O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA, AXBOROTLASHTIRISH VA TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI DAVLAT QO MITASI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI Qo l yozma huquqida UDK KARIMOV ZOKIR ABDUXAMIDOVICH Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish 5A330201 Kompyuter tizimlari va ularning dasturiy ta minoti (tarmoqlar bo yicha) Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya Ilmiy rahbar: f.m.f.n. Maxmudov Z.
M U N D A R I J A Kirish... 3 I боб. Viloyat fermer xo jaliklarida ish yuritishning optimal darajadagi avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda zamonaviy Webtexnologiyalarning o rni...9 1. HTML 5, CSS 3, WEB 2.0 texnologiyalari... 9 2. PHP, MySQL dasturlash tillarining imkoniyatlari... 14 3. Zamonaviy axborot tizimini yaratishda ma lumotlar bazasidan foydalanish usullari... 19 I bob bo yicha xulosa... 22 II bob. Fermer xo jaligi ish faoliyatini monitoringini optimal darajada boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini zamonaviy Webtexnologiyalar asosida yaratish bosqichlari... 23 1. Fermer xo jaligi ish faoliyatini tahlil qilish va uni tizimda qo llash...23 2. Axborot tizimini yaratishda qo llanilgan algoritmlar... 25 3. Axborot tizimini zamonaviy Web-texnologiyalar asosida yaratish bosqichlari... 28 II bob bo yicha xulosa... 55 III bob. Fermer xo jaligi faoliyatini zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimi orqali monitoring qilish va rivojlantirish istiqbollari... 56 1. Axborot tizimini boshqarish qonun-qoidalari... 56 2. Fermer xo jaligi faoliyatini rivojlantirishda avtomatlashtirilgan axborot tizimining o rni... 61 3. Kompyuter honasidan foydalanishda hayot faoliyati havfsizligi qoidalari... 65 III bob bo yicha xulosa... 69 Xulosa... 71 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati... 73 Ilova... 76 2
Kirish O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 21 martdagi PQ-1730- sonli qarori Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy etish va rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida gi va O zbekiston Respublikasining Axborotlashtirish to g risida gi Qonuniga muvofiq hamda Davlat va xo jalik boshqaruvi organlari, mahalliy Davlat hokimiyati organlari faoliyati samaradorligini oshirish, Davlat va jamiyat qurilishi sohasida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanishni ta minlash maqsadida: - davlat organlari, shuningdek yuridik va jismoniy shaxslar axborot tizimlarining bosqichma-bosqich integratsiyalashuvi asosida Milliy axborot tizimini shakllantirishni ta minlash; - davlat organlarining o z funktsiyalarini bajarishda tezkorlik va sifatni oshirishga imkon beruvchi faoliyatini avtomatlashtirish axborot tizimlarini yaratish; - davlat organlari tomonidan tadbirkorlik sub ektlari va aholiga ko rsatiladigan interaktiv davlat xizmatlari ro yxatini kengaytirish va sifatini yaxshilash, tegishli axborot resurslaridan keng ko lamda, shu jumladan, qishloq joylarda foydalanishni ta minlash; - axborot resurslari, texnologiyalari va tizimlarini, shu jumladan axborot xavfsizligini ta minlash tizimlarini rivojlantirish holatini hisobga olgan holda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida boshqarish tizimini takomillashtirish [1,2]. O zbekiston ma rifatli dunyo singari o z taraqqiyotining yangi istiqbollari, yangi strategiyasini belgilamoqda, ya ni bozor iqtisodiyotiga o tish davrida, yangilanish, yangi hayotga qadam qo ygan bir paytda o zini har tomonlama rivojlantirishga bor kuchi bilan intilmoqda. Mamlakatimiz rivojlangan davlatlar qatoridan mustaxkam o rinni egallashi uchun zamonaviy kompyuter texnologiyalarini hayotimizning barcha 3
jabxalariga, ayniqsa iqtisodiyotga joriy etish zarurligi bugungi kun talabiga aydandi. Kelajagi buyuk davlatni qurish, tafakkuri shakllangan shaxslarning iqtisodiy, ijtimoiy, ma naviy-madaniy bilimlari bilan mustaxkamlanadi. O zbekiston boshqa davlatlar singari global axborotlashgan jamiyatni shakllantirishda faol ishtirok etmoqda. Mamlakatimizning uzoq muddatga mo ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategik rejasi axborotlashtirilgan jamiyat sari harakat qilishga, uni shakllantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish va amalga oshirishga yo naltirilgan. Bunday strategiya O zbekistonni dunyo iqtisodiy hamjamiyatiga teng huquqli hamkor sifatida integrasiyalashuviga imkon yaratadi [3,4]. Bugungi kunda mamlakatimizda axborot kommunikatsion texnologiyalarning rivojlanishi va takomillashuvi natijasidagi afzalliklarni inobatga olgan holda uni joriy etish jarayoni kengaymoqda. Axborot kommunikatsion texnologiyalarning ta siri insonlarning hayot tarzi va madaniyatidan tortib davlat tuzilmalari va fuqarolik jamiyati institutlarini, ijtimoiy va iqtisodiy sohani, fan va ta limni qamrab olmoqda. Ular insonlarga o zlarining imkoniyatlaridan keng miqyosda foydalanish zaminini yaratish bilan birga turg un iqtisodiy o sish, farovonlikni oshirish, demokratiya, tinchlik va osoyishtalikni mustahkamlash kabi maqsadlarga erishishga xizmat qiladi. Axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuter texnikasi va telekommunikasiya vositalarining jamiyat hayoti va iqtisodiyotining barcha jabhalariga joriy etish va foydalanish, fuqarolarning o sib borayotgan axborotga bo lgan talabini to liq qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kirib borish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish va dunyo axborot resurslaridan foydalanishni kengaytirish maqsadida O zbekiston Respublikasi Prezidentining Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikasiya texnologiyalarini joriy etish to g risida gi Farmoni 2002 yil 30 mayda chiqdi. 4
Ushbu Farmon ijrosini amalga oshirish uchun AKT sohasidagi strategik ustuvor amaliyotlarni joriy qilish bo yicha amaliy choralarni ta minlash maqsadida O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002 yil 6 iyunda Kompyuterlashtirish takomillashtirish va axborot texnologiyalarini joriy etish chora tadbirlari to g risida gi qaror qabul qildi. Ushbu qarorda Kompyuterlashtirish va axborot kommunikatsion texnologiyalarni takomillashtirish dasturi tasdiqlandi [3,4]. Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Viloyatda, xozirgi kunda Fermer xo jalklariga etkazib berilayotgan maxsulotlar, ko rsatgan xizmatlar hamda amalga oshirilayotgan to lovlarning hisob-kitoblarini markazlashtirilgan tartibda yuritish, fermer xo jaliklari hamda korxonalar o rtasidagi debitor-kreditor qarzdorliklarning aniq holatini tezkorlik bilan monitoringini yuritish va jarayonni optimal darajada boshqarib borish tizimini yaratish dolzarb hisoblanadi. Tadqiqot ob ekti va predmetining belgilanishi. Ishning tadqiqot ob ekti fermer xo jaliklarining buxgalteriya hisob-kitoblarini va agrotexnik tadbirlar monitoringini baholash, uning predmeti zamonaviy Web-texnologiyalar va dasturlash algoritmlari asosida axborot tizimini yaratish. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Fermer xo jaliklarida ish yuritishni avtomatlashtirish, ma lumotlarni tezkor qayta ishlash va monitoringinin olib borishning zamonaviy axborot tizimini yaratish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalasi fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini masofadan turib boshqarishni tashkil etish va uning dasturiy vositasini ishlab chiqish hisoblanadi. Mavzu bo yicha qisqacha adabiyotlar tahlili. Tadqiqot ishini amalga oshirish jarayonida Дранов В. HTML 5, CSS 3 и Web 2.0 Разработка современных Web-сайтов. Санкт-Петербург БХВ-Петербург 2011 г 416 с. Kitobida zamonaviy Web-texnologiyalar haqidagi ma lumotlardan 5
foydalanildi [9]. Томсон Л, Веллинг Л. Разработка Web-приложений на PHP и MySQL. Москва Санкт-Петербург Киев. ДиаСофтЮП 2003 г. Kitobida esa axborot tizimini yaratishda PHP va MySQL texnologiyalarini qo llash usullari o rganildi [10]. Куссуль Н.Н., Шелестов А.Ю. Использование PHP. Самоучитель. М.: Издательский дом Вильямс, 2005. 272 с.: ид. Парал. тит. англ. Bu kitobda tizimni yaratish jarayonida foydalanuvchiga sodda va tushunarli bo lishini ta minlovchi usullar ko rib chiqildi [11]. Аргерих Л. и др. Профессиональное PHP программирование, 2-е издание. Пер. с англ. СПб: Символ Плюс, 2003 1048 с. Kitobida tizimning tezkorligini oshiruvchi usullar o rganildi [12]. Котеров Д.В, Самоучитель PHP4. СПб.: БХВ Петербург, 2003. 576 с. Ushbu kitobda tizimni yaratishda muxim bo lgan PHP4 dasturlash tillarining imkoniyatlari o rganildi [13]. Ульман Л. Основы программирования на PHP: Пер. с англ. М.: ДМК Пресс, 2001. 288 с. (Самоучитель). Kitobda PHP dasturlash tilining asosiy imkoniyatlaridan foydalanib, tizimda qo llaniladigan usullar ishlab chiqildi [14]. Колискиченко Д.Н. PHP 5. В теории и на практики. Самоучитель. Изд-во Нит Санк-Петербург, 2007, 631 с. Bu kitob orqali PHP 5 ning PHP 4 dan farqi uning imkoniyatlari o rganilib, tizimni yaratish uchun qulay usullar ko rib chiqildi [15]. M Мазуркевич А. PHP: настольная книга программиста /Александр Мазуркевич, Дмитрей Еловой. Мн.: Новое знание, 2003. 480 с.ил. Kitobida tadqiqotni amalga oshirishda asosiy formalar bilan ishlash usullari o rganildi [16]. Харрис Э. PHP/MySQL для начинающих. /Пер. с англ. М.: КУДИЦ ОБРАЗ, 2005, - 384 с. Kitobida xar bir fermer xo jaligini ma lumotlar bazasi bilan bog lash usullari o rganildi [17]. Александр К. и др. Букварь по PHP и MySQL Изд-во Нит Санк-Петербург, 2007, 331 с. Kitobida mavzu bo yicha yaratilayotgan tizimning ma lumotlar bazasini yaratish usullari o rganildi [18]. 6
O zbekiston Respublikasi Qishloq va Suv xo jaligi vazirligi. 2009 yil hosili uchun ish yuritish daftari. O qituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent 2009 y. Bunda xar bir fermer xo jaligi faoliyatini monitoring qilish debitor-kreditor qarzdorligini teshirish va ular ustidan nazorat olib borish, xar bir fermer xo jaligining agrotexnik tadbirlari yuzasidan olib borgan ishlari hisoboti va shu kabi ma lumotlar o rganildi [19]. Qudratov A, G aniev T. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. Toshkent, Aloqachi, 2005 yil. Bu adabiyot orqali elektr tokidan foydalanish qoidalari o rganildi [20]. Tadqiqotda qo llanilgan uslublarning qisqacha tasnifi. Ushbu tadqiqotni bajarishda zamonaviy Web-dasturlashda qo llaniladigan uslublaridan keng foydalanildi. Ya ni HTML 5, CSS3, PHP5, MySQL, JavaScript dasturlash usullari yordamida tizimning algoritmi va dasturi yaratildi, yaratilgan algoritmlardan foydalanib, tizim interfeysini va tuzilishini foydalanuvchilar uchun tushunarli va ishlashi uchun qulay bo lishi ta minlandi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy axamiyati. Fermer xo jaliklari ustidan monitoring olib borishda, statistika sohalarida keng qo llaniladi. Bu boradagi ishlarni olib borish va masofadan turib boshqariladigan axborot tizimini yaratish muxim amaliy ahamiyat kasb etadi. Dissertatsiya ishining natijalari 2012-2014 o quv yillari mobaynida ilmiy amaliy konferensiyalarda ma ruzalar qilinib, quyidagi to plamlarda ilmiy maqola va tezislar chop qilindi: 1. Karimov Z., Maxmudov Z., Yusupov R. Fermer xo jaliklarida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish. Respuplika ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to plami. TUTU Samarqand filiali 2013 yil. 2. Karimov Z., Maxmudov Z. Fermer xo jaliklari faoliyatini monitoring qilishni optimal darajada boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish. TATU Samarqand filiali VIII ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to plami. Samarqand-2013 yil. 7
3. Karimov Z., Maxmudov Z. Fermer xo jaliklarida mahsulotlar hisobkitoblarini avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish. Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy universiteti Respuplika ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to plami. Toshkent 2014 yil. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ishning ilmiy yangiligi axborotni tezkor qayta ishlash va masofadan turib boshqariladigan zamonaviy axborot tizimining algoritmi va dasturi yaratildi. Yaratilgan axborot tizimi Davlat standartlariga asoslandi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasi strukturasi 3 bob, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovalardan iborat bo lib bunda tadqiqot masalasi to liq yoritilgan. Xulosa qismida barcha qismlarda bayon etilgan tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati, tadqiqot muammosining echimi ko rsatilgan. Ushbu dissertatsiyani bajarish jarayonida qo yilgan masalaga doir adabiyotlar, masalaning echish algoritmi va zamonaviy axborot tizimini yaratish kabi ishlar amalga oshirildi. 8
I bob. Viloyat fermer xo jaliklarida ish yuritishning optimal darajadagi avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda zamonaviy Web-texnologiyalarning o rni 1. HTML 5, CSS 3, WEB 2.0 texnologiyalari Web-sahifalarni yaratishda zamonaviy texnologiyalar haqida so z borar ekan, ularning bugungi kundagi ahamiyati qulayligi va keng qamrovli vazifalarni amalga oshirishi bilan ajralib turishini e tirof etishimiz mumkin. Bularga HTML 5, CSS 3, Web 2.0 versiyalarini misol tariqasida aytish mumkin. Bunday zamonaviy Web-texnologiyalarning dasturchilar tomonidan etirof etilishi shundaki, sahifalarni yaratishda tirli xil ob ektlarni har xil shakillarda tasvirlash imkonini beradi. Demak zamonaviy Web-texnologiyalarga birma-bir to htalib o tamiz. HTML tilining tarixiga to xtalib o tar ekanmiz, Web-sahifalarni yaratishda asosiy tashkil qiluvchilari bo lib, matn, jadval, rasm va hattoki kinolarni qo yish mumkin bo lgan. Lekin asosan asosiy ko rinishda matnlar turgan. HTML (Hyper Text Markup Language) tilining birinchi versiyasi ancha oldin 1992-yillarda yaratilgan. Tarmoqda unchalik ko p joyni egallamasa ham bu til rivojlanishdan to htamadi. Hozirgi kunga HTML tilining yangi versiyasi chiqqan bo lib, HTML 5 deb nomlangan va bu tilni alla qachon Webmutaxassislar saytlar yaratishda qo llamoqdalar. Microsaft Internet Explorer, Mozilla Firefox, Opera, Google Chrome va Apple Safari kabi brauzerlar HTML, CSS (Kaskadli stillar jadvali), JavaScript (Web-tsenariylarni yozish uchun mo ljallangan) tillarini bevosita qo llabquvvatlaydi. Endilikda bu tillarning zamonaviy versiyalarini esa brauzerlarning barchasi ham ishlata ololmaydi. HTML5, CSS3 tillarini bevosita qo llabquvvatlavchi brauzerlar quydagi versiyalaridan boshlanadi: 1. Mozilla Firefox - 3.5 versiyasidan boshlab; 2. Opera - 9.5 versiyasidan boshlab; 3. Google Chrome - 2.0.158.0 versiyasidan boshlab; 4. Apple Safari - 4.0 versiyasidan boshlab; 9
5. Internet Explorer - 9.0 versiyasidan boshlab; HTML 5 tilining oldingi 4- versiyasiga nisbatan farqi shundaki bunda yangi teglarning qo shilishi va buning natijasida matnni formatlash imkonini oshirdi. SHunday holatlar ham bo ladiki matnni qanday bo lsa shundayligicha kiritish talab etiladi. Buni amalga oshirish uchun < PRE > tegini ishlatish mumkin. Masalan: < PRE >Bu matn, qanday ko rinsa shunday Web-sahifada yoki qatiy belgilangan va o zgartirishsiz</ PRE > Bunday matn fiksirlangan formatda yoziladi. Bundan tashqari bir qator teglar mavjud bo lib, bular jadvallar bilan ishlashda, ro yhat yaratishda, gorizontal chiziqlar o tqazishda, giperssilkalar berishda, grafika va multimedialar bilan ishlashda, audio formatdagi fayllar bilan ishlashda ham bir qator imkoniyatlarni yaratadi [9]. Grafik tasvirni foydalanuvchi o zi istagan o lchamda tasvirlash imkoniyatiga ega, buning uchun height va width parametrlaridan foydalaniladi. Web-sahifada grafik tasvirni boshqa ob ektlardan bo sh joy bilan ajratib turuvchi hspace va vspace parametrlari ham mavjud. hspace parametri bo sh joyni gorizantal bo yicha piksellarda o rnatsa, vspace parametri esa vertikal bo yicha o rnatadi. Bu parametrlar qiymati faqat sonlarda beriladi. Border parametri bilan tasvir atrofidagi chegara qalinligi o rnatiladi. Parametr qiymati sifatida pikselda o lchangan son beriladi. Jimlik bo yicha bu parametr 0 qiymat qabul qiladi va chegara xoshiyasi ko rinmaydi. Bizda Web-sahifani bezash uchun unga videoroliklar joylashtirish imkoniyati ham mavjud. Brauzerlar odatda avi, Real Video va Windows Media formatlaridagi videofayllarni tasvirlash imkoniyatiga ega edi. Endilikda bu 10
imkoniyatlar kengaydi. Bularga qo shimcha ravishda brauzerlar WAV, OGG, MP4, MOV, PMC, Vorbis, AAC, Theora, H.264 formatlarini ham o qishga mo ljallandi. Audio va video formatidagi fayllarni qo llab-quvvatlovchi zamonaviy Webbrauzerlar. Audio Video Firefox Opera Safari Chrome Faqat audio fayllar sinfi uchun WAV-PMC * * * OGG-Vorbis * * * MOV-AAC * Audio va Video fayllar sinfi uchun OGG-Vorbis OGG-Theora * * * MOV-AAC MOV-H.264 * MP4-AAC MP4-H.264 * HTML 5 tilida Web-sahifalar uchun ovozli fayllarni qo yish uchun asosiy teg <AUDIO> Bu ovozli faylning tegiga yordamchi atribut sifatida SRC qabul qilingan. <AUDIO SRC="sound.wav"></AUDIO> Jimlik holatiga ko ra Web-brauzerlar ovozli fayllarni bunday holda o qimaydi. Buni o qish uchun <AUDIO> tegining asosiy atributi AUTOPLAY kerak bo ladi. <AUDIO SRC="sound.ogg" AUTOPLAY></AUDIO> Jimlik holatiga ko ra Web-sahifada hech narsa ko rinmaydi. Agar <AUDIO> tegining atributi CONTROLS ni qo ysak Web-sahifada <AUDIO> tegi qaerda qo llanilgan bo lsa o sha erda ovozli faylning boshqaruv oynasi chiqadi [9]. <AUDIO SRC="sound.ogg" CONTROLS ></AUDIO> 11
Video fayllar uchun ham <VIDEO> tegi ishlatiladi. Bu teg ham huddi <AUDIO> tegi singari atributlarga ega. CSS uslubi yaratilayotgan Web-sahifaga boshqa bir fayl (style.css) yordamida unga turli hil shakllar berish imkonini beruvchi usul hisoblanadi. Bu usulning afzallik tomonlari shundaki bitta yozilgan tsenariy yordamida qolgan barcha sahifalarga qo llash va barchasining ko rinishlarini birdaniga o zgartirish imkonini beruvchi uslubdir. CSS 3 haqida to xtalar ekanmiz bu versiyada oldingi CSS ga nisbatan bir qancha imkoniyatlar qo shilgan. Buning sabablaridan biri shundaki, yaratilayotgan Web-sahifani bezashda bir qancha bezaklar berishda qulaylik tug dishdan iboratdir. Misol: #cheader { width: 1010px; padding: 0 20px; border-bottom: medium dotted; -moz-border-radius-bottomleft: 2px; -moz-border-radius-bottomright: 2px; border-bottom-left-radius: 2px; border-bottom-right-radius: 2px; -webkit-border-bottom-left-radius: 2px; -webkit-border-bottom-right-radius: 2px } CSS 3 ning imkoniyatlari faqat bu bilan cheklanib qolmagan unda turli atributlardan foydalangan holda Web-sahifaning tashqi ko rinishini o zgartirish va sayqal berish imkoniyatiga ega bo ldik. Qayd qilingan o lchamli Web-sahifani ishlab chiqishda uning uchun ekran o lchamini tanlashga to g ri keladi. Bunda sahifani eng ko p foydalanuvchilar erkin foydalanadigan (va to g ri aks ettiriladigan) qilib yaratish kerak. Buning echimi esa oddiy: eng ko p ishlatiladigan displeyning ajrata olishini aniqlash lozim va sahifani unga moslab, butun ish sathini to ldiradigan qilib ishlab chiqish kerak. Sahifalarni ko rish jarayonida gorizontal aylantirish (prokrutka)ni 12
ishlatishga to g ri kelmasligi uchun ko pchilik dizaynerlar sahifalarni 640x480 formatida ishlab chiqishni tavsiya qiladilar. Gorizontal aylantirish hamma vaqt o zlashtirishni qiyinlashtiradi, shuning uchun dizaynerlar an anaga ko ra uni rad etadilar. Hozirgi kunga kelib ko pchilik ishlab chiquvchilar 800x600 ni standart ajrata olish deb hisoblayapti. Bundan ham yuqoriroq ajrata olishlarga mo ljallangan sahifalarni esa juda kamchilik ishlab chiqadilar. Albatta, sizning qaroringiz birinchi navbatda auditoriyaga bog liq bo ladi. Masalan, agar saytning resurslari grafika dizaynerlari uchun mo ljallangan bo lsa, ular eng kamida 800x600 ajrata olishli displeylarga ega deb hisoblaymiz va shunga muvofiq sahifa ishlab chiqiladi. Agar sayt WebTV yoki qandaydir boshqa aks ettirish qurilmasi uchun maxsus atalgan bo lsa, mo ljalni ushbu muayyan qurilmaga olish kerak. E tiborga loyiq Web-dizayn cheklangan imkoniyatli, xususan, ko rish va eshitishda qiynaladigan foydalanuvchilar erkin foydalanishi mumkin bo lgan sahifalarni ishlab chiqishni o z ichiga oladi. World Wide Web konsortsiumi Web dan barcha foydalanuvchilarning yanada erkin foydalanishini maqsad qilib qo ygan Web Accessibility Initiative (WAI) tashabbusini e lon qildi. Biroq ushbu tashabbusning muvaffaqiyati unda qo yilgan vazifalarga muvofiq Websaytlarni yarata oladigan (yoki yarata olmaydigan) oddiy ishlab chiquvchilarning ishtirok etishiga bog liq. Ko rish qobiliyati cheklangan foydalanuvchilar ekranda joylashgan tasvirni kattalashtirish uchun maxsus qurilmalardan foydalanishi mumkin. Bunday holatda dizaynga hech qanday maxsus talablar qo yilmaydi. Ko rishida muammolari bor ko pchilik odamlar sahifaning ichidagi narsani baland ovozda o qiydigan dasturiy ta minot bilan birgalikda (Lynx kabi) matn brauzerlaridan foydalanadi. Ixtiyoriy vaziyatda asosiy e tibor hujjatning tuzilishi va uning matniga qaratiladi [9]. 13
2. PHP, MySQL dasturlash tillarining imkoniyatlari Hozirda PHP (Prossesor Hyper Text) bu tez rivojlanayotgan Internetda ko plab serverlarda ishlaydigan dasturlash vositasidir. Bugungi kunda ASP, FrontFage va mod_perl kabi PHP ham keng tarqalgan. Bu til yordamida dinamik sahifani engil va tezda yaratish mumkin. Bunday ko rinishda yaratilgan fayllar serverda saqlanadi va qayta ishlanadi. Foydalanuvchi PHP hujjatini so raganda, JavaScript kabi skriptlar foydalanuvchi brouzerida emas, balki serverda bajariladi va ishning natijasi foydalanuvchiga yuboriladi. Bu esa C yoki Perl da yozilgan CGI dasturi kabi bajariladi. PHP dasturining CGI dasturlaridan farqi shundaki, PHP kodini HTML sahifasining ixtiyoriy joyida yozish mumkin [10,11,12]. Hozirgi kunda yaratilayotgan Web-sahifalarning deyarli barchasi ma lumotlar bazalari asosida yaratilmoqda. Eng ko p ishlatiladigani va dasturlovchilar uchun qulay bo lgan ma lumotlar bazalaridan biri bu MySQL ma lumotlar bazasi xisoblanadi. Bu turdagi ma lumotlar basisi bilan ishlashning qulayligi tizim bilan ishlashda saddaligi va tushunarliligi bilan shu bilan birga dastur kodlarini tez qayta ishlashi bilan boshqa ma lumotlar bazalaridan ajralib turadi. Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda HTML, CSS, PHP, Javascript, MySQL dasturlash tillaridan foydalanildi. 1998 yil qishida PHP 3.0 rasmiy e lon qilingandan so ng Andi Gutmans va Zeev Suraski katta amaliy dasturlar bilan ishlashda unumdorligini oshirish va PHP kodli bazani modulligini oshirish maqsadida PHP yadrosini qayta ishlashga kirishdilar [10,11,12]. Ma lumotlar bazasi o ta tez rivojlangan hamda MySQL va SQL o zini ko rsatgan soha, Internet uchun dasturlar yaratishdir. Internet uchun murakkab va ishonchli dasturlarga ehtiyoj oshgan sari ma lumotlar bazasiga ehtiyoj ham oshib bormoqda. Server ma lumotlar bazasi Internetda ko p funktsiyalarni 14
qo llashi mumkin. Har qanday veb-sahifa ma lumotlar bazasi tomonidan boshqarilishi mumkin. Misol tariqasida o z katalogini WWW da e lon qilmoqchi bo lgan va Internet orqali buyurtmalar qabul qilmoqchi bo lgan katalog bo yicha sotuvchini ko raylik. Agar katalogni HTML-faylar shaklida e lon qilinsa yangi tovar qo shilganda yoki narx o zgarganda kimdir katalogni tahrirlashi lozim bo ladi. Agar buning o rniga katalog ma lumotlarini relyatsion ma lumotlar bazasida saqlansa katalogdagi o zgarishlarni ma lumotlar bazasidagi tovar yoki narx haqidagi ma lumotlarni o zgartirish yo li bilan real vaqt masshtabida e lon qilish imkoniyati tug iladi. Bundan tashqari katalogni mavjud buyurtmalarni qayta ishlash elektron tizimlari bilan integratsiya qilish imkoniyati tug iladi. SHunday qilib bunday veb-saytni boshqarish uchun ma lumotlar bazasidan foydalanish sotuvchiga ham oluvchiga ham qulayliklar tug diradi. SHu tarzda veb-sahifa ma lumotlar bazasi bilan bog lanadi. Ma lumotlar bazasi sizni veb-serveringizda yoki sizni serveringiz ma lumot almashishi mumkin bo lgan boshqa mashinada joylashgan bo lishi mumkin (yaxshi MBBT bunday vazifalarni taqsimlashni oson tashkil qila oladi). Siz o zingizning vebsahifangizga forma joylashtirasiz va foydalanuvchi uzatish kerak bo lgan so rov yoki ma lumotni shu formaga kiritadi. Formani serverga uzatgandan so ng, server siz yozgan dasturni ishga tushiradi va bu dastur foydalanuvchi uzatgan ma lumotlarni ajratib oladi. Bu dasturlar ko pincha CGI-tsenariylar yoki Java da server dasturlari shaklida yaratiladi, lekin dasturni HTML-sahifaga to g ridan to g ri joylashtirish ham mumkin [10,11,12]. Endi sizni dasturingiz foydalanuvchiga qanday ma lumotlar kerak va u ma lumotlar bazasiga nima kiritmoqchiligini biladi. Dastur ma lumotlarni tanlash yoki o zgartirish uchun SQL komanda yaratadi, ma lumotlar bazasi bo lsa qolganini bajaradi. Ma lumotlar bazasidan olingan natijalarni sizni 15
dasturingiz yangi HTML-sahifa shakliga keltirib qaytadan foydalanuvchiga yuboradi. 1994 yilgacha SQL qo llovchi MBBT sotib olish uchun ancha ko p pul ketkazishga to g ri kelar edi. Bozorda Oracle, Sybase va Informix xokimlik qilar edi. Bu ma lumotlar bazasini boshqarish tizimlari murakkab bog lanishlarga ega bo lgan katta xajmdagi ma lumotlarni qayta ishlash uchun mo ljallangan edi. Ular katta quvvatga va imkoniyatlarga ega bo lib, katta hisoblash resurslarini talab qilar va narxi qimmat edi. U paytda $2000 ga 200- MHz Pentium li server sotib olish mumkin emas edi. Bunday MBBT uchun kerakli resurslar o ng minglab dollar turardi. Katta korporatsiyalar va yirik universitetlar uchun bunday serverlar komplektlari va MBBT lar uchun bir necha million dollar sarflash muammo tug dirmas edi. Kichik tashkilotlar va xususiy foydalanuvchilar ojiz kichik Amaliy dasturlardan foydalanishga majbur edilar. Bir nechta arzon mijoz/server arxitekturali MBBT lar o sha paytda mavjud edi, lekin ularning hech biri so rovlar tili sifatida SQL dan foydalanmas edi. Eng ko zga ko ringanlaridan biri Ingres kommertsial ma lumotlar bazasi bilan bitta ajdodga ega bo lgan Postgres edi. Lekin baxtga qarshi kommertsial analoglari kabi resurslarni talab qilardi va SQL dan so rovlar tili sifatida foydalanish imkoniyatini bermas edi. O sha paytda Postgresda QUEL tilining ko rinishi bo lgan PostQUEL tilidan foydalanardi. David Xyuz (David Hughes) Avstraliyada Bond Universitetida yozgan dissertatsiya bir qismi monitoring tizimini yaratish va tizimlar guruxini bir yoki bir necha joydan boshqarishga bag ishlangan edi. Loyiha Minerva Network Management System deb nomlangan edi. Minerva asosiy elementi tarmoqdagi hamma kompyuterlar haqidagi ma lumotlarni saqlovchi ma lumotlar bazasi edi. Universitet talabasi bo lgani va katta kommertsial ma lumotlar bazalari ishlaydigan serverlarga murojaat qilish imkoniyati yo q bo lgani uchun, Xyuz uning talablariga Postgres javob beradi degan qarorga keldi [10,11,12]. 16
Uning hamkasblari SQL tilidan Minerva uchun standart so rovlar tili sifatida foydalanishni taklif qilishdi. SQL ga asoslangan xolda Minerva dunyoning SQL ni qo llovchi MBBT mavjud ixtiyoriy nuqtasida qo llanishi mumkin edi. Boshqacha qilib aytganda Postgres foydalanuvchilari bilan chegaralab qo ygan PostQUEL ga nisbatan SQL Minerva uchun kengroq foydalanuvchilar bilan ishlashga imkon berar edi. Oxiri kelib hatto Postgres ham bugun SQL ni qo llaydi. Bir tomondan SQL standartidan foydalanish istagi va boshqa tomondan SQL ni qo llovchi ma lumotlar bazasiga murojaat qilish imkoniyati yo qligi, Xyuz ni qiyin ahvolga solib qo ydi. Agar Minerva da SQL ga asoslangan so rovlar tilidan foydalanilsa, mos ishlash mexanizmiga ega MBBT topib bo lmaydi. Qimmat MBBT sotib olish imkoniyatiga ega bo lmagan Xyuz masalaning ajoyib echimini topdi: SQL so rovlarni PostQUEL so rovlariga translyatsiya qiluvchi dastur yaratish. Bu dastur Minerva ga uzatilgan SQL so rovlarni ilib olishi, PostQUEL ga aylantirishi va natijani Postgres ga uzatishi kerak edi. Xyuz shunday dastur yaratdi va uni mini SQL yoki msql deb atadi. MySQL ni faqat msql kamchiliklariga javob sifatida qarash noto g ridir. Uning ixtirochisi Maykl Videnius shved kompaniyasi TsX xodimi ma lumotlar bazasi bilan 1979 yildan beri ishlaydi. YAqin paytgacha Videnius TsX da faqat dasturchi edi. 1979 yilda firma ichida foydalanish uchun UNIREG nomli ma lumotlar bazasini boshqarish vositasini yaratdi. 1979 yildan so ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va katta ma lumotlar bazalarini qo llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon bu dastur nusxasi deyiladi, chunki xuddi o zgaruvchi nusxasi kabi xotiradan joy oladi. 1994 yilda TsX WWW uchun Amaliy dasturlar yarata boshladi va bu loyihani qo llashda UNIREG dan foydalandi. Baxtga qarshi, UNIREG katta harajatlar talab qilgani uchun, undan veb-sahifalarni dinamik generatsiya qilish uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo lmadi va TsX shundan so ng SQL va 17
msql ga murojaat qildi Lekin o sha paytda msql faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi. TsX xodimlari YAngidan velosiped ixtiro qilib o tirmadilar. Ular UNIREG ni asos qilib oldilar va soni oshib borayotgan o zga dasturchilar utilitalaridan foydalandilar. Natijada YAngi kengroq imkoniyatga ega TsX ma lumotlar bazasiga o tmoqchi bo lgan msql foydalanuvchisi o z kodiga juda kam o zgartirish kiritishi talab qilindi. 1995 yil may oyiga kelib TsX kompaniya ichki talablarini qanoatlantiruvchi ma lumotlar bazasi, - MySQL 1.0 ga ega edi. Firma biznespartneri Detron HB dan David Aksmark (David Axmark) TsX ga o z serverini Internetda ko rsatishni taklif qildi. Serverni Internetda ko rsatishdan maqsadbirinchi bo lib Aladdin Peter Deych (Aladdin Peter Deutsch) qo llagan biznes modelldan foydalanishdir. Natijada MySQLni msql ga nisbatan tekinroq qiluvchi o ta moslashuvchan avtorlik huquqlari olindi. Nomiga kelganda Videnius bu haqida shunday deydi: Xozirgacha noma lum MySQL nomi qaerdan kelib chiqqani. TsX da asosiy katalog, hamda bibliotekalar va utilitalar ko p qismi bir necha o n yildan beri mu prefiksiga ega. SHu bilan birga mening qizim (bir necha yilga kichik) ismi ham May (My). SHuning uchun haligacha sir, bu ikki manbaning qaysi biri MySQL nomini bergan. MySQL ni Internetda e lon qilingandan beri u ko pgina UNIX tizimlarga, Win32 va OS/2 ga ko chirildi. Bugungi kunga kelib esa MySQL dan keng miqiyosda foydalanilmoqda va ko plab veb-sahifalar aynan ma lumotlar bazalari bilan bog liq holda ish olib bormoqdalar. 18
3. Zamonaviy axborot tizimini yaratishda ma lumotlar bazasidan foydalanish usullari Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda bevosita MySQL ma lumotlar bazasidan foydalandim. Zamonaviy axborot tizimini yaratishda ma lumotlar bazalaridan foydalanishning qulayligi shundaki, undan foydalanganda veb-sahifaning brauzerga yuklanishi va ma lumotlarni qayta ishlash jarayonini engillashtirishi, saytning ishlash tezligini oshirishi, katta xajmdagi ma lumotlarni kayta ishlashda samarali ekanligi bilan foydalidir [13,14,15]. Ushbu avtomatlashtirilgan axborot tizimini ma lumotlar bazasi bilan bog lash uchun PHP dasturlash tilidan foydalanildi va bu quyidagicha amalga oshirildi. Avvalo kompyuterga server vazifasini o tovchi Denwer dasturini o rnatishimiz lozim bo ladi. Bu dastur o zida Apache + SSL, PHP5 modullari bilan ishlaydi. Denwer dasturi kompyuter xotirasidan yangi virtual lokalnыy disk yaratadi va unda tizimni yaratish mumkin bo ladi. Z:\home manziliga fermermonitoring.uz nomli papka hosil qilamiz. Uning ichiga esa www nomli papka, uning ichiga esa index.php nomli faylni hosil qilamiz. Server ishlayotganini tekshirish uchun ushbu index.php nomli faylga quyidagi kodlarni yozamiz: <!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Transitional//EN" "http://www.w3.org/tr/xhtml1/dtd/xhtml1- transitional.dtd"> <html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml"> <head> <meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=utf-8" /> <title>asosiy sahifa</title> </head> 19
<body> <?php echo "Axborot tizimining asosiy saxifasiga hush kelibsiz!";?> </body> </html> Bu kod haqiqatda o rnatilgan server ishlayotganini isbotlaydi. Keyingi qadam ma lumotlar bazasini yaratish hisoblanadi. Buning uchun phpmyadmin 3.5.1 dasturini ishga tushiramiz. Bu dasturning bosh sahifasining umumiy ko rinishi 1-rasmda ko rsatilgan. Bu ma lumotlar bazasi orqali fermermonitoring.uz nomli yangi ma lumotlar bazasini yaratamiz. 1-rasm. phpmyadmin 3.5.1 dasturining umumiy ko rinishi Ushbu yaratilgan fermer-monitoring.uz ma lumotlar bazasi bilan bevosita murojaat qilish uchun Polzavateli bo limiga muroaat qilamiz va u bo limdan login parolga ega bo lamiz. Axborot tizimini yaratishda bevosita ko maklashuvchi dasturiy vositalardan yana biri bu Adobe Dreamweaver CS3 dasturidir. Bu dastur orqali axborot tizimini yaratishda ish samaradorligini oshirishda qo l keladi. Bu dasturning umumiy ko rinishi quyidagi 2-rasmda keltirilgan. 20
2-rasm. Adobe Dreamweaver CS3 dasturining umumiy ko rinishi Ma lumotlar bazasi ya ni fermer-monitoring.uz ni tizim bilan bog lash uchun tizim fayllari saqlanayotgan joydan blok nomli papka va bd.php nomli faylni hosil qilamiz. Bu bd.php nomli fayl ichiga PHP dasturlash tilidan foydalanib, quyidagi bog lanishli kodni yozamiz va tizimni bilan fermermonitoring.uz ma lumotlar bazasini bevosita muloqot qilishga erishamiz [13,14,15]. <?php $db = mysql_connect("localhost","user_fermer","monitoring"); mysql_select_db("fermer-monitoring.uz",$db);?> Birinchi satrda $db turdagi o zgaruvchiga ma lumotlar bazasiga murojaatni amalga oshirilmoqda. Bu mysql_connect kalit so z orqali amalga oshiriladi. Unda tarmoq nomi, login nomi, va parol nomlari keltirilgan. Ikkinchi satrda esa mysql_select_db kalit so z orqali "fermermonitoring.uz" turdagi ma lumotlar bazasiga $db o zgaruvchi orqali murojaat qilish amalga oshirilmoqda. 21
I bob bo yicha xulosa Bu bobda fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda zamonaviy axborot texnologiyalarning ahamiyati va fan yangiliklari bilan birgalikda uni qo llash, ma lumotlar bazalari bilan ishlash usullari haqidagi ma lumotlar keltirilgan. Ushbu ma lumotlar yordamida axborot tizimini yaratish jarayonining jadalligini oshirdim va samarali qo llash usullarini amaliyotga tadbiq qildim. Ma lumki har qanday zamonaviy avtomatlashgan axborot tizimini yaratishda yangi texnologiyalar va tizim tezkorlikni oshiruvchi algoritm va dasturlar juda katta axamiyatga kasb etadi. Chunki bu dastur va algoritmlar yordamida zamonaviy va tezkor axborot tizimini yaratish maqsadga muvofiqdir. Viloyat fermer xo jaliklarida ish yuritishning optimal darajadagi avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda zamonaviy Webtexnologiyalarning bazalari ushbu bobda o z aksini topdi. Ayniqsa MySQL ma lumotlar bazasi bilan bog lanish usulini misol qilish mumkin. 22
II bob. Fermer xo jaligi ish faoliyatini monitoringini optimal darajada boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini zamonaviy Webtexnologiyalar asosida yaratish bosqichlari 1. Fermer xo jaligi ish faoliyatini tahlil qilish va uni tizimda qo llash Fermer xo jaligi pul muomalasini yuritish hamda pul mablag larini saqlab turish uchun bank muassasasida hisobvaraqlar ochish va bu mablag larni erkin tasarruf etishi mumkin. Fermer xo jaligining hisob-kitob varag idan mablag larni faqat fermer xo jaligi boshlig ining roziligi bilan yoki sudning qaroriga binoan hisobdan chiqarish mumkin. Fermer xo jaligi o z ustavida va er uchastkasini ijaraga olish shartnomasida nazarda tutilgan ixtisoslashuvga muvofiq faoliyati yo nalishlarini, ishlab chiqarish tuzilmasi va hajmlarini mustaqil ravishda belgilaydi. Fermer xo jaligi qishloq xo jaligi ishlab chiqarishining har qanday turi bilan, shuningdek qishloq xo jaligi mahsulotini qayta ishlash, saqlash va realizatsiya qilish, sanoat ishlab chiqarishi, ishlar bajarish, xizmatlar ko rsatish hamda qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa faoliyat turlari bilan shug ullanishga haqli. Fermer xo jaligi o zi etishtirayotgan mahsulot va ishlab chiqarayotgan tovarlar, bajarayotgan ishlar va ko rsatayotgan xizmatlar sifatiga oid normativlar va standartlarga, ekologiyaga, sanitariyaga taalluqli hamda qonun hujjatlarida belgilab qo yilgan boshqa talablar va qoidalarga rioya qilishadi. Fermer xo jaligi va uning xodimlari o rtasidagi mehnatga oid munosabatlar qonun hujjatlariga muvofiq mehnat shartnomasi tuziladi. Fermer xo jaligidagi ish tartibi xo jalik boshlig i tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi. Fermer xo jaligi xodimlarining mehnat faoliyati hisobini olib borish xo jalik boshlig i tomonidan tashkil etiladi. Fermer xo jaligi xodimlarining mehnatiga haq to lash taraflarning kelishuviga ko ra pul hamda natura tarzida, qonun hujjatlarida Mehnatga haq to lash yagona tarif setkasining birinchi razryadi bo yicha belgilangan miqdordan oz bo lmagan miqdorda belgilanadi. 23
Fermer xo jaligi o zi etishtirayotgan mahsulotni realizatsiya qilish, shu jumladan davlat ehtiyojlari uchun realizatsiya qilish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar bilan xo jalik shartnomalari tuzish huquqiga ega. SHartnoma majburiyatlari buzilgan taqdirda taraflar qonun hujjatlarida yoki shartnomada belgilangan tartibda javobgar bo ladi. Fermer xo jaliklari ixtiyoriylik asosida birlashishi, mahsulot etishtirish, xarid qilish, uni qayta ishlash va sotish, moddiy-texnika ta minoti, qurilish, texnikaviy, suv xo jaligi, veterinariya, agrokimyo, maslahat berish yo sinidagi va boshqa xil xizmatlar ko rsatish bo yicha uyushmalar hamda boshqa birlashmalarga kirishi mumkin. Fermer xo jaligini ishlab chiqarish ahamiyatiga molik ob ektlar qurilishi, asosiy ishlab chiqarish vositalarini olish uchun uzoq muddatli kreditlash hamda uning joriy ishlab chiqarish faoliyatini qisqa muddatli kreditlash kredit shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Fermer xo jaligini imtiyozli kreditlash qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Fermer xo jaligi o ziga qarashli va ijaraga olingan ishlab chiqarish vositalarining, qishloq xo jaligi ekinzorlari va ko chatzorlarining, ko p yillik dov-daraxtlarning, etishtirgan mahsulotining, xom ashyoning, materiallarning yo qotilishi (nobud bo lishi), kam chiqishi yoki shikastlanishi xavfini, tadbirkorlik xavfini, shuningdek shartnomalarni buzganlik uchun o zining javobgarlik xavfini ixtiyoriylik asosida sug urta qildiradi hamda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va shartlar asosida sug urta tovoni (sug urta summasi) oladi. Fermer xo jaligi faoliyatini tekshirish (moliya-xo jalik faoliyatini tekshirishlar bundan mustasno), davlat ehtiyojlari uchun mahsulot realizatsiya qilish shartnoma majburiyatlari bajarilmagan yoki er to g risidagi qonun hujjatlari buzilganligiga dalillar bo lgan, shuningdek yagona er solig i o z vaqtida to lanmagan hollarda, ijaraga olish shartnomasiga muvofiq ijaraga 24
berilgan er uchastkasidan faqat belgilangan maqsadda va oqilona foydalanish masalalari bo yicha, belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Fermer xo jaliklarining moliya-xo jalik faoliyatini rejali tekshirishlar ko pi bilan to rt yilda bir marta amalga oshiriladi. Yangi tashkil etilgan fermer xo jaliklarining moliya-xo jalik faoliyati ular davlat ro yxatidan o tkazilgan paytdan e tiboran dastlabki uch yil mobaynida rejali tekshirishlardan o tkazilmaydi. Aktsiz to lanadigan tovarlar ishlab chiqaruvchi yangi tashkil etilgan fermer xo jaliklarining moliya-xo jalik faoliyati, shuningdek fermer xo jaliklarining byudjet hamda markazlashtirilgan mablag lar va resurslardan maqsadli foydalanish bilan bog liq moliya-xo jalik faoliyati ular davlat ro yxatidan o tkazilgan paytdan e tiboran dastlabki ikki yil mobaynida rejali tekshirishlardan o tkazilmaydi. Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda yuqorida qayd etilgan xolatlar bo yicha tashkil qilish asos qilib olindi. Shu bilan birga fermer xo jaligi faoliyatini yanada rivojlantirish va samaradorligini oshirish maqsadida aniq dalillar asosida bu tizimni yaratish yo lga qo yildi. Bu tizim shunisi bilan kuvonarliki unda ishlash juda qulay va uning interfeysi sodda qilib tuzilgan. 2. Axborot tizimini yaratishda qo llanilgan algoritmlar Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini qisqacha fermermonitoring.uz nomi bilan ataymiz. Bu tizimni yaratishda quyidagi algoritmga asoslandim. Ushbu algoritmda tizimni uch qisimga bo lamiz va xar bir qismini fermer-monitoring.uz nomli ma lumotlar bazasi bilan bog laymiz. Xar bir qism o zining aloxida vazifasiga ega ekanligi bilan bir-biridan farqlanadi. Bu algoritmning umumiy ko rinishi quyidagi 3-rasmda keltirilgan. 25
3-rasm. fermer-monitoring.uz nomli tizim algoritmining umumiy ko rinishi Fermer xo jaliklariga etkazib berilayotgan mahsulotlar, ko rsatilayotgan xizmatlar hamda amalga oshirilayotgan to lovlarning hisob-kitoblarini markazlashgan tartibda yuritish, fermer xo jaliklari hamda korxonalar o rtasidagi debitor-kreditor qarzdorliklarning aniq xolatini tezkorlik bilan monitoringini amalga oshirish va jarayonni optimal darajada boshqarib borish masalasini echishga qaratilgan axborot tizimini yaratishdagi bu uslub tizimdagi barcha ma lumotlarni fermer-monitoring.uz nomli ma lumotlar bazasida saqlanadi va MySQL server orqali qayta ishlanadi [16,17,18]. Ushbu dasturiy maxsulot zamonaviy Web texnologiyalar bilan yaratildi, shu bilan birga bu dastur ximoyalangan online tizimida ishlaydi. Bu avtomatlashtirilgan axborot tizimi o z ichiga quyidagi bo limlardan tashkil topgan: - Fermer xo jaligining debitor va kreditor qarzlari; - Kutilayotgan hosil, daromad va xarajatlar; 26
- Yil hosili uchun tayyorlov, qayta ishlash, ta minot va xizmat ko rsatuvchi tashkilot va korxonalar bilan tuzilgan shartnomalar; - Fermer xo jaligida yil hosili uchun paxta xom ashyosi va g alla etishtirishda moddiy-sarf xarajat monitoringi; - Fermer xo jaligining yil xosili uchun ekilgan ekinlarda olib borilayotgan agrotexnik tadbirlar bo yicha Respublika, viloyat va tuman mas ul xodimlari tomonidan o tkazilgan monitoringi to g risidagi tezkor ma lumotlar. Bu tizimning ko rinuvchi qismi asosan fermer xo jaliklari uchun mo ljallangan bo lib, bunda asosan fermerlar faoliyatini monitoring qilishga mo ljallangan. Ko rinuvchi qismda fermer xo jaliklari o zlarining bugingi kundagi xolati, o tkazayotgan agrotexnik tadbirlari va amalga oshirayotgan ishlari to g risidagi ma lumotlarni bu tizimga joylashtiradilar. Monitoring bo limida monitoring qiluvchi tashkilotlar yoki masul shaxslar tomonidan fermer xo jaliklari faoliyatini kuzatib borish va ular ustidan ishlarini markazlashgan tartibda nazorat qilish mumkin. Bu axborot tizimi Samarqand viloyati misolida olingan bulib, barcha fermerlarni nazorat qilishda tumanlar kesimida ajratilgan sahifa orqali boshqarish mumkin. Administrator bo limida esa fermer-monitoring.uz nomli tizim faoliyatini boshqarish undagi o zgarishlarni amalga oshirish va tizimga qo shimcha imkoniyatlar yaratuvchi o zganishlarni kiritish yoxud barcha bo limlar yuzasidan nazoratni olib boradi. Bu bo limdan foydalanish va uning faoliyatini yurgizish uchun faqat bitta shaxsga ruxsat beriladi. Administrator bulimini faqat billa shaxs boshqarsa, ko rinuvchi qismda viloyatdagi barcha fermerlar foydalanadi, monitoring bo limidan esa bir nechta masul xodimlar foydalanishlari mumkin. Zamonaviy axborot tizimini yaratishdagi bu uslub tizim faoliyatini boshqarishda juda katta samara beradi. Chunki tizimdagi hamma ma lumotlar serverda qayta ishlanadi va foydalanuvchiga faqat uning natijasigina yuboriladi. 27
3. Axborot tizimni zamonaviy Web-texnologiyalar asosida yaratish bosqichlari Fermer xo jaliklariga etkazib berilayotgan mahsulotlar, ko rsatilayotgan xizmatlar hamda amalga oshirilayotgan to lovlarning hisob-kitoblarini markazlashgan tartibda yuritish, fermer xo jaliklari hamda korxonalar o rtasidagi debitor-kreditor qarzdorliklarning aniq xolatini tezkorlik bilan monitoringini amalga oshirish va jarayonni optimal darajada boshqarib borish masalasini echishga qaratilgan bu fermer-monitoring.uz nomli axborot tizimini yaratish bir necha bosqichlarni o z ichiga oladi. Birinchi bosqichda kompyuterga o rnatilgan server va tizimni yaratishga qulay bo lgan Adobe Dreamweaver CS3 dasturini o rnatish va boshlang ich fayllarni yaratish, ma lumotlar bazasi bilan bog lanish usulini ko rib chiqdik. fermer-monitoring.uz nomli axborot tizimini yaratishda HTML, CSS3, PHP, MySQL dasturlash tillaridan foydalanib, tizimni yaratishni boshlaymiz. Eng avvalo tizimni yaratishda uning dizaynini yaratishdan boshlaymiz. Buning uchun biz Adobe Photoshop CS5 dasturidan foydalanib quyidagi 4- rasmda ko rsatilgan tizimning asosiy shapkasini yaratamiz. 4-rasm. Tizimning asosiy shapkasi Tizimning bosh fayli bo lgan index.php fayliga sayt dizaynini berish va boshqarish uchun templatemo_style.css nomli yangi fayl yaratamiz va bu faylni bosh fayli ya ni index.php fayli bilan bog laymiz. Buning uchun quyidagi kodlarni index.php fayliga yozamiz. <link href="templatemo_style.css" rel="stylesheet" type="text/css" /> 28
Ushbu kod tizim dizayninig kodlari yozilgan templatemo_style.css nomli fayl bilan bevosita muloqot qilish imkonini beradi. templatemo_style.css fayldagi kodlar CSS tilida yozilgan bo lib, buning qulayligi shundaki saytdagi xar bir shrift o lchamlarini, ranglarni berish, saytga turli kerakli rasmlarni joylashtirish va boshqa turdagi amallari bajarish imkonini beradi. Saytni yaratishda saxifani alohida-alohida konteynerlarga ajratib olamiz va xar bir konteynerga ma lumotlarni joylashtiramiz. Birinchi konteynerga tizimdan faqat fermer xo jaliklari kirishga ruxsat beruvchi forma tashkil qilamiz. Bu formaning kodlari quyidagicha: <div class="sp_services_box"> <h3 class="sp1">tizimga kirish</h3> <form action="view_pass.php" method="post"> <p>loginni kiriting: <br /><input type="text" name="login1" /> </p> <p>parolni kiriting: <br /><input type="password" name="pass1" /><br /> <a href="ruyhatdan_utish.php">ro'yhatdan o'tish</a> </p> <input class="submit" type="submit" name="submit" value="kirish" /> </form> </div> Bu forma login, parol, ro yxatdan o tish bo limi va kirish tugmalari aks ettirilgan va CSS tili yordamida uning tashqi ko rinishiga jilo berib, quyidagi 5- rasmda keltirilgan ko rinishga ega bo lamiz. 29
5-rasm. Tizimga kirish formasining umumiy ko rinishi. Qolgan barcha bo limlarni ham tegishli ma lumotlar bilan to ldiramiz. templatemo_style.css fayliga CSS tili yordamida quyidagi kodni yozish orqali saxifaga fon beramiz va sayt shapkasini joylashtiramiz. body { margin: 0px; padding: 0px; color: #4c5148; font-family: Tahoma, Geneva, sans-serif; font-size: 12px; line-height: 1.5em; background-color: #fff; background-image: url(images/templatemo_body.jpg); background-repeat: repeat-x; background-position: top;} Tizimdan keng foydalanish uchun unga vertikal menyu joylashtiramiz va buni quyidagi kod orqali amalga oshiramiz. <div id="templatemo_menu"> <ul> <li><a href="index.php">asosiy sahifa</a></li> <li><a href="services.php">ma'lumotlar</a></li> <li><a href="blog.php">monitoring bo'limi</a></li> 30
<li><a href="gallery.php">yangiliklar</a></li> <li><a href="contact.php">takliflar</a></li> </ul> </div> Yaratilgan menyuni CSS tili yordamida navigatsion ko rinishga keltiramiz va buni quyidagi kodlarni yozish orqali amalga oshiramiz. #templatemo_menu {clear: both; width: 960px; height: 60px; background: url(images/templatemo-menu.jpg) no-repeat;} #templatemo_menu ul { margin: 0; padding: 0; padding-top:18px; list-style: none;} #templatemo_menu ul li {padding: 0; margin: 0; display: inline;} #templatemo_menu ul li a {float: left; display: block; font-size: 14px; width: 180px; height: 35px; padding: 15px 0 0 0; margin-right: 2px; color:#ffffff; text-decoration: none; font-weight: bold; text-align: center; outline: none; } #templatemo_menu ul li a:hover, #templatemo_menu ul.current { color: #fff; background: url(images/templatmeo_menu_hover.jpg) repeat-x top} Qilingan ishlar natijasi sifatida quyidagi 6-rasmda keltirilgan umumiy ko rinishiga ega bo lamiz. 6-rasm. Vertikal menyuning umumiy ko rinishi Xar bir fermer xo jaligi bu tizimdan foydalanish uchun olidin Tizimga kirish bo limidagi Ro yxatdan o tish bandiga murojaat kiladilar. Bu 31
Ro yxatdan o tish bo limi ruyhatdan_utish.php fayli orqali amalga oshiriladi [16,17,18]. Ro yxatdan o tish bo limi fermer xo jaligi masul xodimi tomonidan to ldiriladi. Bo lim quyidagi ma lumotlarni o z ichiga oladi. Fermer xo jaligi nomi, tuman nomi, tashkil etilgan yili, ixtisosligi, Fermer xo jaligi raxbarining familiyasi, ismi, otasining ismi, mutaxasisligi, yashash joyi; Bank rekvizitlari: hisob raqami, Xizmat ko rsatuvchi tijorat bank nomi, MFO; Soliq rekvizitlari: INN; Statistika rekvizitlari: KTUT(OKPO), THSHT(KOPF), login va parol haqidagi ma lumotlarni kiritgandan so ng tizimdan ro yhatdan o tishadi. Ro yxatdan o tish bo limining umumiy ko rinishi 7-rasmda ko rsatilgan. 7-rasm. Ro yxatdan o tish bo limining umumiy ko rinishi Fermer xo jaliklarini ro yxatga olish bo limini ma lumotlar bazasidan info nomli jadval hosil qilamiz. Bu jadvalga 18 ta maydon kiritamiz va xar bir maydonga nom beramiz. Berilgan nomlarni 7-rasmda ko rsatilgan forma 32
maydonlari bilan aloqani ta minlaymiz. Buning uchun PHP dasturlash tilidan foydalanamiz. Bu bog lanishni insert_pass.php faylining asosiy qismiga ushbu kodni yozish orqali quyidagicha amalga oshiramiz [19]. <?php if (isset ($fermer_nomi) && isset($manzili) && isset($tash_yili) && isset($ixtisosligi) && isset($familiyasi) && isset($ismi) && isset($sharifi) && isset($mutaxasisligi) && isset($yashash_joyi) && isset($hisob_raqam) && isset($xiz_kur_bank) && isset($mfo) && isset($inn) && isset($thsht) && isset($login) && isset($pass)) { /* Bu erda ma'lumotlani bazaga yozamiz */ $result = mysql_query ("INSERT INTO info (fermer_nomi, manzili, tash_yili, ixtisosligi, familiyasi, ismi, sharifi, mutaxasisligi, yashash_joyi, hisob_raqam, xiz_kur_bank, mfo, inn, thsht, login, pass) VALUES ('$fermer_nomi', '$manzili', '$tash_yili', '$ixtisosligi', '$familiyasi', '$ismi', '$sharifi', '$mutaxasisligi', '$yashash_joyi', '$hisob_raqam', '$xiz_kur_bank', '$mfo', '$inn', '$thsht', '$login', '$pass')"); if ($result == 'true') {echo "<p>sizning ma'lumotingiz bazaga qoshildi!</p>";} else {echo "<p>sizning ma'lumotingiz bazaga qo'shilmadi!</p>";} } else {echo "<p>siz barcha malumotni kiritmadingiz, shuning uchun ma'lumotingiz bazaga qo'shilmaydi.</p>";}?> Ushbu kod orqali ma lumotlarni info nomli jadvalga yozamiz. Ro yxatga olish bo limini templatemo_style.css fayliga CSS tili yordamida klass yaratib xar birining maydon uzunligi shrift o lchamlarini beramiz. Ro yxatdan o tgan xar bir fermer uchun aloxida saxifa ochish kerak bo ladi, chunki xar bir fermer xo jaligi kiritgan ma lumotlari boshqa fermer xo jaligi kiritgan ma lumotlar bilan qo shilib ketmasligi yoki birining ma lumotini ikkinchisi ko rmasligi kerak bo ladi. Boshqacha aytganda xar bir 33
fermer xo jalik bo yicha o zining kiritgan ma lumotini faqat o zi ko rishi va o zgartirish imkoniyatiga ega bo lishi kerak. Buning uchun fermer xo jaliklari ro yxatdan o tayotganda albatta INN kiritiladi. Ushbu kiritilgan INN ning maydon nomini asosiy kalik vazifasini o tovchi maydon sifatida belgilab olamiz. Ikkinchi bosqichda Axborot tizimidan foydalanish qulay bo lishi, qo shimcha xizmat turlarini taklif qilish va turli qiziqarli ma lumotlarni olish uchun ko rinuvchi qismdan beshta bo lim tashkil qilamiz. Ma lumotlar bazasida yangi to rtta jadvallar xosil qilib, xar bir bo limni alohida jadvallar bilan bog laymiz. Birinchi bo lim Asosiy sahifa bo limidir. Bu bo lim o z novbatida asosiy nomli jadval bilan bog langan. Ushbu jadvalda besh nomdagi maydonlarni hosil qilamiz va ularni xar birini konteynerdagi mavzu nomi, rams manzili, mavzuning qisqacha annatatsiyasi va mavzuning to liq varianti uchun maxsus maydonlar tashkil qilib, biri-biri bilan bog laymiz. Bu jadvalning ma lumotlar bazasidagi umumiy ko rinishi quyidagi 8-rasmda keltirilgan [16,17,18,19]. 8-rasm. asosiy nomli jadvalning umumiy ko rinishi Ikkinchi bo lim Ma lumotlar bo limidir. Bu bo limni malumotlar nomli jadval bilan bog langan. Uchinchi bo lim Yangiliklar bo limidir. Bu bo lim esa yangiliklar nomli jadval bilan bog langan. Xar ikkala jadval ham birinchi jadvaldagidek beshta maydon tashkil qilingan va xar bir maydon o zaro bir-biri bilan bog langan. 34
To rtinchi bo lim Takliflar bo limi bo lib, u bo lim nomini kiritish, bo lim haqidagi qisqacha ma lumotlar xabarni jo natish uchun, telefon orqali bog lanish uchun mas ul shaxs va administrator bilan bog lanish haqidagi ma lumotlarni o z ichiga oluvchi maydonlarni takliflar nomli jadvalda o z ifodasini topgan. Xabarlar jo natish formasi yozilgan konteynerni quyidagi kodlar orqali tashkil qildim. <div id="contact_form"> <h4><strong>xabarlarni jo'natish formasi</strong></h4> <form method="post" name="contact" action="e_mail.php"> <label for="author">ismingiz va Familiyangiz:</label> <input type="text" class="required input_field" name="author" id="author" /> <div class="cleaner_h10"></div> <label for="email">e-mail:</label> <input type="text" class="validate-email required input_field" name="email" id="email" /> <div class="cleaner_h10"></div> <label for="subject">mavzu:</label> <input type="text" class="validate-subject required input_field" name="subject" id="subject"/> <div class="cleaner_h10"></div> <label for="text">savollar, Takliflar yoki mavzu haqidagi to'liq fikringiz:</label> <textarea id="text" name="text" rows="0" cols="0" class="required"></textarea> <div class="cleaner_h10"></div> <input type="submit" value="jo'natish" id="reset" name="reset" class="submit_btn float_r" /> </form> <div class="cleaner"></div> 35
</div> Bu farmani faollashtirish uchun e_mail.php nomli fayl tashkil qilamiz va uni quyidagi kod orqali aktivlashtiramiz. <?php if (mail("zokir3583551@mail.ru","fermerlar haqidadi saytdan taklif va mulohazalar","men ".$_POST['author']." elektron pochta manzilim ".$_POST['email']." Mening savollarimga javob yozishingizni iltimos qilaman.\n Mavzu: ".$_POST['subject']." \n Savol yoki taklif: ".$_POST['text']."")==true){ echo "<p class='chegara_h3'>sizning xabaringiz jo'natildi</p>";} else{ echo "<p class='chegara_h3'>sizning xabaringiz jo'natilmadi</p>";}?> Bu erda mail funktsiyasi orqali xabarlarni jo natish formasidagi ma lumotlarni zokir3583551@mail.ru elektron manzilga jo natadi. Misol tariqasida ushbu elektron manzilga quyidagi 9-rasmda keltirilgan xabarni jo natamiz. 9-rasm. Elektron manzilga xabarni jo natish 36
Ushbu xabar jo natilganda zokir3583551@mail.ru elektron manzilga quyidagi xabar keladi. X-Sendmail-Cmdline: sendmail.pl -t -i To: zokir3583551@mail.ru Subject: Fermerlar haqidagi saytdan taklif va mulohazalar X-PHP-Originating-Script: 0:e_mail.php Men Salimov Salim Salimovich elektron pochta manzilim salim@mail.ru Mening savollarimga javob yozishingizni iltimos qilaman. Mavzu: Fermerlar faoliyati haqidagi qonunlar Savol yoki taklif: Fermerlar faoliyati haqidagi qonunlar to'plami haqidagi ma'lumotlarni jo'natishingizni so'rayman Ushbu xabarni olgan administrator elektron manzili ko rsatilgan fermer xo jaligining mas ul xodimiga o zining muloxazasini yoki javobini yozib yuboradi. Tizim uchun mas ul shaxsning talabiga asosan elektron manzilni o zgartirish mumkin [16,17,18,19]. Beshinchi bo lim bu Monitoring bo limi bo lib, ushbu bo limga kirish undan foydalanishni tashkil qilish uchun maxsus login va parol bilan himoyalangan blok orqali murojaat qilish mumkin. Buning uchun quyidagi kodlar orqali formani tashkil qilamiz. <form action="user.php" method="post" name="user" class="m_user"> <div class="m_login1">loginni kiriting:</div> <input type="text" name="m_login" id="m_login" class="m_pass" /> <br /> <div class="m_login1">parolni kiriting:</div> <input type="password" name="m_pass" id="m_pass" class="m_pass" /> <br /> <input type="submit" value="kirish" id="kirish" name="kirish" class="m_submit" /> </form> 37
CSS 3 tili yordamida ushbu formaga dizayn beramiz. Buning uchun quyidagi m_user, m_login1, m_pass, m_submit nomli klasslar yordamida amalga oshiramiz. Bu klasslar ko yidagicha:.m_user {border:1px solid #666666; background:url(images/templatemo_body.jpg); width:300px; border-radius:10px; margin:20px 0 0 320px; text-align:center;}.m_login1 {font-size:16px; text-align:center; color:#0000cc; padding:15px;}.m_pass {width:200px; height:20px; font-size:18px;}.m_submit {width:210px; font-size:18px; margin:20px;} Qilingan ishlar natijasi sifatida quyidagi 10-rasmda ko rsatilgan ko rinishga ega bo lamiz. 10-rasm. Monitoring bo limiga kirish uchun avtorizatsiyadan o tish formasi 38
Bu formani aktivlashtirish uchun user.php nomli fayldan faollashtiramiz. Buni quyidagi kodni ushbu faylga yozish orqali amalga oshiramiz. <?php include ("blok/bd.php"); $result = mysql_query("select * FROM m_user WHERE pass ='".$_POST['m_pass']."' and user ='".$_POST['m_login']."'",$db); if (!$result) {echo "So'rovingiz bazaga yuborilmadi. Quyidagi administratorga yuboring zokir3583551@mail.ru. <br><strong>xatolik kodi: </strong>"; exit(mysql_error()); } if (mysql_num_rows($result) > 0) { $myrow = mysql_fetch_array($result); } else { echo "Login yoki parol xato! Iltimos qayta kiriting!"; exit(); }?> Har bir fermer xo jaligi ro yxatdan o tgandan so ng bu tizimdan foydalanish uchun login va paroliga ega bo ladi. Fermer xo jaliklari yil davomida o zining ixtisosligiga qarab hisobotlarni topshirishadi. Bu hisobotlar O zbekiston Respublikasi Qishloq va Suv xo jaligi vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan 2009 yil hosili uchun ish yuritish daftari O qituvchi NMIU 2009 y. Kitobi asosida ishlab chiqildi. Unga ko ra xarbir fermer xo jaligi yigirma 39
sakkiz turdagi hisobot jadvallarini yil davomida to ldirib boroshlari talab qilinadi. Bu jadvallar quyidagilardir: - Viloyat va tuman rahbarlari to g risidag ma lumot; - Tayyorlov, ta minot va xizmat ko rsatuvchi korxona va tashkilotlar to g risida ma lumot; - 2014 yil hosili uchun qishloq xo jalik mahsulotlarini etishtirish biznes rejasi; - Fermer xo jaligida 2014 yil hosili uchun ekinlarning joylashtirilishi; - Fermer xo jaligining debitor va kreditor qarzlari to g risida ma lumot; - 2014 yilda kutilayotgan hosil, daromad va harajatlar to g risida ma lumot; - 2014 yil hosili uchun tayyorlov, qayta ishlash, ta minot va xizmat ko rsatuvchi tashkilot va korxonalar bilan tuzilgan shartnomalar to g risida ma lumot; - Fermer xo jaligining ishchi va xizmatchilari to g risida ma lumot; - Fermer xo jaligida 2014 yil hosili uchun paxta xom ashyosi va g alla etishtirishda moddiy-sarf xarajat monitoringi to g risida ma lumot; - 2014 yil hosili uchun agrotexnik tadbirlarning bajarilishi. Ariqlarni tozalash; - Zovurlarni tozalash; - Hashorotlarga qarshi kurash tadbirlari (dala, ariq, zovur chetlarini tozalab, chiqindilarni yoqib yuborish); - SHudgor va er tekislash. (er tekislash, boronalash, molalash, pushta olish va boshqa.); - Pol olish va sho r yuvish; - Mahalliy go ng chiqarish; - Bog lar agrotexnikasi; - Tokzorlar agrotexnikasi; 40
- Ekishga er tayyorlash (chizellash, tekislash, molalash, pushta olish, suv kiritish va boshq.); - Ekish; - Mineral o g itlar bilan oziqlantirish; - Sug orish (nam suvi, chigit suvi, 1-5 suvlar); - Vegitatsiya davrida bajariladigan agrotexnik tadbirlar (kultivatsiya, chuqur yumshatish va jo yak olish, qatqaloq yumshatish, yaganalash chopiq qilish, chilpish(kimyoviy chilpish), o toq qilish va boshq.); - Hashorotlarga qarshi kurash (biomahsulotlarni qo yib chiqish). Oltinko z; - Hashorotlarga qarshi kurash (biomahsulotlarni qo yib chiqish). Trixogramma; - Hashorotlarga qarshi kurash (biomahsulotlarni qo yib chiqish). Tarixogramma; - Suspenziyalash va gerbittsid sepish, g o za defoliatsiyasi; - O rim-yig im davri; - Fermer xo jaligining 2014 yil xosili uchun ekilgan ekinlarda olib borilayotgan agrotexnik tadbirlar bo yicha Respublika, viloyat va tuman mas ul hodimlari tomonidan o tkazilgan monitoring. Yuqoridagi nomlari ko rsatilgan jadvallarni yaratishni boshlaymiz. Avvalo xar bir jadvalni aloxida faylga yozib ularni view_j1,, view_j28 nomli papkalarda saqlaymiz. Jadvallarni esa natija.php fayliga saqlab uni ma lumotlar bazasi bilan bog laymiz. Buni birinchi jalval misolida ko rib chiqamiz. Jadval nomlarini ma lumotlar bazasidan jadval_shapkasi nomli jadvalga yozib, uni xar bir jadval alohida id berib chiqamiz. Jadvalning asosiy qismini fayllarga quyidagicha yozamiz: <?php $result2 = mysql_query("select * FROM jadval_shapkasi WHERE id = 1"); $myrow2 = mysql_fetch_array($result2);?> <h3 class="sp2"><?php echo $myrow2['nomi']?></h3><br /> 41
<table class="jadval" border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tr> <td class="jadval_nomer" >T/r</td> <td>nomi</td> <td>f.i.sh</td> <td>telefon raqami</td> </tr> <?php $result = mysql_query("select * FROM jadval_1 WHERE inn2 = '".$inn."'"); $myrow = mysql_fetch_array($result); do{ print("<tr class='jadval_ichi'> <td class='jadval_nomer'>".$myrow['t_r']."</td> <td>".$myrow['tash_nomi']."</td> <td>".$myrow['fish']."</td> <td>".$myrow['tel']."</td> </tr>");} while ($myrow = mysql_fetch_array($result));?> </table> Ushbu kodlarni yozganimizdan so ng 11-rasmda ko rsatilgan natijaga erishamiz. 11-rasm. Birinchi dajvalning umumiy ko rinishi 42
Qolgan barcha yigirma sakkiz turdagi jadvallari xuddi shunday tartibda joylashtirib chiqamiz. Fermer xo jaligi o z ma lumotlarini kiritish uchun qushish.php nomli fayl yaratamiz. Bu faylga jadvalni joylashtirib uning ichiga ma lumotlarni kiritishga qulay bo lishi uchun unga quyidagi formani joylashtiramiz. <tr> <form action="add_insert.php?inn=<?php echo "$inn";?>" method="post"/> <input type="hidden" name="inn" value="<?php echo "$inn";?>" /> <td><input class="jadval_nomer" type="text" name="t_r" /></td> <td><input type="text" name="tash_nomi" /></td> <td><input type="text" name="fish" /></td> <td><input type="text" name="tel" /></td> <td> <input type="submit" name="yangi" value="ma'lumotni jo'natish" /></td> </form> </tr> Bu formani joylashtirganimizdan keyin 12-rasmdagidek natijaga ega bo lamiz. 12-rasm. Birinchi jadval bo yicha ma lumotlarni kiritish oynasi 43
Bu formani faollashtirish uchun add_insert.php nomli fayl hosil qilamiz. SHuni aytish lozimki bunda xar bir fermerning o z ma lumotini alohida ma lumotlar bazasiga yozib qo yishi uchun fermer xo jaligining INN si bilan kodlaymiz va shu orqali murojaatni amalga oshiramiz. Buning uchun formaning birinchi satriga quyidagini kiritamiz. <form action="add_insert.php?inn=<?php echo "$inn";?>" method="post"/> YAratilgan add_insert.php nomli faylga kiritilgan ma lumotlarni ma lumotlar bazasiga yozish uchun unga quyidagi kodlarni kiritamiz. <?php if (isset($t_r) && isset($tash_nomi) && isset($fish) && isset($tel)) { /* Bu erda ma'lumotlani bazaga yozamiz */ $result = mysql_query ("INSERT INTO jadval_1 (t_r,tash_nomi,fish,tel,inn2) VALUES ('$t_r','$tash_nomi','$fish','$tel','$inn')"); if ($result == 'true') {echo "<p>sizning ma'lumotingiz bazaga qoshildi!</p>"; } else {echo "<p>sizning ma'lumotingiz bazaga qo'shilmadi!</p>";} } else { echo "<p>siz barcha ma lumotni kiritmadingiz, shuning uchun ma'lumotingiz bazaga qo'shilmaydi.</p>"; }?> Bu formani tashkil qilganimizdan so ng xar bir viloyat bo yicha viloyat va tuman raxbarlari haqidagi ma lumotlarni kiritamiz va ma lumotlar bazasida ushbu ma lumotlarni saqlaymiz. Qilingan ishlar natijasini sifatida 13-rasmda keltirilgan, ma lumotlar bazasiga ma lumotlar kiritilganligini ko rishimiz mumkin bo ladi. 44
13-rasm. Birinchi jadvalga kiritilgan ma lumotlarning umumiy ko rinishi Agar fermer xo jaligi kiritgan ma lumotlaridan birini xato ritib yuborsa yoki qandaydir imlo xatoga yo l qo ygan bo lsa u holda ma lumotlarni o zgartirish talab etiladi. Bu masalani echish uchun uzgartirish.php nomli fayl hosil qilamiz va unga quyidagi kodlarni kiritamiz. <table class="jadval" border="1" cellpadding="0" cellspacing="0"> <tr> <td class="jadval_nomer" >T/r</td> <td>nomi</td> <td>f.i.sh</td> <td>telefon raqami</td> </tr> <form name="form1" action="update_uzgartirish.php?inn=<?php echo "$inn";?>" method="post"> <?php if (!isset ($id)) { $result= mysql_query ("SELECT * FROM jadval_1 WHERE inn2 = '".$inn."'"); $myrow = mysql_fetch_array ($result); do { printf ("<tr class='jadval_ichi'> <td>%s</td> <td><a href='uzgartirish.php?id=%s&inn=$inn'>%s</a></td> 45
<td>%s</td> <td>%s</td> </tr>",$myrow["t_r"],$myrow["id"],$myrow["tash_nomi"], $myrow["fish"], $myrow["tel"]); } while ($myrow = mysql_fetch_array ($result)); } else { $result = mysql_query("select * FROM jadval_1 WHERE id = '".$id."'"); $myrow = mysql_fetch_array($result); print <<<HERE <tr> <td><input class="jadval_nomer" type="text" name="t_r" id="t_r" value="$myrow[t_r]" /></td> <td><input type="text" name="tash_nomi" id="tash_nomi" value="$myrow[tash_nomi]" /></td> <td><input type="text" name="fish" id="fish" value="$myrow[fish]"/></td> <td><input type="text" name="tel" id="tel" value="$myrow[tel]"/></td> <input type="hidden" name="id" id="id" value="$id"/> <td><input type="submit" name="button" id="button" value="o'zgarishlarni saqlash" /></td> </tr> HERE;}?> </form> </table> Bu formani faollashtirish uchun update_uzgartirish.php faylini yaratamiz va unga quyidagi kodlarni yozish orqali qo yilgan masalani hal qilamiz. 46
<?php if (isset($t_r) && isset($tash_nomi) && isset($fish) && isset($tel)){ $result = mysql_query ("UPDATE jadval_1 SET t_r='$t_r', tash_nomi='$tash_nomi', fish='$fish', tel='$tel' WHERE id='$id'"); if ($result == true) { echo "<p>sizning ma'lumotingiz yangilandi!</p>"; echo date('y-m-d H:i:s');} else {echo "<p>sizning ma'lumotingiz yangilanmadi!</p>";}} else {echo "<p>siz barcha ma'lumotni kiritmadingiz, shuning uchun ma'lumotingiz yangilanmaydi.</p>";}?> Bu qilingan ishlar natijasini qo yidagi 14-rasm va 15-rasmlarda ko rishimiz mumkin bo ladi. 14-rasm. Ma lumotlarni o zgartirishning birinchi bosqichining umumiy ko rinishi 15-rasm. Ma lumotlarni o zgartirishning ikkinchi bosqichining umumiy ko rinishi Ma lumotlarni o zgartirishning qulayligi shundaki bir vaqtning o zida barcha ma lumotlarni o zgartirish mumkin emas. Xar bir satr bo yicha 47
ma lumotlarni o zgartirishning qulayligi shundaki, turli noxush vaziyatlarni oldini olish uchun qulay va samarali hisoblanadi. Ushbu qilingan amallarni ya ni jadvallarni hosil qilish, ma lumotlar bazasidagi jadvallarga ma lumotlarni yozish, kiritilgan ma lumotlarni o zgartirish va qo shimchalar kiritish amallarini xarbir jadvalga moslab bu amallarni takrorlab chiqamiz. Foydalanuvchi ya ni fermer xo jaligining mas ul xodimiga tushunarli bo lishi uchun va jadvallar nomlarini view_pass.php faylga yozish orqali ma lumotlarni boshqarish imkoniyatini hosil qilamiz. 16-rasm. Hisobot jadvallarining umumiy ro yhati Masofadan turib fermer xo jaligining ish faoliyatini monitoring qiluvchi mas ul shaxs uchun Monitoring bo limi ni tashkil qilamiz.bu bo limni tashkil qilish yaratilgan ma lumotlar bazasidagi jadvallardan bevosita foydalanib amalga oshirishimiz mumkin bo ladi. Bu Monitoring bo limi ni quyidagicha tashkil qilamiz. Birinchi novbatda tizimni ximoyalash maqsadida ma lumotlar bazasidan quyidagi m_user nomli jadval hosil qilamiz va buni bu bo lim bilan bog laymiz. Tayyor formadan foydalangan holda dizaynini beramiz. 48
Monitoring bo limiga kirganda avvalo tumanlar bo yicha saralangan fermer xo jaliklarining umumiy ro yxatini hosil qilishimiz kerak bo ladi. Buning uchun xar bir tuman uchun alohida fayllarni ma lumatlar bazasidan izlab topish uchun biriktirib chiqamiz. Biriktirilgan faylga ma lumotlarni izlash uchun quyidagi kodlarni kiritamiz va xar bir tuman uchun alohida fayllarga yozib chiqamiz. <h3>samarqand tumanidagi fermer xo'jaliklarning umumiy ro'yxati</h3> <?php $result = mysql_query("select * FROM info WHERE manzili = 'Samarqand tuman'"); if(($myrow = mysql_fetch_array($result))==true){?> <div class="hp_news_box"> <div id="coolmenu"> <?php do {?> <a href="view_pass.php?inn=<?php echo $myrow['inn']?>"> <? echo $myrow['fermer_nomi'];?> </a> <? } while ($myrow = mysql_fetch_array($result)); } else { echo "Ma'lumot kiritilmagan"; }?> Fermer xo jaliklari ish faoliyatini monitoringini ko rsatuvchi turli jadvallar ya ni hisobot jadvallarining umumiy ro yxati chiqadi. Misol uchun Tohirov Zuxriddin bog lari fermer xo jaligining ish qaoliyatini monitoring qilmoqchi bo lsak u holda Monitoring bo limiga murojaat qilamiz. Xar bir fermer xo jaligi uchun alohida hisobot jadvallarini va fermer xo jaligi haqidagi ma lumotlarni ko rish uchun bir qator ishlarni amalga 49
oshiramiz. Buning uchun yaratilgan view_j1 view_j28 papkalariga view_pass.php nomli faylni yaratamiz va unga quyidagi kodni yozamiz. <div class="sp_services_box"> <h3 class="sp1">umumiy ma'lumot</h3> <p><strong>fermer xo'jaligi nomi: </strong><?php echo $myrow['fermer_nomi']?> <br /><strong>manzili: </strong><?php echo $myrow['manzili']?> <br /><strong>tashkil etilgan yili: </strong><?php echo $myrow['tash_yili']?> <br /><strong>ixtisosligi: </strong><?php echo $myrow['ixtisosligi']?></p> <p><strong>fermer xo'jaligi rahbarining:</strong> <br /><strong>familiyasi: </strong><?php echo $myrow['familiyasi']?> <br /><strong>ismi: </strong><?php echo $myrow['ismi']?> <br /><strong>otasining ismi: </strong><?php echo $myrow['sharifi']?> <br /><strong>mutaxassisligi: </strong><?php echo $myrow['mutaxasisligi']?> <br /><strong>yashash joyi: </strong><?php echo $myrow['yashash_joyi']?> </p> </div> <div class="sp_services_box"> <h3 class="sp2">bank rekvizitlari</h3> <p> <strong>hisob raqami: </strong><?php echo $myrow['hisob_raqam']?></p> <p><strong>xizmat ko'rsatuvchi tijorat bank nomi: </strong><?php echo $myrow['xiz_kur_bank']?></p> <p><strong>mfo: </strong><?php echo $myrow['mfo']?></p> </div> <div class="sp_services_box last_box"> <h3 class="sp3">soliq va Statistika rekvizitlari</h3> <p><strong>soliq rekvizitlari:</strong> <br /><strong>inn: </strong><?php echo $myrow['inn']?></p> <p><strong>statistika rekvizitlari: </strong> <br /><strong>ktut (OKPO): </strong><?php echo $myrow['ktut']?> 50
<br /><strong>thsht (KOPF): </strong><?php echo $myrow['thsht']?> </p></div> Bu kodlarni yozish orqali quyidagi 17-rasmda keltirilgan natijaga erishamiz. 17-rasm. Fermer xo jaligi to g risidagi umumiy ma lumot Ushbu ma lumotni qo shimcha sifatida aytish mumkinki hisobot jadvallarining umumiy ro yxatidagi navigatsiyani CSS3 tili yordamida ushbu kodlar orqali amalga oshirildi. #coolmenu{ border: 1px solid gray; border-bottom-width: 0; width: 93%; background-color: #f6f6f6; margin:8px;} #coolmenu{ width: 150px;} 51
#coolmenu a{ font: bold 12px Verdana; padding: 2px; padding-left: 4px; display: block; width: 100%; color: #000000; text-decoration: none; border-bottom: 1px solid gray;} #coolmenu a{ width: auto;} #coolmenu a:hover{ background-color: #cccccc; color: #000000;} Monitoring bo limi da hisobot jadvallariga murojaat qilganda ekranda qo yidagi 18-rasmdagi natijalarni ko rish mumkin. 18-rasm. Viloyat va tuman rahbarlari to g risida ma lumot Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor 52
boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi yaratishdagi so ngi bosqichdan yana biri bu ham Ko rinuvchi qismi ham Monitoring bo limi ni boshqarish va ushga qo shimcha va o zgartirishlar kiritish maqsadida Administrator bo limini tashkil qilamiz. Administrator bo limini tashkil qilish uchun avvalo bu bo limni himoyalash zarur bo ladi. Buning uchun ma lumotlar bazasidan users nomli jadval tashkil qilamiz va bu jadvalni administrator bo limining user.php nomli fayli bilan bog laymiz va kerakli formalarni ko yib chiqamiz. Bu administrator bo limini chap tomonidan vertikal menyu tashkil kilamiz va xar bir sahifa bo yicha aloxida bo limchalarga ajratib chiqamiz. Xar bir saxifa uchun Qo shish, O zgartirish, O chirish menyusini tashkil qilamiz va quyidagi 19-rasmda keltirilgan natijaga ega bo lamiz. Qo shish menyusi belgilangan sahifaga ma lumotlarni qo shadi. Buni formalar orqali tashkil qilib, quyidagi 20-rasmdagi formani hosil qilamiz. 19-rasm. Menyuning umumiy ko rinishi 53
20-rasm. Ma lumotlarni bazaga qo shish formasining umumiy ko rinishi. Ushbu forma orqali ma lumotlarni bazaga kiritish mumkin. O zgartirish menyusi ma lumotlar bazasiga kiritilgan va tizimda aks etib turgan ma lumotlarni o zgartirish uchun xizmat qiladi. O zgartirish jarayoni xar bir ma lumot ustida aloxida bajariladi ya ni avval tanlab olinadi so ngra esa o zgartirish jarayoni amalga oshadi. Ushbu qilingan ishlar natijasini 21-rasmda ko rish mumkin. 21-rasm. O zgartirmoqchi bo lgan ma lumotni tanlashning umumiy ko rinishi 22-rasm. O chirish menyusining umumiy ko rinishi 54
O zgartirmovchi bo lgan mavzu yoki bo limni tanlab o zgarishlarni amalga oshirgandan so ng ekranda Sizning ma lumotingiz yangilandi degan xabarni ko rishingiz mumkin bo ladi. O chirish menyusining asosiy vazifasi shundaki unda kerakchiz ma lumotni o chirib tashlash mumkin bo ladi. Bu o chirishni Radio Button orqali tashkil qilamiz va uni drob_asosiy.php nomli faylga tegishli kodlarni yozish orqali amalga oshiramiz. Uning umumiy ko rinishi 22-rasmda aks ettirilgan. Qolgan barcha bo limlarni ham xuddi shunday Qo shish, O zgartirish va O chirish menyularini tashkil qilib axborot tizimini yakuniga etkazamiz. II bob bo yicha xulosa Fermer xo jaligining ish faoliyatini monitoringini tahlil qilish va avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish bosqichlari bobida fermer xo jaligi ish faoliyatini monitoring qilish va uni tizimda foydalanish taxlili yuzasidan quyidagi fikr va mulohazalarni aytish mumkin. Xar bir fermer xo jaligi pul mablag lari, er uchastkalari turli shartnomalar, ishchi va xizmatchilar bilan hisob-kitoblar va boshqa turdagi ma lumotlar bilan tanishib chiqdim. Ushbu axborot tizimini yaratishda qo llanilgan algoritmlar ikkinchi bobda o z aksini topgan. Bu algoritm boshqa turdagi algoritmlardan shunisi bilan farq qiladiki bunda tizimga tizim yaratuvchisi tomonidan talabga qarab hohlagancha o zgartirishlarni amalga oshirish mumkin bo ladi. Bu axborot tizimni zamonaviy Web-texnologiyalar asosida yaratish bosqichlari uchinchi babda to liq yoritib berilgan. Boshqacha aytganda bu bo limda tizimni yaratish bosqichlari, unda ishlatilgan uslublar, qo llanilgan texnologiyalar va dasturlar bilan ishlash, uni amaliyotda qo llash kabi ma lumotlarning to liq varianti aks ettirilgan. 55
III bob. Fermer xo jaligi faoliyatini zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimi orqali monitoring qilish va rivojlantirish istiqbollari 1. Axborot tizimini boshqarish qonun-qoidalari Bu axborot tizimidan foydalanish juda qulay bo lib, unda masofadan turib ham ma lumotlarni tizimga kiritish mumkin bo ladi. Buning uchun avvalo xar bir fermer xo jaligi belgilangan tartibda ro yhatdan o tishlari talab qilinadi. Buning uchun bu tizimning asosiy sahifasida Ro yhatdan o tish bo limi mavjud bo lib, unda asosan fermer xo jaligiga tegishli bo lgan ma lumotlar so raladi. Ushbu so ralgan ma lumotlarni kiritib login va parolga ega bo lgandan so ng tizimdan bevosita foydalanish xuquqini qo lga kiritishadi. Bu axborot tizimining umumiy ko rinishi 23-rasmda aks ettirilgan. 23-rasm. Axborot tizimining umumiy ko rinishi. Bu tizimga kirgan va ro yxatdan o tmagan foydalanuvchilar faqat tizimning boshqa sahifalaridan foydalanishlari mumkin bo ladi. Bu sahifalar 56
Ma lumotlar, Yangiliklar hamda Takliflar sahifalari bo lib, unda foydalanuvchini qiziqtirgan ma lumotlar, fermerlar faoliyatida bo layotgan yangiliklar va olib borilayotgan ishlar haqidagi ma lumotlar, qolaversa fermerning talablari, takliflarini va savollarini yuboroi imkoniyatini beruvchi takliflar sahifasidagi bo limdan foydalanishlari mumkin. 24-rasm. Takliflar sahifasining umumiy ko rinishi 57
Login va parolga ega bo lgan fermer xo jaligi tizimga kirish uchun Asosiy sahifa dagi Tizimga kirish bo limiga o zining login va parolini kiritib tizimga kirishi mumkin. Tizimga kirgan xar bir fermer xo jaligi avvalo o zi haqidagi ma lumotlarni ko rishi mumkin bo ladi. Ushbu ma lumotlarning pastki qismida fermer xo jaligi topshirishi talab qilingan hisobot jadvallari aks ettirilgan. Bu jadvallar yigirma sakkiz turdagi ma lumotlarni o z ichiga oladi va fermerlar faoliyatini bir yilligini qamrab oladi. Jadvallarga kirish oddiy ssilka yordamida amalga oshiriladi. Jadvallarga ma lumot kiritish va kiritilgan ma lumotlarni tahlil qilish uchun har bir jadvalga murojaat qilganda uning yuqori qismida gorizontal menyu joylashgan. Ushbu menyudan Ma lumotlarni qo shish menyusi orqali jadvalarni to ldirish mumkin va Ma lumotlarni o zgartirish menyusi orqali esa ma lumatlar bazasiga kiritilgan ma lumotlarni o zgartirish imkoniyati mavjud. 25-rasmda menyuning umumiy ko inishi keltirilgan. 25-rasm menyuning umumiy ko inishi Bundan tashqari Natijani ko rish menyusi orqali jadvalga kiritilgan ma lumotlarni ko rish va umumiy jadvallar ro yxatiga o tish imkoniyati mavjud. Buning uchun menyudan Hisobot jadvallari menyusini tanlab bosishning o zi kifoya qiladi. 58
Hisobot jadvallari menyusidan yana boshqa jadvallarga murojaat qilish imkoniyati paydo bo ladi. Bu jadvallar ham o z novbatida ma lumotlarni qo shish va o zgartirish imkoniyatiga ega. Monitoring bo limi dan faqat belgilangan shaxs yoki monitoring qiluvchi tashkilotlar foydalanish imkoniyatiga ega. Uning umumiy ko rinishi quyidagi 26-rasmda keltirilgan. 26-rasm. Monitoring bo limi ning bosh sahifasi Monitoring bo limi ga login va parolni faqat administrator belgilashi mumkin. Bu bo limga kirganda avvalo viloyat miqiyosidagi tumanlar ro yxati chiqadi. Barcha fermer xo jaliklari ushbu tumanlar kesimida taqsimlangan. Kerakli tumanni tanlab, izlanayotgan yoki monitoring kilinishi kerak bo lgan 59
fermer xo jaligini tanlab, uning faoliyatini monitoring qilish imkoniyatiga ega bo lishadi. Axborot tizimining Administrator bo limi faqat administratorga mo ljallangan. Bu sahifaning umumiy ko rinishi quyidagi 27-rasmda ko rish mumkin. 27-rasm. Administrator bo limining umumiy ko rinishi. Administrator bo limi orqali tizimdagi barcha o zgarishlarni amalga oshirish mumkin. Bundan tashqari Ko rinuvchi qism va Monitoring bo limi ga qo shimchalar kiritish ularni o zgartirish mumkin. Bundan tashqari Tizim dizaynining ma lum bir chegaralangan qismini o zgartirish imkoniyati mavjud. Malumotlarni sahifalar bo yicha o zgartirish imkoniyatini yaratuvchi sahifaning chap qismida vertikal menyu tashkil qilingan bolib, har bir sahifadagi o zgarishlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. 60
Misol uchun Asosiy sahifa da ma lumotlarni qo shish, o zgartirish va o chirish imkoniyatlari mavjud. Ma lumotlarni qo shish va o zgartirishda foydalanuvchiga oson bo lishini ta minlash maqsadida ma lum skriptlardan foydalanildi va bu quyidagi 28-rasmda ko rishimiz mumkin bo ladi. 28-rasm. Ma lumotlarni kiritish va o zgartirish oynasi Bu tizimga ma lumotlarni kiritishda foydalanuvchida bir qator qulayliklarni taklif qiladi. Jumladan kiritilgan matnni fotmatlash tahrirlash mumkin. Bundan tashqari jadval ma lumotlari bilan ishlash imkoniyatining mavjudligi va rasmli, animatsiyalarni serverga joylashtirib uni tizimga o rnatish imkoniyatining mavjudligi bilan foydalanuvchi imkoniyatlarini oshiradi. 2. Fermer xo jaligi faoliyatini rivojlantirishda avtomatlashtirilgan axborot tizimining o rni Bugungi kunga kelib axborot texnologiyalarning rivojlanishi natijasida barcha sohalarda tub o zgarishlar amalga oshirilmoqda. Fermerlar faoliyati ham bundan mustasno emas. Chunki fermerlik faoliyatini boshqarilishini yengillashtirish va ish samaradorligini oshirish, davlat va jamiyat qurilishi sohasida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanishni ta minlash muxim dolzarb masalalardan biri bo lib hisoblanadi. Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor 61
boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish masalasi ham aynan shu masalaga qaratilgan ishlardan biridir. Bu tizimning yaratilishi fermerlar faoliyatini kuzatish yil davomida kilingan ishlar natijalarini ko rish ya ni hududlar, filiallar, tumanlar nomi yuzasidan debitor-kretitor qarzlar, yil davomida etkazib berilgan mineral o g it, kimyoviy vositalar ko rsatilgan agrokimyoviy xizmatlar, qishloq xo jalik korxonalari tomonidan to langan mablag lar hisobi va boshqa bir qancha rekvizitlar bo yicha tezkor monitoringini olib borish imkoniyatlariga ega bo lamiz. Bunday ishlarning keng ko lamda qilinishi, sohada olib borilayotgan ishlarni avtomatlashtirish va ish samaradorligini oshirishga qaratilgan bo lib, eng zamonaviy texnologiyalar asosida yaratildi. Ushbu yaratilgan dasturiy ta minot asosan fermer xo jaliklariga etkazib berilayotgan mahsulotlar, ko rsatilayotgan xizmatlar hamda amalga oshirilayotgan to lovlarning hisob-kitoblarini markazlashgan tartibda yuritish, fermer xo jaliklari hamda korxonalar o rtasidagi debitor-kreditor qarzdorliklarning aniq xolatini tezkorlik bilan monitoringini yuritish va jarayonni optimal darajada boshqarib borish masalasini echishga qaratilgan. Fermer xo jaliklari faoliyatini monitoring qilish va uni optimal darajada boshqarishda tezkorligini oshirish maqsadida tizimni avtomatlashtirish muammolari zamonaviy dasturlash tillari va texnologiyalardan keng foydalangan holda amalga oshirildi. Bu tizimning asosiy maqsadi fermerlar faoliyatini tubdan yaxshilash va mehnat jarayonini avtomatlashtirishga qaratilgan. Bu axborot tizimi tumandagi fermerlar faoliyatiga juda katta ta sir ko rsatadi, chunki bu tizim masofadan turib ya ni zamonaviy Webtexnologiyalar asosida tashkil qilingan bo lib, hisobotlarni qabul qiluvchi va taqdim etuvchi fermer xo jaliklari o rtasida asosiy aloqani ta minlab beruvchi yagona axborot tizimi hisoblanadi. Fermer xo jaligida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor 62
boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish shunday maqsadga qaratilganki bunda xar bir fermer xo jaligi yil davomida qanday ishlarni amalga oshirayotgani va debitor-kreditor qarzdorligini tezkor boshqarishni amalga oshirishga qaratilgandir. Fermer xo jaliklari faoliyatini monitoring qilishni optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratishda asosan zamonaviy dasturlash tillaridan HTML, PHP, CSS va MySQL ma lumotlar bazalari bilan yaratildi. Qilingan ishlar yuzasidan shuni aytish mumkinki yaratilgan fermer xo jaliklarida mahsulotlar va xizmatlar hisob-kitoblarini hamda debitor-kreditor qarzdorligi monitoringini optimal darajada tezkor boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi fermer xo jaligining faoliyatini olib borishda to liq talablarga javob beradi. Fermer xo jaligi faoliyatini rivojlantirishda avtomatlashtirilgan axborot tizimining o rni shundan iboratki bunda har bir fermer xo jaligi o zining faoliyatini yil davomida qilingan ishlar va o tkazilgan tadbirlar yuzasidan ma lumotlarni kiritib boradilar. Har bir fermer xo jaligi o zini qiziqtirga ma lumotlarni tizimning ma lumotlar sahifasidan olishlari va undan foydalanishlari mumkin bo ladi. 29-rasm. Ma lumotlar sahifasining umumiy ko rinishi 63
Shuni ham aytish mumkinki tizimdan foydalanish natijasida har bir fermer xo jaligi faoliyatida bo layotgan o zgarishlarni va erishayotgan yutuqlarini aks ettiruvchi Yangiliklar sahifasi orqali bilib olishlari mumkin. 30-rasm. Yangiliklar sahifasining umumiy ko rinishi 31-rasm. Takliflar bo limining umumiy ko rinishi Tizimning interaktiv xizmatlardan biri bu fermer xo jaligi raislari bilan bevosita muloqot qilish imkonini beruvchi Takliflar bo limi ushbu imkoniyatlarni amalga oshiradi. 64