ХИЙСЭН СУДАЛГАА ИНЖЕНЕРИЙН ШИЙДЭЛ ОХУ-ЫН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ СТРАТЕГИ2035 -Д ХИЙСЭН СУДАЛГАА Монгол Улс түлш эрчим хүчний асар их нөөц баялагтай. Манай хойд хөрш ОХУ нь түлш эрчим хүчний үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлдэг бол

More information