O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OILY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA KAFEDRASI 5130200 Amaliy matematika va informatika ta lim yo nalishi bo yicha bakalavr darajasini olish uchun Oromov Akmal Ahmad o g lining Aniq va tabiiy fan materiallarini bosmalashda formula tahrirlagichlarni tahlil qilish mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: o qituvchi: R. Pirova Himoyaga ruxsat etildi Fizika-matematika fakulteti dekani prof. A. Tashatov 2015-y. Qarshi 2015-y.
MUNDARIJA KIRISH.................................................. 3 I BOB. FORMULA YOZISHGA MO LJALLANGAN ZAMONAVIY AMALIY DASTURLAR.............. 5 1.1. MS Word matn muharririning formula yozishga oid imkoniyatlari................................ 5 1.2. MS Wordga qo shimcha o rnatiluvchi formula muharrirlari................................. 11 1.3. Latex nashriyot tizimi va uning imkoniyatlari....... 16 II BOB. LATEX TIZIMIDA HUJJAT TAYYORLASHNING AMALIY ASOSLARI............................. 26 2.1. Latexni o rnatish va sozlash bosqichlari........... 26 2.2. Latexda formula yozish qoidalari................. 33 2.3. Formula tahrirlagichlarning qiyosiy tahlili......... 39 XULOSA................................................. 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................... 46 2
Kirish Zamonaviy axborot va kommunikatsion texnologiyalarning jadal sur atlar bilan rivojlanib borayotganligi sababli turli dasturiy texnologiyalar va dasturlashtirish tizimlari ham ularga bog liq ravishda mukammallashib, tobora yangilanib bormoqda. Prezidentizimiz I. Karimovning Yuksak ma naviyat yengilmas kuch nomli asarida shunday fikrlar keltirilgan: Chindan ham, agarki hozirgi vaqtda dunyoviy ilm-fan va texnologiyalarni chuqur o zlashtirmasak, faqat tariximiz, olis ajdodlarimizning kashfiyotlari bilan maqtanib, ularga mahliyo bo lib yashaydigan bo lsak, ana shu noyob merosni asrab-avaylab, yanada boyitib, unga o z hissamizni qo shmasak, zamon bilan hamqadam bo lib yurmasak, bizning jahon maydonida munosib o rin egallashimiz qiyin bo ladi [1]. Darhaqiqat, davlatimiz rahbari da vatiga hamohang ravishda, respublikamizda ilg or texnika va texnologiyalar bilan ishlay oladigan yuqori malakali mutaxassis bo lib yetishish maqsadida juda ko plab yoshlarimiz xorijiy tillarni o rganish, axborot-kommunikatsion texnologilar bilan ishlash, shu jumladan, mamlakatimizda joylardagi korxona va tashkilotlarda avtomatlashtirilgan ishchi o rnini takomillashtirish yo lida dasturiy ta minotlar yaratish boraida ham ilmiy-ijodiy mehnat qilmoqdalar. Ushbu bitiruv malakaviy ishining mavzusi Aniq va tabiiy fan materiallarini bosmalashda formula tahrirlagichlarni tahlil qilish deb atalib, bunda ommabop amaliy dasturlar orqali ilmiy-texnik mavzulardagi materiallarni tayyorlashda formula muharriridan samarali foydalanish uchun ularning o zaro qiyosiy tahlil qilish masalasi ko zda tutiladi. Mavzuning dolzarbligi. Turli-tuman amaliy dasturlarning nashriyot tizimiga kirib kelishi va yuqori sifatli matn strukturasini shakllantirish maqsadida ularni amalda qo llay bilish, mutaxassis sifatida yangi zamonaviy AKT vositalari haqida ilmiy-uslubiy tavsiyanomalar berish bo yicha ushbu mavzu dolzarb mavzulardan biri sanaladi. 3
Ishning maqsadi. MS Word, Latex va shu kabi ommalashib ulgurgan amaliy dasturlar orqali aniq yoki tabiiy fan materiallariga oid formula obyektlarini hosil qilishda maxsus muharrirlarning ichki imkoniyatlarini o rganish va ularning qiyosiy tahlilini keltirish ishning asosiy maqsadini belgilaydi. Ishning ilmiy-amaliy ahamiyati shundaki, keyingi yillarda ilmiy-texnik sohadagi konferensiya va turli nashriyot materiallarini Latexda yoki MS Wordning tayinli versiyalaridan birida tayyorlanishi haqida turlicha talablar qo yiladi. Bunga asosiy sabab, shu materiallar bosilib chiqadigan to plam yoki jurnal maketini tayyorlash va shu maketga xos sahifalash ishlarini amalga oshirishda har xil muammolarning yuzaga kelishidir. Bunday muammoni bartaraf etish uchun qaysi zamonaviy nashriyot tizimidan ommaviy tipda foydalanish kelajakda o z samarasini beradi, degan savol asosida bugungi kunda amalda qo llanilayotgan amaliy dasturlarni qiyosan tahlil qilish va bu bo yicha ko rsatmalar berish ilmiy tadqiqotchilar uchun foydadan xoli emas, albatta. Mazkur bitiruv malakaviy ishida MS Word va uning turli versiyalarida formula yozish texnologiyasi, MathType avtonom formula muharriri va Latex dasturi imkoniyatlari batafsil o rganiladi va qiyosiy tahlil asosida ularning umumiy hamda farqlanuvchi jihatlari ochib beriladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita asosiy bob va xulosa qismlaridan tashkil topgan bo lib, birinchi bobda MS Word uchun Equation Editor hamda MathType formula muharrirlaridan foydalanish, Latex amaliy dasturining vazifasi va imkoniyatlari haqida nazariy ma lumotlar keltirilgan. Ikkinchi bobda esa Latex tizimini o rnatish va undan amaliy foydalanish uchun tegishli sozlashlarni bajarish, Latexda hujjat tayyorlash, formula obyektlaridan foydalanish va shu bilan birga Latex hamda MS Word amaliy dasturlarining bu boradagi imkoniyatlarini qiyosiy tahlil qilish to g risidagi fikr-mulohazalar o rin olgan. Ishning oxirida bajarilgan ishlar yuzasidan ba zi xulosalar keltirilgan. 4
I. FORMULA YOZISHGA MO LJALLANGAN ZAMONAVIY AMALIY DASTURLAR 1.1. MS Word matn muharririning formula yozishga oid imkoniyatlari Har qanday matn ko rinishidagi ma lumotlarni kompyuterga kiritish, tahrirlash va bosmaga chiqarish uchun mo ljallangan amaliy dasturiy ta minotga matn muharriri yoki matn protsessori deb ataladi [5]. Matn muharriri deb ataluvchi ixtiyoriy dasturiy ta minot quyidagi talablarga javob bera olishi zarur: 1. Matnni terish imkoniyatini yaratish. 2. Tayyorlangan matn-hujjatni fayl ko rinishida tashqi xotiraga (diskka) yozish va diskdan chaqirib olish (yuklash). 3. Qayta tahrirlash imkonini berish. 4. Matn tipini o zgartirish: shrift turi va o lchamini o zgartirish% sahifalarni raqamlash va hk. 5. Tayyorlangan hujjatning tashqi ko rinishini namoyish etish. 6. Matnni printerdan qog ozga chiqarish imkonini berish. Hozirgacha bir qator matn muharrirlari yaratilgan bo lib, ularning ichida eng ko p foydalaniladigan mashhur dasturiy ta minotlar quyidagilardir [8]: 1. DOS asosida ishlovchi matn muharrirlari: Norton Editor, Brief, Lexicon, WD, Photon, MS Word, 2. Windows asosida ishlovchi matn muharrirlari: MS Word, Word Perfect, Write, WordPad, 3. Nashriyot tizimlari: Quark Express, PageMaker, Frame Maker, Ventura Publisher, Corel Ventura va hk. Windows muhitida ishlovchi barcha matn muharrirlari WYSIWYG (What You See Is What You Get (Что видешь, то и имеешь) Nimani ko rayotgan bo lsang, shunga ega bo lasan) tamoyiliga asoslangan. MS Word ning quyidagi versiyalari mavjud: 5
Word 6.0, Word 7.0 (Word 95), Word 8.0 (Word 97), Word 9.0 (Word 2000), Word 10 (Word XP), Word 11 (Word 2003), Word 12 (Word 2007). Word 14 (Word 2010) Word 15 (Word 2013) MS Word juda ham sodda rejimda ishlashi bilan birga, ikkinchi tomondan chegaralanmagan imkoniyatga ham ega. U juda ham turli-tuman shriftlarga boyligi, shu jumladan, milliy shriftlarni ham qo llab-quvvatlashi, hujjatlarni istalgan ko rinishda va o lchamda chiqarishi, matnlar bilan ishlahsni tez amalga oshirishi, ilmiytexnikaviy matnlarda formulalar bilan oson ishlay olishi va shu kabi ko plab jihatlari bilan boshqa matn muharrirlaridan keskin farq qiladi. MS Word protsessori eng ommabop muharrirlardan biridir. U zamonaviy matn protsessorlarning barcha imkoniyatlariga ega bo lib, bunday imkoniyatlardan quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: buyruqlarni bajarish uchun juda ham ko p tugmalari mavjud; oldindan tayyorlangan shablonlarni taqdim eta oladi; avtoalmashtirish imkoniyati mavjud; ko p ustunli matn bilan osongina ishlash mumkin; jadvallar bilan ishlashda qulay; matnni har xil bezash imkoniyati mavjud; matnga qo yilgan obyektlarni matn bilan o rash mumkin; ichki formula muharririga ega; vektorli grafika bilan ishlay oladi; hujjatni ko p formatli fayl ko rinishida saqlash imkoniyati mavjud; rus va ingliz tilidagi matnlarni orfografik hamda grammatik jihatdan tekshirish imkoniyatiga ega va hk. 6
Eng asosiysi nostandart amallarni bajarish uchun makros yozish imkoniyatiga egaligi bilan alohida ajralib turadi. MS Wordda nafaqat matematik formulalar balki kimyo va boshqa tabiiy fan formulalarini yozish borasida ham yetarlicha ustunlikka ega. MS Wordda formula yozish va tahrirlash uchun juda qulay imkoniyat bor. MS Word matn muharririning ichki standart formula tahrirlagichi MS Equation Editor deb atalib, u kompyuterga MS Word bilan birga avtomatik ravishda o rnatiladi. MS Word 2003 da formula tahrirlagichiga murojaat qilish ikki xil usulda amalga oshiriladi [8]: 1-usul: MS Word 2003 Вставка menyusining Объект bandiga murojaat qilib, Вставка объекта nomli muloqot oynasi hosil qilinadi. Bu muloqot oynasi ikkita sahifaga ega bo lib, uning Создание sahifasidagi obyektlar ro yxatidan Microsoft Equation 3.0 satri tanlanadi (1.1-rasm): 1.1-rasm. Hujjatga MS Equation obyektining tatbiq qilinishi 2-usul: MS Word menyu satridagi belgiga murojaat qilish orqali formula tahrirlagichini ishga tushirish mumkin. Ammo ushbu belgiga murojaat qilish uni menyu satriga joylashtirish bilan bog liq biroz sozlash ishlarini bajarish lozim. Buning uchun MS Word 2003 Сервис menyusining Настройка bandi ustida sichqonchaning DoubleClick hodisasini ishlatamiz. Yuzaga kelgan Настройка sarlavhali muloqot oynasi uchta sahifaga ega bo lib, uning Команды sahifasiga o tamiz. Bu sahifada ikkita yonma-yon Категории: va Команды nomli ro y- 7
xat maydonlari mavjud bo lib, uning Категории: bo limidagi Вставка satriga to xtalamiz. O ng tomondagi Команды bo limidan esa shu kategoriyaga tegishli buyruqlar tarkibida turgan Редактор формул satrini topib, uni sichqoncha yordamida MS Word menyu satri tomon ilintirib olib o tamiz (1.2-rasm): 1.2-rasm. Formula muharriri belgisini menyu satriga joylashtirish Shunday qilib, har ikki usul yordamida formula tahrirlagichini ishga tushirish mumkin. Formula tahrirlagichining o zi alohida foydalanuvchi interfeysiga ega bo lib, u umumiy holda quyidagicha ko rinishga ega (1.3-rasm): 1.3-rasm. MS Equation 3.0 formula muharrining ishchi oynasi Formula tahrirlagichi ishchi oynasida ko rib turganimizdek, o zining xususiy menyusi mavjud bo lib, bu menyu buyruqlari vositasida formulalar ustida istalgan tahrirlash ishlarini amalga oshirish mumkin. 8
Bundan tashqari, formula tahrirlagichining ichki imkoniyatidan kelib chiqqan holda shrift o lchami, intervali va formatini matematik tipga mos holda qayta o zgartirish mumkin. Formula tarkibida bir vaqtning o zida bir nechta stilga ega matnni ko rish mumkin: matematik, oddiy matn, funksiya, o zgaruvchi, grekcha harflar, vektormatritsa va hk (1.4-rasm): 1.4-rasm. MS Equation 3.0 formula matni stili Joriy holda bu stillar matematik qoidalar bo yicha o rnatilgan. Agar doimiy ravishda boshqa stillar bilan ishlash zarur bo lsa, u holda formula tahrirlagichining Стиль menyusiga kirib, undagi Определить bandi orqali stilni o zgartirib qo yish mumkin (1.5-rasm): 1.5-rasm. Equation formula matni stilini o zgartirish Xuddi shu usul formula shriftlari o lchamini o zgartirish uchun ham o rinli, ya ni formula tahrirlagichining Размер menyusi shrift o lchamini aynan bitta formula obyektinng o zi uchun (bunda Другой bandi ishlatiladi) yoki Word 9
sahifalaridagi barcha formula obyektlari uchun (bunda Определить bandi ishlatiladi) birdek taalluqli bo ladigan qilib o rnatib qo yish mumkin (1.6-rasm): 1.6-rasm. Equation formula matni shrifti o lchamini o zgartirish MS Word joriy tartibiga ko ra formula obyektidagi simvol va indekslarning o rnatilgan o lchami haqidagi ma lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan: Simvol turi O lchami Namunasi Обычный 12 пт Крупный индекс 7 пт Мелкий индекс 5 пт Крупный символ 18 пт Мелки й символ 12 пт MS Equation 3.0 da ham xuddi MS Word muharriridagidek matnni tekislash (markazlashtirish, chap, o ng va ikki tomonlama) amalini bajarish mumkin. 10
1.2. MS Wordga qo shimcha o rnatiluvchi formula muharrirlari MS Word o zining ichki, standart Microsoft Equation Editor formula tahrirlagichiga ega bo lishidan tashqari, u bir qator tashqi formula tahrirlagichlari bilan ham to liq integratsiyalashgan holda ishlay oladi. Tashqi formula tahrirlagichlariga MathType, MathCast, EquPixy, KFormula, WIRIS Editor (matematik formulalar uchun), ACD/ChemSketch, Chem4Word (kimyoviy formulalar uchun) va boshqalarni misol keltirish mumkin [12]. MathType formula muharriri Matematik formula tahrirlagichlari orasida hozirgi paytda eng ommabop bo lgan dasturlardan biri bu MathType dasturidir. MathType dasturi Design Science firmasining mahsuloti bo lib uning 1- versiyasi 1987-yilda ishlab chiqilgan. Eng oxirgi versiyasi MathType 6.9 bo lib, u 2013-yilda yaratilgan. Quyidagi jadvalda MathType dasturining versiyalari haqida batafsil ma lumotlar keltirilgan [12]: MathType Ishlab MathType Ishlab versiyalari chiqarilgan yili versiyalari chiqarilgan yili MathType 1.0 1987 MathType 6.5 2008 MathType 3.5 1997 MathType 6.6 2009 MathType 3.6 1999 MathType 6.7 2010 MathType 4.0 1999 MathType 6.8 2012 MathType 5.0 2001 MathType 6.9 2013 MathType 6.0 2007 MathType formula tahrirlagichi Windows va Mac OS operatsion sistemalariga mo ljallangan bo lib, u MS Office, OpenOffice, iwork, Matlab, Mathematica, Maple, MathCad, Adobe InDesign, Google Docs kabi 700 dan ortiq dasturiy mahsulotlar bilan birga integratsiyalashgan holda ishlay oladi. 11
Bundan tashqari, MathType dasturidan turli Web-sahifalar, elektron ta lim, elektron pochta, prezentatsiya, Wiki-ilovalar uchun hujjatlar tayyorlash kabi ko pgina sohalarda samarali foydalanish mumkin. MathType asosan ingliz, nemiz va fransuz tillari interfeysiga asoslangan kuchli dasturiy mahsulot sanaladi. MathType matnning qo lyozma variantini tanish va qayta ishlash bilan bir vaqtda foydalanuvchiga klavishlar kombinatsiyasidan foydalanish imtiyozini ham bera oladi (1.7-rasm): 1.7-rasm. MathType formula muharriri oynasi MathType dasturining bitta kamchiligi shundaki, tarkibida uning elementlari mavjud bo lgan matnli hujjatdan PDF-formatli fayllarni yaratishda biroz muammo tug ilishi mumkin. Ushbu dasturiy ta minotning oxirgi versiyasi o lchami taxminan 10 MB ga teng bo lgan Mathtype-6-9-en-win.exe fayl ko rinishida taqdim etiladi va sistemaga o rnatishni talab etadi. Ta kidlash joizki, MathType o rnatilgandan so ng u MS Word dastur oynasidan o ziga alohida menyu ajratadi, bir qismi alohida panel ko rinishida instrumentlar panelidan joy oladi. Shuningdek, unga murojaat qilinganda MS Wordning deyarli barcha versiyalaridagi mavjud standart MS Equation Editor 3.0 ning o rniga MathType ishga tushadi. MathTypega MS Worddan turib murojaat qilish usullari quyida tasvirlangan (1.8-rasm): 12
1.8-rasm. MathType ni MS Worddan chaqirish usullari MathType dasturining maxsus instrumental paneli vositasida MS Word hujjati uchun turli formatdagi formula matni uchun ko plab amallarni bajarish mumkin. Masalan, formulani markazlashtirish va unga chap yoki o ng tomondan nomer qo yish, Tex/Latex hujjati fragmenti uchun amallar bajarish va boshqalar shular jumlasiga kiradi. ACD/ChemSketch kimyoviy formula muharriri MS Word bilan integratsiyalashgan holda va o zi mustaqil ishlaydigan yana bir dasturiy ta minot bu ACD/ChemSketch deb ataluvchi kimyoviy formula muharriridir. ACD/ChemSketch kimyoviy elementlar, formulalar va chizmalarni yaratish va qayta ishlashga mo ljallangan kuchli dasturiy tizim hisoblanadi. Bu dasturiy ta minot orqali tayyorlangan hujjatlardan quyidagi formatli fayllarni yaratish mumkin [13]: ChemSketch 2.0 Document (SK2); MDL Molfiles (.MOL); ISIS/Sketch (.SKC); MDL RXNfiles (.RXN); CS ChemDraw (.CHM,.CDX); MDL Extended Molfiles (.MOL); CML files (.CML); Adobe (.PDF); 13
Windows Metafiles (.WMF); Windows Bitmaps (.BMP,.DIB); Paintbrush (.PCX); TIFF Bitmaps (.TIF); GIF Bitmaps (.GIF); Portable Network Graphics (.PNG). ACD/ChemSketch sistemaga o rnatilgandan so ng uni MS Word oynasidan ham chaqirib ishga tushirish mumkin. Buning uchun MS Word Вставка menyusining Объект bandiga murojaat qilamiz. Hosil bo lgan Вставка объекта nomli muloqot oynasining Создание sahifasidagi Тип объекта nomli ro yxat maydonidan ACD/ChemSketch satri ustida sichqonchaning DoubleClick hodisasini ishlatamiz. Natijada ACD/ChemSketch dasturining tahrir oynasi ekranda paydo bo ladi (1.9-rasm): 1.9-rasm. ACD/ChemSketch dasturi oynasi 14
Mazkur dasturning ishlash prinsipi xuddi MathType dasturiga o xshab ketadi, ya ni formula yoki chizmalar tahriri mustaqil oynada amalga oshiriladi va dastur oynasini yopish arafasida qayta ishlangan ma lumotlar MS Word oynasida xuddi tasvir obyekti (rasm) singari namoyon bo ladi, ammo bu tasvir obyekti emas, unga istalgan paytda o zgartirish kiritish mumkin (1.10-rasm). 1.10-rasm. ACD/ChemSketch dasturi hujjati Agar ACD/ChemSketch ma lumotiga (obyektiga) o zgartirish kiritish zarur bo lsa, u holda ushbu MS Word matni tarkibidagi ACD/ChemSketch obyekti ustiga sichqonchaning DoubleClick hodisasini ishlatsak, ACD/ChemSketch dasturi ishga tushadi va bu obyekt ACD/ChemSketch dasturining ishchi oynasida paydo bo ladi, uni keragicha tahrirlagan holda, yana MS Word hujjati tarkibiga qaytarish mumkin [13]. ACD/ChemSketch dasturi vizual grafik interfeysli dasturiy ta minot hisoblanadi. U orqali turli amaliy ishlarni klaviatura va sichqoncha yordamida qulay bajarish mumkin. Mazkur dasturiy ta minot ingliz, fransuz va nemis tili interfeysiga asoslangan va Windows operatsion sistemasining turli versiyalarida ishlay oladi. Undagi mavjud shablonlar vositasida molekulalar reaksiyasiga oid strukturasi va ularga oid turli kimyoviy sxemalarni osongina chizish mumkin. ACD/ChemSketch dasturida ba zi bir reaksiya tenglamalarini buyruqlar satriga tegishli buyruqlarni kiritish orqali ham amalga oshirish mumkin. InChI=1/C5H8N2O/c1-4(8)5-2-6-3-7-5/h2-4,8H,1H3,(H,6,7)/t4-/m0/s1 Natija esa quyidagicha bo ladi: 15
1.3. Latex nashriyot tizimi va uning imkoniyatlari LaTeX mashhur kompyuter verstka sistemalaridan biri TeX 1 dasturi bazasida yaratilgan va uning imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiluvchi makropaket hisoblanadi. Uning dastlabki versiyasi 1984-yilda Lesli Lemport tomonidan yaratilgan. LaTeX maqola (article), hisobot-ma ruza (report), kitob (book), maxsus shablonga ega xat (letter) va shunga o xshash hujjatlarni rasmiy uslubda tayyorlashda juda qulay dasturiy ta minot sanaladi. Funksional jihatdan olib qaraydigan bo lsak, LaTeX aslida matn muharriri yoki dasturlash tili hisoblanmaydi, balki u HTML singari ssenariy tiliga daxldor tizimdir [3]. Bundan tashqari, LaTeX tizimini xuddi Assembler singari quyi darajali dasturlash tiliga ham qiyoslash mumkinki, bunda uning ichki kompilyatorga egaligi fikrimizga asos yasaydi. Hozirgi kunda LaTeX ning turli versiyalarini bilamiz: LaTeX2ε (1994-yilda yaratilgan); LaTeX3ε (2008-yilda yaratilgan). LaTeX istalgan operatsion sistema muhitida ishlay oladigan erkin dasturiy ta minot sanaladi. Uni boshqa matn muharrirlari bilan qiyoslaganda quyidagi ijobiy xususiyatlarga va imkoniyatlarga egaligini ko rish mumkin [4]: 1) matnda abzas, so zlar orasidagi probel, bo g in ko chirish kabi formatlash ishlarining yaxshi yo lga qo yilganligi; 2) mundarija, rasmlar va jadvallar ro yxatini avtomatik generatsiya qilishi; 3) bibliografik kartotekalar bilan ishlash mexanizmining mavjudligi; 4) matematik simvollarning ko pligi, har qanday murakkab matematik formulalarni osonlik bilan yozish imkoniyati mavjudligi; 5) organik va neorganik kimyo strukturaviy sxemalari hamda kimyoviy formulalarni yoza olish imkoniyati mavjudligi; 6) graf, sxema hamda diagrammalarni mohirona tasvirlay olishi; 7) hujjatni alohida qismlarga ajrata olishi; 1 ТеХ 1977-yilda Donald Knut (Donald E. Knuth) tomonidan yaratilgan. 16
8) Maple, Mathematics, Maxima, Reduce kabi kompyuter loyihalashtirish analitik sistemalarida LaTeXga tegishli.tex-formatli hujjatlarni eksport qilish imkoniyatining mavjudligi. Shu bilan birga uning ba zi kamchiliklari ham mavjud, masalan: 1) nisbatan sekin ishlaydi; 2) tezkor xotiradan ko proq joy egallaydi; 3) hosil qilingan hujjatni to g ridan-to g ri istalgan printerdan chiqarish oson bo lmaydi; 4) WYSIWYG 2 prinsipiga asoslanmagan. Tex ilmiy-texnikaviy matnlar bilan ishlashga mo ljallangan tahrirlovchi dastur. Amaliy matematika bo yicha yirik mutaxassis mashhur D. E. Knut tomonidan Stanford Universitetida ishlab chiqilgan [2]. Texda tayyorlangan hujjatlarning sifati yaxshiligi, keng imkoniyatliligi, turli sohalarga oid formulalar, shu jumladan matematik formulalarni yozish uchun qulayligi, fayllarining xotiradan kam joy egallashi xususiyatlari bilan muhandis, ilmiy texnik xodimlar, ayniqsa ilm ahli tomonidan keng qo llanila boshlandi. Keyinchalik Lesli Lamport Latex deb ataluvchi, Texning imkoniyatlari kengaytirilgan tizimini ishlab chiqdi. Hozirgi kunda Latex-1, Latex-2, Latex-2E, AMS (Amerika matematiklar jamiyati) Latex kabi lahjalari foydalanuvchilarga keng tarqalgan. Latexda tayyorlangan matnlarni kompyuter tarmoqlari (elektron pochta va hk.) orqali uzatish ham har tomonlama qulay. Shuning uchun ham, hozirgi o tkazilayotgan xalqaro ilmiy anjumanlar, xalqaro ilmiy jurnallar aynan Latex tizimida tayyorlangan matnlarni qabul qilmoqda. Latexning Texdan farq qiluvchi jihati hujjat turini ko rsatish mumkinligidadir. Latex hujjat turlari asosan quyidagilar [11]: Article (maqola) kichik hajmdagi hujjatlar yoki maqola tayyorlash uchun mo ljallangan. Bunda matn boblarga ajratilmaydi va alohida titul varag iga ega emas. 2 What You See Is What You Get ekranda nimani ko rayotgan bo lsang, printerdan chiqarishda o shanga ega bo lasan. 17
Report (ma ruza) katta hajmdagi texnik hujjatlarni tayyorlashda ishlatiladi. Oldingi turdan farqi boblarga ajratish va alohida titul varag iga ega. Book (kitob) kitob matnlarini tayyorlash uchun mo ljallangan. Bunda matn varaqning har ikkala tomoniga ham chop etiladi. Letter (xat) turli xildagi (adres, sana va hk) xatlar tayyorlash mumkin. Umuman, Latex muharririda tayyorlangan kirish fayli.tex kengaytmaga ega bo lib, chiqish fayli sifatida.dvi,.pdf va.ps kengaytmalardan iborat fayllarga ega bo lish mumkin. Quyidagi 1.11-rasmda Latex muharririning ish prinsipi qisqacha keltirilgan: 1.11-rasm. Latex dasturining ishlash prinsipi Kirish fayli Latex protsessori vositasida qayta ishlanadi va shu oraliqda ishchi fayllar hosil qilinadi. Jarayon ko rsatilgan formatdagi (kengaytmadagi) chiqish faylini hosil qilish bilan yakunlanadi. Latex hujjatining umumiy tarkibi Latexda doimo yozilishi shart bo lgan bir nechta buyruq mavjud. Latex hujjati asosan ikki qismdan iborat bo ladi [3, 4]: 1. Bosh qismi (preambula). 1.1. Bu qismda dastlab [documentstyle [x] {hujjat turi} buyrug i yoziladi. Bunda [x] belgilar o lchovini bildiradi. Agar [x] yozilmasa, x=10 pt o lchovli 18
belgilar; x=11 pt bo lsa, 10 pt o lchovdan 10 % katta belgilar; x=12 pt bo lsa, 10 pt o lchovdan 20 % katta belgilar ishlatiladi. Misol: [documentstyle [12] {article}. 1.2. Hujjat varag ining o lchamlarini berish: textwidth {170 mm} eniga 170 mm; textheight {240 mm} bo yiga 240 mm li varaq hosil qilinadi. 1.3. Foydalanuvchi xohishiga qarab yangi buyruqlar kiritilishi mumkin: [newcommand {yangi buyruq} {standart buyruq}. Misol: [newcommand {[be} {[begin {equation}}. [newcommand {Ve} {Varepsilon}. 2. Asosiy qism. Asosiy qism quyidagi ko rinishda bo ladi: [begin {document} <Matn> [end {document} Bunda [end {document} buyrug idan keyin kiritilgan matn Latex tizimi ishchi matni hisosoblanmaydi. Demak, Latex hujjatining umumiy tarkibi quyidagicha ko rinishda bo ladi: \documentstyle [a4,11pt]{article} \texwidth{17sm} \textheight{24 sm}... \begin{document} <Matn> \end{document} <ishchi bo lmagan matn> Shunday qilib, Latexdagi biror, masalan, MyFile1.tex nomli kirish faylining matni bilan tanishamiz. Bunda quyidagi misoldan foydalanamiz: 1. 2. 3. 4. % odatda kompilyatsiya qilinmaydigan izohli matn oldidan % shu belgi qo yiladi \documentclass{article} % Maqola stilidagi hujjat \usepackage[cp1251]{inputens} % Dastlabki matn kodirovkasi \usepackage[russian]{babel} % Rus kirillitsa shriftini qabul qilish 19
5. 6. 7. 8. 9. \usepackage{indenfirst} % Birinchi abzasdan chekinish hosil qilish \title{matn} % Matn sarlavhasi \author{e. \,H. Namuna % Hujjat muallifi \date{\today} % Hujjatga avtomatik joriy sanani qo yadi \begin{document} % Preambulaning tugashi va matnning boshlanishi 10. \maketitle % Sarlavha, mualliflar ro yxati va sanani yozish uchun 11. \begin{abstract} % Annotatsiya boshi 12. \end {abstract} % Annotatsiya oxiri 13. \section{oddiy matn} % Bo lim sarlavhasi 14. \subsection{oddiy matn} % Kichik bo limlar sarlavhasi 15. \begin{equation} % Formula yozish boshlandi 16. \begin{equation} % Formula yozish tugadi 17. \begin{center} % Matnni markazlashtirish boshlandi 18. \Large % Markaziy matn shrifti o lchamini kattalashtirish 19. \end{center} % Matnni markazlashtirish tugadi 20. \end{document} % Matn oxiri Latex buyruqlari Latex buyruqlari \ belgi bilan boshlanadi. Buyruqlar ikki xil bo ladi: buyruq so zlar va buyruq belgilar. Buyruq so zlar \ belgi bilan boshlanib, harflar (so zlar, gaplar) bilan davom etadi. Masalan: Latex \quad, frac, Latexda buyruqlarning katta yoki kichik harflar bilan yozilishi farqlanadi: \gamma buyruq γ harfini, \Gamma esa Г ni bildiradi. Buyruq belgilar \ va bitta belgi bilan ifodalanadi. Misol: \$,\; va hk. 20
Qo shtirnoq va apostrof belgilari Latexda qo shtirnoqlar odatdagidek yoziladi, masalan, matn matnga bittalik qo shtirnoq qo yadi; matn matnga ikkitalik qo shtirnoq qo yadi; «matn» matnga kirillitsadagi qo shtirnoqni qo yadi. Apostrof ham matn yozilayorgan shrift turiga qarab oddiy qo yiladi. Maxsus belgilar Latexda maxsus vazifaga ega bo lgan 10 ta belgi mavjud. Ularni oddiy belgilar kabi kiritib bo lmaydi. Ularni matnda ishlatish uchun maxsus buyruqlardan foydalaniladi [10]. Belgi Latexdagi vazifasi Matnda 1. \ Buyruq belgisi $ backlash $ 2. { Guruhlashning boshi { 3. } Guruhlashning oxiri } 4. % Izoh % 5. & Jadval hosil qilish & 6. Bo linmaydigan 7. $ Bo shliq (matematik formulaning boshi va oxiri) 8. ^ Yuqori ko rsatgich ^ 9. Quyi ko rsatgich _ 10. # Macrosga qo yish # Bo sh joy (bo shliq) buyruqlari Buyruq Joy kengligi Nomlanishi Oddiy (so z o rtasidagi) bo sh joy \ So z orasidagi bo sh joy \ Bo linmaydigan bo sh joy 21
\! Juda kichik bo sh joy \, Kichik bo sh joy \> O rtacha bo sh joy \; Katta bo sh joy \enskip Yarim matematik bo sh joy \quad Matematik bo sh joy Shrift turini tanlash Latex da quyidagi 8 xildagi shrift ishlatilishi mumkin: Buyruq Turi Nomlanishi \rm Roman To g ri (<<Roman>>) \em Emphatic Ajratilgan \bf Bold Qalin \it Italic Kursiv \sl Slanted Og ma \sf Sans Serif Silliq \sc Small Caps Katta bosma shrift \tt Typewriter Teletayp shrifti Shrift turi ko rsatilmagan holda, \rm avtomatik tarzda tanlanadi. \it kursiv shriftiga ekvivalent bo lib, matn fragmentini (bo lagini) ajratib yozishda ishlatiladi [3]. Buyruq O lchov Nomlanishi \tiny Tiny Size Juda kichik \scriptsize Script Size Ko rsatkichli o lchovi \footnotesize Footnote Size Ko chirma \small Small Size Kichik \normalsize Normal Size O rtacha 22
\larje Larje Size Katta 1 \Larje Larje size Katta 2 \Larje Larje Size Katta 3 \huge Huge Size Gigant 1 \Huge Huge size Gigant 2 Shrift o lchovi ko rsatilmagan holda, /normalsize normal o lchovli shrift avtomatik tarzda tanlanadi. Matnni chap, o ng va o rtaga joylashtirish buyruqlari Ko pchilik hollarda matnni chap va o ng tomonlama tekislash yoki o rtaga joylashtirish zarur bo ladi. Bunday hollarda quyidagi buyruqlardan foydalanish mumkin: \begin{flushleft} Bu matn chapdan Bu matn chapdan yoziladi yoziladi \end{flushleft} \begin{flushright} Bu matn o ngdan yoziladi \end{flushright} Bu matn o ngdan yoziladi \begin {center} Bu matn o rtada turadi \end {center} Bu matn o rtada turadi Endi rasmiy hujjatlarda tashkilot rahbarlari tomonidan tasdiq belgisini qo yishga oid bir matn namunasini qaraymiz: \hfill\parbox{6cm}{ \centerline{tasdiqlayman} Tashkilot rahbari : \hbox to 6cm{\dotfill }} TASDIQLAYMAN Tashkilot rahbari: 23
Raqamlash buyruqlari Buyruqli qavslar yordamida itemize va enumerate raqamlovchi kalit so zlaridan foydalanish mumkin [4]. \item buyrug i esa har bir raqamlanishi kerak bo lgan satr boshiga ro yxat belgisini qo yib yozishni ta minlaydi, masalan: \begin {itemize} \item Natural son Natural son \item Butun son Butun son \end {itemize} \item buyrug i orqali satr boshiga boshqa marker belgilarini ham qo yish mumkin, masalan: \begin {itemize} \item[$+$] Teorema isbotlandi + Teorema isbotlandi \item[$-$] Tezlik baholanmadi Tezlik baholanmadi \item[(?)] Matnda xatolik bor? Matnda xatolik bor. \end {itemize} \enumerate buyrug i har bir raqamlanishi kerak bo lgan satr boshiga raqam qo yib yozishni ta minlaydi, masalan: \begin {enumerate} \item Sherzod 1. Sherzod \item Alisher 2. Alisher \item Nodira 3. Nodira \end {enumerate} Misol: Titul varag ini tayyorlash \title {maqola nomi} \autor {1-muallif, 2-muallif,...} \date {\today} % komyuterdagi joriy sana \maketitle % titul varag ini tuzadi. \title {giperbolik tenglama} \autor {M.Aripov \and B.Bobanazarov} 24
\sootnote {ITD kafedrasi aspiranti} \date {\today} \maketitle Adabiyotlar ro yxatini tashkil qilish Adabiyotlar ro yxatini shakllantirish Latexda biroz murakkabroq ko rinsa-da, ammo buni maxsus buyruqlar asosida juda qulay yozish mumkin: \begin {thebibliography} {9} \bibitem {Don} Donald E.Knuth:{\it The \Tex book.} Addison Wesley, reading, Massachusells, 1984. \bibitem {Les} \Lesley Lamport:{\it A Document preparation System.} Addison Wesley, Reading, Massachusetts, 1986. Natija quyidagi ko rinishda bo ladi: References [1] Donald E. Knuth: The Texbook. Addison Wesley, Reading, Massachusetts, 1984. [2] Lesley Lamport: A. Document Preparation System. Addison Wesley, Reading, Massachusetts, 1986. Bundan tashqari \cite{don}, buyrug i ishlatilsa, adabiyot raqamiga murojaat bo ladi. Masalan, bu Latexda quyidagicha yoziladi: \Tex haqida \cite{don}, \Latex haqida \cite{les} dan kerakli ma lumotlar olish mumkin. Natija esa quyidagicha ko rinishda bo ladi: Tex haqida [1], Latex haqida [2] dan kerakli ma lumotlar olish mumkin. 25
II. LATEX TIZIMIDA HUJJAT TAYYORLASHNING AMALIY ASOSLARI 2.1. Latexni o rnatish va sozlash bosqichlari Latex matnni kompyuterli verstka sistemasi sifatida ilmiy-texnik sohaga oid matnlarni yuqori sifatli tayyorlashga mo ljallangan bo lib, u juda katta hajmdagi formulalar va illyustratsiyalarni o zida mujassamlashtirgan. Shu sababli, uni mohiyatan nashriyot sistemasi deb atash mumkin [3, 11]. LaTeX sistemasi yaxlit fayllar to plamidan iborat kompakt ko rinishga ega emas, u bilan ishlash uchun bir nechta yordamchi fayllar ham kerak bo ladi, shu sababli uni o rnatish biroz muammoni hosil qiladi. Quyida uni o rnatish jarayonini qadamba-qadam ko rib chiqamiz. 1-qadam. Avval MikTex kutubxonasini o rnatamiz (bu kutubxona.dvi-fayllarni ko rishga mo ljallangan Yap 2.8 dasturini ham o z ichiga oladi). Bu kutubxonani o rnatish uchun disk fazosidan taxminan 1,5 GBayt joy kerak bo ladi. Uni o rnatish uchun basic-miktex-2.9.3972.exe faylini ishga tushiramiz va hosil bo lgan Basic MikTex 2.9.3972 Installer (32-bit) sarlavhali muloqot oynasida Далее tugmasini bosib, o rnatishni davom ettiramiz (2.1-rasm). 2.1-rasm. MikTex kutubxonasini o rnatish boshlandi 26
Kutubxonani o rnatish jarayonida ikki taklif beriladi, ya ni to liq va to liq bo lmagan. Bizga albatta uning to liq varianti kerak bo ladi. Joriy holda dasturni o rnatish ustasi mazkur kutubxonani C:\Program Files\MiKTeX 2.9 manziliga o rnatishni taklif qiladi, ammo biz uni C:\texmf papkasiga o rnatishimiz lozim bo ladi. 2-qadam. Dasturiy kutubxona o rnatilgach uning ba zi parametrlari ustida sozlash ishlarini bajarishimiz lozim bo ladi. Chunki, dastlabki holda istalgan shriftdan, xususan, kirillitsa shriftidan foydalanish imkoni bo lmaydi, shu sababli MikTex o rnatilgandan so ng darhol kirillitsa shriftlar to plamini o rnatamiz. Buning uchun ushbu MiKTeX Options (Пуск Программы MiKTeX 2.9 Maintenance (Admin) Settings). buyrig ini bajargan holda MikTex Options (Admin) muloqot oynasini hosil qilamiz va russian satriga bayroqcha o rnatib, Apply buyruq tugmasini bosamiz (2.2-rasm): 2.2-rasm. Kirill shriftlarini o rnatish 27
Agar kirill shriftlarini qo llab-quvvatlash uchun bu tadbir ish bermasa, u holda C:\texmf\tex\generic\config papkasidagi language.dat faylini Блокнот muharririda ochib, russian loadhyph ru.tex satri oldidagi % belgini olib tashlashga to g ri keladi (2.3-rasm): 2.3-rasm. Kirill shriftini qabul qilish uchun boshqa tadbir 3. GhostScript kutubxonasini o rnatamiz. Bu dasturiy ta minot Latex sistemasining grafik funksiyalari bilan ishlash uchun zarur bo ladi (2.4-rasm): 2.4-rasm. GhostScript kutubxonasini o rnatish 28
Buning uchun gs814w32.exe faylini ishga tushiramiz va hosil bo lgan muloqot oynasidan setup buyrug ini ishlatamiz. 2.4-rasmdagi muloqot oynasidan Install buyruq tugmasini bosib, jarayonni yakunlaymiz. 4. Endi Gsview dasturini o rnatamiz. Bu dastur GhostScript kutubxonasi uchun grafik foydalanuvchili interfeysni vujudga keltiradi va bevosita foydalanuvchi-kompyuter muloqotini amalga oshirishga imkon yaratadi. Dasturni o rnatish uchun gsv49w32.exe faylini ishga tushiramiz va hosil bo lgan muloqot oynasidan Setup buyrug ini bajaramiz. Keyingi qadamda dastur interfeysi tilini tanlash taklifi bilan muloqot oynasi hosil bo ladi va undan Russian bandini tanlaymiz, o rnatish jarayoni boshlanadi (2.5-rasm): 2.5-rasm. Gsview dasturining o rnatilishi Keyingi muloqot oynasida manzilni tanlab, ishni davom ettiramiz (2.6-rasm): 2.6-rasm. Dastur o rnatiladigan manzilni tanlash 29
5. Latex dastlabki matnini tayyorlash (kiritish va tasvirlash) uchun birorta matn muharririni o rnatamiz. Bunday matn muharriri sifatida yo WinEdit yoki TeXnicCenter dasturini tanlashimiz mumkin. TeXnicCenter dasturini o rnatish uchun TXCSetup_1StableRC1.exe faylini ishga tushiramiz va litsensiyali kelishuvlardan so ng dasturni C:\Program Files\TeXnicCenter papkasiga joriy tartibga ko ra o rnatamiz (2.7-rasm): 2.7-rasm. TeXnicCenter dasturini o rnatish 6. Agar zarur bo lsa, TeXstudio dasturini o rnatish ham foydadan xoli emas, chunki u murakkab formulalarni kompyuterga kiritish jarayonini birmuncha soddalashtiradi [10]. 7. Foydalanuvchi uchun yana bir foydali dastur bu TeXaide dasturidir. Dastur interfeys jihatdan xuddi MathType yoki MS Equation Editor kabi ishchi muhitni eslatadi. Bu dasturni o rnatish uchun ta40a.exe faylini ishga tushiramiz va hosil bo lgan TeXaide Setup sarlavhali muloqot oynasidan Install ulagichini faollashtiramiz. Dasturni C:\Program Files\TeXaide papkasiga o rnatish to g risida taklif paydo bo ladi. Unga javoban OK tugmasini bosib, ishni davom ettiramiz (2.8-rasm): 30
2.8-rasm. TeXaide dasturini o rnatish TeXaide dasturi o rnatilgach, uning Edit menyusiga kirib, tarjimonlik xossasi bo yicha sozlash ishlarini bajaramiz, ya ni Translators sarlavhali muloqot oynasidan TeX-LateX2.09 and later satrini tanlab, OK tugmasini bosamiz (2.9- rasm): 2.9-rasm. TeX-LateX2.09 and later tarjimonlik xossasini o rnatish TeXaide dasturi xuddi MS Equation dasturiga o xshab ishlaydi, ya ni foydalanuvchi formulani teradi va uning nusxasini oladi (2.10-rasm): 2.10-rasm. TeXaide dasturida ishlash 31
Nusxasi olingan formula matni, masalan, TeXnicCenter dasturi ishchi oynasiga qo yiladi, natijada bu oynadagi formula matni Latex buyruqlariga avtomatik tarjima qilinadi (2.11-rasm): 2.11-rasm. Tayyor formulaning buyruqli ko rinishda yozilishi Shuni ta kidlash joizki, TeXnicCenter dasturi ishga tushirilgan dastlabki lahzada tex-fayllarni.div,.ps va.pdf kabi fayllarga konvertatsiya qilish borasida muammo tug diradi. Bundan tashqari yuqorida aytilgan TeXaide dasturi bilan ham muvofiqlikda ishlashi uchun uning ustida ba zi bir sozlash ishlarini bajarishga to g ri keladi. Birinchi o rinda kirillitsa va boshqa turli harflarni qo llab-quvvatlashi uchun ru_ru-pack papkasidagi ru_ru.dic va ru_ru.aff fayllarining nusxasini olib, C:\Program Files\TeXnicCenter\Language papkasiga tashlash lozim. Ikkinchidan, har bir chiqish fayllari uchun ularni o qiy oladigan (viewer) dasturiy ta minotlarga avtomatik murojaatni amalga oshirish lozim. Masalan, Latex orqali hosil qilingan.pdf-faylni o qish uchun Summatra PDF yoki Adobe Acrobat Reader dasturlaridan biri o rnatiligan bo lishi lozim va ularga murojaatni ko rsatib qo yish maqsadga muvofiq keladi. Shunday qilib, yuqorida nomlari keltirilgan barcha dasturiy fayllar umumiy holda yaxlit sistemani tashkil etadi va ular birgalikda xatoliksiz o rnatilgan taqdirdagina Latex sistemasidan samarali foydalanish mumkin. 32
2.2. Latexda formula yozish qoidalari Latexda matematik formulalarni kiritish uchun uch xil protsedura ishlatiladi: math, displaymath va equation. Math protsedurasi matndagi bir abzas tarkibiga formulalarni bitta satrda joylashtirish uchun xizmat qiladi. Latexda unga murojaat qilish uch xil varianda amalga oshiriladi [9]: (1) \begin{math} \end{math} (2) \( \) (3) $ $ Displaymath protsedurasi esa formulani satrdan ajratib, alohida abzas ko rinishida yozilishini ta minlaydi:... alohida satrga:... alohida satrga: \[ \sum_{n=1}^{infty} \frac{(-1)^n}{1+n}=\1n2 \] 33 n 1 n ( 1) 1 n ln 2 Displaymath protsedurasiga murojaat quyidagi ikki variant bilan amalga oshiriladi: (1) \begin{displaymath}... end{displaymath} (2) \[... \] Uchinchi equation protsedurasi formulani alohida abzasda yozish bilan bir vaqtda uni nomerlashni ham ta minlab beradi, masalan: \begin{equation} \label{math/1} \int_{-\infty}^{\infty} e^{-x^2}\, dx=\sqrt{\pi} \end{equation} 2 x e dx Alohida satrda beriladigan formulalarni Latex joriy abzasni vaqtincha qismlarga bo lish yo li bilan chop etadi, ya ni agar formulalardan keyin bo sh satr yoki \par buyrug i bo lmasa, formuladan keyin keluvchi satr avzassiz chiqariladi. Amsmath paketining aligned, gathered va alignedat sohalarida formulalar mos ravishda align, gather va alignat sohalaridagi kabi formatlanadi. Ammo oxir-
gilaridan farqli ravishda ular gorizontaliga butun satrli emas, formula hajminigina egallaydi. Bu esa satrda formulalarning bir necha bloklarini joylashtirish imkonini beradi. Aligned, gathered va alignedat sohalari faqat boshqa ajratilgan formula sohalari ichida ishlatilishi mumkin. Masalan: B E E B 4 Maxwell s eqs \begin{equation} \left. \begin{aligned} B &= \partial\times E \\ E &= \partial\times B 4\pi \end{aligned} \right\} \quad \text{maxwell s eqs} \end{equation} Tenglamalar sistemasi uchun Latexda eqnarray (nomerlangan tenglamalar uchun) va eqnarray* (nomerlanmagan tenglamalar uchun) doiralari ko zda tutilgan. Bunda alohida satrlarda chiqariluvchi tenglamalar bir-biridan \\ belgisi bilan ajratiladi. Bitta satrga joylashtiriluvchi ifoda ampersand (&) bilan ajratilgan uch qismdan iborat bo lishi kerak. Har bir qism o z ustuniga joylashtiriladi. Chap ustunda formulalar o ng tomonga suriladi, o rtadagilar markazlashtiriladi, o ng ustundagilar chap tomonga surilib, joylashadi. Boshqa aytganda, ampersand (&) belgisi turli satr tenglamalarini vertikal bo yicha tekislash nuqtalarini belgilab beradi. Eqnarray doirasidagi har bir satr o z tartib raqamini oladi. Ixtiyoriy satrdagi tartib raqamini bekor qilish \nonumber buyrug i bilan bajariladi. Masalan: \begin{eqnarray} I & = & U + PV \\ \Psi & = & U TS \\ \Psi + PV & = & \Phi \nonumber \end{eqnarray} Natija quyidagi ko rinishda bo ladi: I U PV U TS PV (3) (4) 34
Equation va eqnarray doiralari umumiy equation hisoblagichidan foydalanadi. Ushbu hisoblagichning qiymati formulaning tartib raqami sifatida bosmaga chiqariladi. Shunday qilib, hujjatdagi barcha nomerlangan tenglamalar umumiy tartibga ega bo ladi. Tenglamalar sistemalarini vertikaliga tekislamasdan bosmaga chiqarish uchun amsmath paketi gather doirasini kiritgan. Nomerlanmagan tenglamalar uchun gather* doirasi ishlatiladi. Barcha satrlar markazlashtiriladi, masalan: \begin{gather} A_x=-Hy \\ A_y=A_z=0 \end{gather} Natija quyidagi ko rinishda bo ladi: A x Hy A y A z 0 Vertikaliga tekislab chiqariluvchi tenglamalar sistemasi uchun amsmath paketi align, alignat va flalign doiralarini hamda align*, alignat* va flalign* doiralarini nomerlanmagan tenglamalar uchun ko zda tutadi. Satrni ko chirish nuqtalari \\ buyrug i bilan belgilanadi. Turli satrlardagi tenglamalarni tekislash nuqtalari ampersand (&) bilan beriladi. Ams Latex doiralarida tekislash nuqtalarida kerakli tarzda bo sh joy qoldiriladi. Bundan tashqari har bir satrda ustunlar hosil qilib, bir necha tenglamalarni joylashtirish mumkin. Quyidagi misollarda align va align*, alignat va alignat*, flalign va flalign* doiralarining ishlatilishi namoyish etilgan: \begin {align} x & = y & a & = b + c \\ x & = y & a & = b \end{align} Natijasi: 35
x y x y a b c a b \begin {alignat} x & = y & \qquad a & = b + c \\ x & = y & a & = b \end{alignat} Natijasi: x y x y a b c a b \begin {flalign} x & = y & a & = b + c & z & > 0 \\ x & = y & a & = b & z & = 0 \end{flalign} Natijasi: x y x y a b c a b z 0 z 0 Matn ichidagi formulalardan farqli ravishda alohida satrda yoziluvchi formulalar ham mavjud. Bunday formulalar agar satrga joylashmay qolsa, u holda dastur xatolik (Overfull ) to g risida xabar beradi. Bunday hollarda eqnarray yoki eqnarray* lardan foydalaniladi. Masalan, \begin{eanarray*} & \int(f_i x_k F_k x_i)\,dv= & \\ & \qquad = \oint(u_(i1)x_k-u_(ki)x_i)\,df_i & \end{eqnarray*} Natijasi: ( F x i ( u k i1 F x k k i u x ) dv k1 i x ) df \qquad buyrug i bo sh joylar kiritish uchun foydalaniladi. Eqnarray sohasidan foydalanilganda formulaning uzilish joyida (\\ belgisi oldidan) \nonamber buyrug i kiritilmasa, formula bo lagiga tartib raqami qo yiladi. i 36
\begin{eqnarray} x+y & = & a + b + c + {}\nonumber\\ & & d + e + f + g. \end{eqnarray} Natijasi: x y a b c d c f g. Bu yerda: { va } qavslar birinchi satr oxirida bo sh formula ni bildiradi. Amsmath paketi maxsus multline sohasini tenglamalarni bir necha qismlarga ajratish uchun ko zda tutadi. Bunda biz nomerlangan formulaga ega bo lamiz va nomerlanmagan qismlangan formula uchun multline* sohasidan foydalaniladi. Yangi satrga o tish nuqtalari \\ buyrug i bilan belgilanadi. Masalan: \begin{multiline} A = a_{11}\xi_1^2 + {} \\ {} + 2a_{12}\xi_1\xi_2 + \dots + 2a_{1n}\xi_1\xi_n + {} \\ {} + \sum_{i, j-2}^n a_{ij}\xi_i\xi_j \end{multiline} Natijasi: A a 2 11 1 2a 12... 2a 1 2 37 n ij i, j 2 1n 1 i n a Sohaning yuqori va pastki chegaralariga bo lgan misolda \multilinegar parametri qiymati bilan belgilanadi. Ixtiyoriy satrni chapga yoki o nga surish \shoveleft va \shoveright buyruqlari argumenti sifatida amalga oshiriladi. Uzun ifodalarni vertikaliga tekislab qismlarga bo lish uchun amsmath paketi split sohasi foydalanadi. Satrlarni ko chirish nuqtasi \\ buyrug i bilan belgilanadi. Turli satrlardagi formula qismlarini tekislash nuqtalari ampersatr (&) lar bilan beriladi. Split sohasi faqat boshqa sohalar ichida ishlatilishi mumkin. Chunki split sohasi tex ni matematik rejimga o tkaza olmaydi. Masalan: j
\begin{equation}\begin{split} Psi = & \cos kz + i\sin kz + {} \\ & {} \frac{f(\theta)} {r} (\cos kr +i\sin kr) \end{split}\end{equation} Ma lumki, ko pgina matematik formulalarda ba zi simvollar bir-biri bilan ustma-ust joylashtirib yoziladi. Buni ko proq diakritik belgilarda ko rish mumkin, masalan [4, 9]: \stackrel{top} $\stackrel{\leftrightarrow}{a}$ \stackrel{bottom} \stackrel{top} \(A\stackrel{a }{\rightarrow} D\) \stackrel{top} \overline{math} $\overline{x^2+\overline{y}= \underline{5z}$ \underline{math} \overbrace{math} $\underbrace{a+\overbrace{b+ \cdots+c}^{5}+d}_{7}$ \inderbrace{math} A a ' A D 2 x y 5z 5 a b... c d Latexda matritsalarni yozish uchun juda qulay usul bor, ya ni matritsalar quyidagi \begin{array}[hpos]{cols} \end{array} protsedurasi orqali yoziladi. Quyidagi misol Latexda matritsalar qanaqa yozilishini namoyish etadi. \[ \left( \begin{array}{c} \left \begin{ array}{cc} a+x-y & b & 4x \\ x+y & 2+5a & a+b \\ x & xy & -4 \end{array} \right \end{array} \] 7 a x y b 4x x y 2 5a a b x xy 4 38
2.3. Formula tahrirlagichlarning qiyosiy tahlili Agar formula MS Word 2003 ning standart MS Equation 3.0 tahrirlagichi orqali yozilsa, u holda MS Wordning keyingi barcha versiyalari (MS Word 2007/ 2010/2013) vositasida bu formulani qayta tahrirlash mumkin. MS Word 2007/2010/2013 versiyasidagi formula tahrirlagichi orqali yozilgan formulalar uning oldingi versiyalari uchun tasvir obyektiga (rasmga) aylanib qoladi. Ushbu versiyada tayyorlangan hujjat MS Word 2003 versiyasiga mos keluvchi.doc-fayl ko rinishida saqlangan taqdirda ham, baribir undagi formulalar tasvir obyekti tusini oladi. Agar MS Word uchun MathType formula tahrirlagichi o rnatilgan bo lsa, u holda MS Word muharririning 2003 versiyasida ushbu tahrirlagich har doim faollashadi va MS Equaton 3.0 o rniga MathType ishga tushadi. MathType bilan yozilgan formulalarni MS Word 2003 va undan keyingi barcha versiyalarda qayta tahrirlash mumkin va faqat shunda ham MathType vositasida bu ish amalga oshirilishi mumkin bo ladi. MathType ham alohida menyu sifatida, ham alohida instrumentlar paneli sifatida MS Wordning barcha versiyalarida o zining o rnini egallaydi (2.12-rasm): 2.12-rasm. MathType ning MS Word 2013 ga o rnatilgan holati 39
Agar sistemaga ACD/ChemSketch hamda Chem4Word kabi kimyoviy formula tahrirlagichlaridan istalgan birortasi o rnatilgan bo lsa, u holda ushbu dasturlar MS Wordning istalgan versiyalarida bir xil ishlaydi va bir xil interfeysga ega bo ladi. Latex nashriyot tizimining ish prinsipiga ko ra unga ma lumotlarni kiritish go yoki buyruqlar satri bilan ishlashni eslatadi, ammo uni WinEdit, TeXnicCenter, va TeXstudio kabi amaliy dasturlar vositasida vizuallashtirish mumkin. Latex tizimi va uning barcha komponentlarini sistemaga bexato va mukammal o rnata olgan holdagina uning barcha imkoniyatlaridan to liq va samarali foydalana olish mumkin, bu esa, Latex dasturini sistemaga uning barcha komponentlari bilan to liq o rnatish va sozlash oson ish emaslidan darak beradi. MS Wordda texnik sohaga oid materiallarni tayyorlash o z navbatida, foydalanuvchidan formula tahrirlagichlar bilan ishlash bo yicha mahoratni, Latex tizimida ma lumot tayyorlash esa foydalanuvchidan buyruq tizimi bilan ishlash bo yicha katta mahoratni talab etadi. Endi oddiy qiyosiy tahlil qilish maqsadida Latex hamda MS Wordda aynan bir xil ko rinishdagi hujjatlarni tayyorlaymiz va ularning fayl o lchamlarini tekshirib ko ramiz. Qaralayotgan hujjatimizning Latex dagi matni quyidagicha: % sahifani A4 formatga moslashtiramiz \documentclass[a4paper]{article} \title{tarkibida matematik formulalar qatnashgan matnlar bilan ishlash} \author{(bmi ga ilova)} \date{05.05.2015} % asosiy hujjat matni boshlandi \begin{document} \maketitle\thispagestyle{empty}\clearpage %\tableofcontents\clearpage % sarlavhani markazdan yozamiz \begin{center} Turli matematik ifodalar \end{center} 40
% Matematik ifodalarni yoza boshlaymiz 1-ifoda: \begin{center} \begin{equation*} x=a^{-1}b \end{equation*} \end{center} 2-ifoda: \[ \Biggl( \biggl[ \Bigl\{ \bigl\ \langle x \rangle \bigr\ \Bigr\} \biggr] \Biggr) \] 3-ifoda: \[ 1 + \left( \frac1{1+x} \right) \] 4-ifoda: \[ \frac x2 + \frac1{1+x} + \frac{1+x}2 + \frac{1+x}{1-x} \] 5-ifoda: \[ \lim_{n \to \infty} \sum_{k=1}^n \frac{1}{k^2} = \frac{\pi^2}{6} \] 6-ifoda: 41
\begin{center} $\lefteqn{\underbrace{ \phantom{a_1+\dots+a_i+a_j}}} a_1+\dots+\overbrace{a_i+a_j+\dots+a_n} $ \end{center} 7-ifoda: \begin{center} $f, f, f, f^{(iv)}, \dots, f^{(n)}$ \end{center} 8-ifoda: \def\mysum{\mathop{ \lefteqn{\sum\nolimits^\prime}{\sum} }} \[ \MYsum_{i=1}^n \alpha_i x_i \] 9-ifoda: \[ \sum_{\substack{ n }} \frac{n!}{n_1!\,n_2!\dots n_r!} \] 10-ifoda: \[ \sqrt{x} + \sqrt[3]{x+y} \] 11-ifoda: \[ \Bigl\{ C \Bigm \bigcup_{p=0}^4 I_e^p \to I_f \Bigr\} \] 12-ifoda: \begin{center} \def\mydef{\mathrel{\stackrel{\rm def}=}} 42
$ df\mydef f(x+dx)-f(x) $ \end{center} 13-ifoda: \begin{center} \begin{equation*} \begin{split} S_n &= a_1+\dots+a_n = \\ &= (a_1+a_n) + \dots = \\ &= (a_1+a_n)\,n/2 \end{split} \end{equation*} \end{center} \end{document} Demak, hujjat tayyor bo ldi. Endi bu hujjat ustida qadamba-qadam quyidagi amallarni bajaramiz: 1. Hujjatni MyDoc.tex nomi bilan saqlaymiz. 2. Xuddi shu hujjatni MS Word 2003 va MS Word 2013 da yaratib, mos ravishda MyDoc.doc hamda MyDoc.docx fayl sifatida xotiraga saqlaymiz. 3. MyDoc.tex faylni TeXnicCenter dasturi muhitidan turib, PDF-faylga o tkazamiz va MyDoc1.pdf nomli faylga ega bo lamiz (2.13-rasm). 4. MyDoc.doc yoki MyDoc.docx faylni MS Word 2013 muhitidan turib, PDF-formatga o tkazamiz va fayl nomini MyDoc2.pdf deb qo yamiz. 5. Shunday qilib, hosil bo lgan barcha fayllarni o lchamlari bo yicha o zaro taqqoslaymiz. Bu haqdagi ma lumotlarni esa quyidagi jadvalda keltiramiz: Fayl nomi Manba O lchami MyDoc.tex Latex, TeXnicCenter 1,53 KB MyDoc1.pdf TeXnicCenter 103 KB MyDoc.doc MS Word 2003, MS Equation 3.0 48,5 KB MyDoc.docx MS Word 2013, MathType 36,0 KB MyDoc2.pdf MS Word 2013 66,0 KB 43
2.13-rasm. Hujjatning PDF-formatda ko rinishi Yuqoridagi jadvaldan ham ko rinib turibdiki, agar kerakli formulalar va diakritik belgilarning barchasini MS Equation 3.0 yoki MathType da yozish imkoni bo lsa, demak, hujjatni MS Wordda yaratish va PDF-formatga o tkazish lozim. Aks holda, ya ni shriftlar, belgilar va formula yozish imkoniyati yuqoriroq bo lgan Latex orqali.tex va.pdf-fayllarni yaratish maqsadga muvofiq keladi. 44
Xulosa Latex ilmiy-texnik matnlarni tayyorlashda qanchalik imkoniyatlarga ega bo lmasin, lekin undan unumli foydalanishda turli murakkabliklarga duch kelish mumkin, shu bois ishni bajarish mobaynida quyidagi xulosalarga to xtalib o tish joiz deb hisoblayman: 1. Latex rus kirillitsa harflarini kiritish uchun alohida o rnatish ishlarini talab qiladi, lekin o zbek kirillitsa harflaridan ba zilarini (masalan, қ, ғ va ҳ harflarini) kiritish imkonini bermaydi. 2. Latex bir vaqtning o zida 4 xil formatdagi, ya ni.tex,.div,.ps va.pdf formatlardagi fayllarni hosil qila oladi. 3. Ilmiy-texnik sohaga oid matnlarda uzun satrli formulalar ko p uchraydi, MS Wordda tayyorlangan bunday fayllar matnni sahifalash chog ida qaysi versiyada tayyorlanganidan kelib chiqqan holda turli muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Ammo bu muammolar Latex sistemasida deyarli sezilmaydi. 4. Latex sistemasi har qanday versiyadagi operasion sistema muhitidan xoli ravishda erkin dasturiy ta minot hisoblanadi. 5. Latexda tayyotlangan hujjatni maxsus dasturiy vositalar yordamida MS Wordga konvertatsiya qilish mumkin va aksincha. 6. Latex sistemasida tayyorlangan har qanday hujjat aslida.tex-fayl ko rinishida xotiraga saqlanadi, ammo Latexning ichki kompilyatori orqali uni.div,.ps va.pdf formatlardagi fayllardan biriga o tkazish mumkin. 7. MathType formula muharririning yangi versiyasida yaratilgan formula obyektini uning eski versiyasida tahrir qilish imkoni mavjud emas, chunki u vektorli rasm obyektiga aylanib qoladi. Latexning.tex-formatli fayllari esa bu muammoga o rin qoldirmaydi. 8. MathType yoki MS Equation formula tahrirlagichlarining imkoniyati yetmagan ba zi formulalarni Latex tizimining maxsus buyruqlaridan foydalanib yozish mumkin. 45