ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨӨХ УУЛ УУРХАЙ

Transcription

1 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨӨХ УУЛ УУРХАЙ

2

3 Трансп р нси Интерн шл байгууллага н төр, хувийн х вшил, ирг ний нийг м болоод хүмүүсийн өдөр тутм н ам драл авлигаас ангид орших н г зорилго дор н гдс н д лхий нийтийн хөдөлгөөн м. Д лхий да ар 100 гаруй салбар, Берлин д х Олон Улс н Нарийн Бичгийн газраараа дамжуулан бид н хүү зорилгоо бодит байдал болгох н тулд авлигатай т мц х үйл х ргийг удирдан ажиллаж байна. ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН Зохиолч: Ричард Биасток 2017 Тransparency International Mongolia. All rights reserved. Дизайн: PromotionCraft Эн хүү тайланд агуулагдсан м д ллийн үн н зөвийг баталгаажуулах ажилд боломжит бүх хүчин чармайлт г гаргасан болно. М д ллийг 2017 он 7 дугаар сар н байдлаар үн н зөв г ж үзс н. Трансп р нси Интерн шнл байгууллага н н тайланг бусад зорилгоор бу у өөр агуулгаар ашигласан үр дагаварт хариуцлага хүл хгүй.

4

5 Гүйц тг лийн хураангуй (агуулг н тойм) ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН Тусгай зөвшөөрөл олгож буй гурван зарчим (1) Хайгуул н тусгай зөвшөөрлийг өргөдлийн журмаар бу у х лж өргөдөл гаргасан тг д д олгох зарчим Хайгуул н тусгай зөвшөөрлийг дийл нхд өргөдлийн журмаар олгодог. Эн н тусгай зөвшөөрөл з мшигчд д хуулиар тавигдсан шаардлаг г хангасан, х н түрүүлж хүс лт гаргасан н тусгай зөвшөөрөл авах зарчим м. Ийм механизм геологи хайгуул н м д л л хар цангуй х згаарлагдмал нөхцөлд тохиромжтой байдаг. М д л л х згаарлагдмал тул ашиглалт н өндөр рсд л дагуулна. Онол н хув д олон тоон тусгай зөвшөөрлийг автоматаар, хувийн хүчин зүйлийн оролцоогүйг р, цаг алдалгүй, ил тод байдлаар олгодог учир хөрөнгө оруулалт г ид вхжүүлд г. Г вч н хүү механизм н зарим шат дамжлаг г гуйвуулан ашигласнаар авилгад өртөх рсд л үүсч болно. Тухайлбал өргөдөл гаргагчд н бүртг лийн д с дараалл г өөрчлөх, өргөдөлд дурдагдсан м д ллийг задруулах, св л өргөдлийг хүл н авах, бүртг лд оруулах үйл ажиллагаанд нөлөөлөх нөхцөл байдал үүсч болно. Эн бүх сул тал н авлиг г шууд өдөөх магадлал багатай ч тодорхой бус байдал бий болгож, ач холбогдл г алдагдуулахаас гадна хөрөнгө оруулалт н чанар г бууруулж, салбар н авлигад өртөх рсд лийг шууд бусаар өдөөдөг (Эрсд л 1). Хайгуул н тусгай зөвшөөрөл хүсс н талбайг орон нутгийн засаг захиргаа д мжс н тохиолдолд олгодог. Өргөдөлд хуулийн үнд сл л, шалтгаангүйг р татгалзах, зөвлөлдөх механизмгүйг р орон нутгийн рх м д лт н шийдв р гаргах, орон нутагт үнд сл л сайтай шийдв р гаргах чадавх дутмаг байх з р г н тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вцад хувийн үн л мж р хандаж, шийдв р гаргах рсд лийг н м гдүүл х сул тал болж, улмаар авлигад өртөх рсд л бий болгох магадлалтай (Эрсд л 2). (2) Ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл з мших давуу рхийн зарчим Хайгуул н тусгай зөвшөөрөл з мшигчид тусгай зөвшөөрлөө ( св л ал н г х сгийг н ) ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл болгоход давуу рх үүсд г. Хайгуул н компаниуд н давуу рхийг инг ж баталгаажуулснаар хөрөнгө оруулагчийн итг лийг н м гдүүлд г. Техник дийн засгийн үнд сл л батлан харуулах шаардлага н хайгуул н тусгай зөвшөөрөл хүсч өргөдөл гаргагчдад илүү өндөр байдаг. Ийм шаардлаг г дараах х сгүүд д (Эрсд л 5 ба 6) д лг р нгүй авч үз х авлиг н рсд лүүдийг өдөөж болох талтай ч тусгай зөвшөөрөл олгох тогтолцоо н маш тодорхой, удирдахад х лбар байна. Ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вцад марваа авлиг н рсд л илр гүй. (3) Тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтаар олгох зарчим Монгол улсад ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрлийг 2009 онд анх сонгон шалгаруулалт н зарчмаар олгож х лс н ч тодорхой хугацаанд завсарласн ц ст 2014 оноос дахин сонгон шалгаруулалт вуулж х лж. Түүн с хойш н механизм г ашиглан хайгуул н болон ашиглалт н тусгай зөвшөөрлийг олгож байгаа ч сонгон шалгаруулалтаар олгогдсон тусгай зөвшөөрлийн тоо д рх хоёр механизм нхтай хар цуулахад цөөн х в р байна. Онол н хув д сонгон шалгаруулалт н шударга өрсөлдөөн үүс х боломжийг н д г бөгөөд геологи хайгуул н м д л л хангалттай сайн байгаа үед илүү өндөр үр өгөөжийг бий болгодог. Хуулийн дагуу өмнө н Улс н төсвийн хөрөнгөөр болон хувийн санхүүжилт р геологи хайгуул н ажил хийгдс н талбайг сонгон шалгаруулалтаар олгох ёстой. Г вч н хүү зохицуулалтаас зайлсхийх боломж байдаг. Учир н тусгай зөвшөөрлийн талбайг сонгох шалгуур, нөхцөлийг нарийвчлаагүй төдийгүй хариуцлаг н мар н г н механизм байхгүй байна. Эдг р сул тал г том компаниуд ашиглан, рх бүхий хүмүүст нөлөөлөх байдлаар 5

6 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 6 сонирхсон талбайдаа сонгон шалгаруулалт зарлуулах боломжтой (Эрсд л 3). Талбайг сонгон шалгаруулалтаар олгох үед өрсөлдөгчдөд адил т гш биш, лгавартай хандаж болохгүй. Г вч сонгон шалгаруулалт вуулахад хувийн үн л мж р хандаж, гуйвуулан ашиглах боломж байдаг. Мөн сонгон шалгаруулалт н урилга н боломжит өрсөлдөгчийн оролцоонд саад болох шинжт й байж болно. Сонгон шалгаруулалт н хүний хүчин зүйл с хамааралтай, хувийн үн л мж р вуулдаг г х хардлага хөрөнгө оруулалт г х згаарлаж, салбар н авлигад өртөмхий байдалд шууд бусаар нөлөөлөх болно (Эрсд л 4). Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн хүлээдэг гурван үүрэг (1) Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н нарийвчилсан үн лг (БОНБНҮ) Уул уурхайн төслүүд н байгал орчин болон хүн амд сөрөг үр нөлөө үзүүлд г. Монгол улсад тодорхой төслийн рсд л болон нөлөөлөх байдл г тодорхойлж, тооцоолох үндс н механизм н БОНБНҮ бөгөөд рсд л, сөрөг нөлөөллийг ур дчилан тодорхойлж, түүнийг бууруулах төлөвлөгөө боловсруулж, х р гжүүл х үнд с суур болдог. Ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргагч н тусгай зөвшөөрөл авснаасаа хойш н г жилийн дотор БОНБНҮ хийх ёстой байдаг. Байгал орчин, а лал жуулчлал н амн (БОАЖЯ) м рг жлийн зөвлөл болох Үн лг ний хороо (ҮХ) н БОНБНҮ-г х наж баталдаг ч улс төрийн томилгоо бүхий м рг жлийн бус, туршлагагүй ажилтнууд, ашиг сонирхл н зөрчилт й байх, олон тоон үн лг г х нан х л лц х хүний нөөцийн хүр лц дутмаг з р г шалтгаан улмаас бодитой үн лг хийх чадавх учир дутагдалтай г ж үз ж болохоор байна. Түүнчл н хуул тогтоомжид заасн дагуу м рг жлийн шаардлаг н үүдн с уул уурхайн төсөл х р гжүүл гчид Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н нарийвчилсан үн лг г магадлан итг мжл гдс н рх бүхий үн лг ний байгууллагаар г р л н гүйц тгүүлд г. Г вч БОАЖЯ-н ҮХ н үн лг ний компаниуд г магадлан итг мжл х болон т дний боловсруулсан тайланг х нан батлах үүргийг давхар гүйц тг д г тул н тогтолцоонд ашиг сонирхл н зөрчил үүс х, магадлан итг мжл лийн шалгуур г учир дутагдалтай тогтоох з рг р шударга бус байдал үүс х талтай. Үүний улмаас БОНБНҮ-г хуурамчаар үйлд х св л үн лг г х нан батлах вцад авлигад өртөх ноцтой рсд л үүсч байна. Эн хүү тогтолцоон дах бүт лгүй оролдлого н байгал орчин болоод нийг мд хор нөлөөт й байх н сацуу Монгол н уул уурхайн салбар н тогтвортой хөгжилд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй байна (Эрсд л 5). (2) Хайгуул н ажл н үр дүнгийн тайлан Аливаа улс орон геологи уул уурхайн салбартаа хөрөнгө оруулалт татах н тулд нөөц ба лгийнхаа талаар цогц м д л лт й болох ёстой. Инг хийн тулд хайгуул н ажл н тайлан гаргах үүргийг тусгай зөвшөөрөл з мшигчд д хүл лг д г. Г хд хайгуул н ажл н жилийн тайлан, т р тусмаа тодорхой нөөцийг бүртгүүлд г хайгуул н үр дүнгийн тайланг батлахад тавигдах шаардлаг г улам боловсронгуй болгох шаардлагатай. Ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргах н тулд ашигт малтмал н нөөцийн тооцоо, үн лг г батлуулах ёстой. Ашигт малтмал н хайгуул н ажл н үр дүнгийн нөөцийн тооцоог м рг жлийн зөвлөмж өгөх, дүгн лт гаргах рх бүхий Эрд с ба лгийн м рг жлийн зөвлөл (ЭБМЗ) х нан баталдаг. Г вч улс төрийн томилгоогоор ирс н м рг жлийн бус, туршлагагүй ажилтнууд, ашиг сонирхл н зөрчилт й байх, нөөцийн тооцоололд үн лг хийх чадавх дутмаг з ргийн улмаас ашигт малтмал н нөөцийг бодитоор тооцох, үн л х чадавх дутагдалтай г ж үз ж болно. Түүнчл н Монгол улс н рх бүхий байгууллагаас баталгаажуулдаг хайгуул н ажл н үр дүнгийн тайлан бичих ажл г м рг шс н геологчдод даатгадаг. Энд нөөцийн тооцоонд нөлөөлөх, их сг ж св л багасгаж үн л хт й холбоотой авлиг н ноцтой рсд л үүсч байна. Эн н рд с ба лгийн нөөцийн найдвартай м д ллийн сан бий болгох хүчин чармайлтад сөргөөр нөлөөлж байна (Эрсд л 6).

7 (3) Орон нутагтай хамтран ажиллах г р (ОНХАГ) Уул уурхайн үйл ажиллагаа н компани болон үйл ажиллагаан нөлөөлөлд өртөж буй орон нутагт ал алинд н үр ашигтай байх ёстой. ОНХАГ н орон нутаг болон компани хооронд н зөвшилцөл, үүр г хариуцлаг н х м х мж г албан ёсоор баталгаажуулж, түүнт й холбогдон үүсч буй талууд н харилцааг зохицуулдаг. Г вч г р х т ерөнхий, зүйл заалтууд нх н хамрах хүр тодорхой бус байвал ОНХАГ-г гуйвуулан ашиглаж, улмаар шийдв р гаргагчид болоод компаниудад зүй зохисгүй ашиг хонжоо олох боломжийг н х рсд лт й м. Г р байгуулах х л лц рт орон нутгийн ирг дийн төлөөллийг оролцуулдаггүй, зөвхөн орон нутгийн засаг дарга болон компани харилцан тохиролцдог. ОНХАГ-г олон нийт д ил тод биш байлгах н авлиг н орчин үүс х магадлал г н м гдүүлж байна. Х дийг р ОНХАГ байгуулах н өмнө х л лц р хийж, хамт н шийдв р гаргаж буй тохиолдолд авлиг н болон хуйвалдах рсд л багатай ч д рх сул талуудаас үүд ж ОНХАГ-н с хүрт х боломжит үр өгөөж буурах магадлалтай м (Эрсд л 7). Захиргааны чанартай гурван асуудал (1) Засаглал н системүүд Монгол улс н Засгийн газар н уул уурхайн салбар н чанаргүй хөрөнгө оруулалтаас с ргийл хийн тулд ашиглалт н рх олгохоосоо өмнө тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргагчийн Техник дийн засгийн үнд сл лийг магадлан шалгаж, үн лг хийсний үндс н д р баталдаг. Харин тусгай зөвшөөрлийг бусдад шилжүүл х болон ашиглалт н тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтаар олгох үед тавигдаж буй шаардлагад магадлан шалгалт ордоггүй. Авлиг н рсд л н компаниуд н бүрдүүлс н нотлох баримт бичгүүдийг үн л х чадавх дутмаг, үн лг ний шалгуур үзүүл лтүүд учир дутагдалтайгаас голчлон үүсч байна. Ийм с ТЭЗҮ-ийг хүл н авч, х л лц н батлах үйл ажиллагаа н хувийн үн л мжийн оролцоо ихт й бөгөөд ТЭЗҮ-г баталсн хариуд авлига авах байдлаар ашиглах боломжтой байна (Эрсд л 8). Эрд с ба лгийн м д ллийн сангийн хүрт мж, солилцоо, ашиглалт г сайжруулахад м д ллийн үр ашигтай менежмент чухал. Энд м д ллийн менежмент дутагдаж байна. Эрд с ба лгийн м д ллүүд н зохион байгуулалт муутай м д ллийн санд х вл м л байдлаар хадгалагддаг бөгөөд зарим м д л л н уншигдахааргүй болж, зарим н бүр устсан байх н ч бий. М д ллийн санг ашиглах боломж нөхцөл х згаарлагдмал, хүрт мжт й биш байх н төрийн байгууллагууд н засаглал болон хамт н ажиллагаан үр ашгийг х згаарлаж байгаа м. Эн хүү учир дутагдалтай тал н салбарт авлиг н рсд лийг н м гдүүл х бөгөөд албан тушаалтнууд м д ллийг цөөн х д н компанитай хуваалцах св л нууц м д ллийг задруулах тохиолдлууд н авлиг н х үүсв р болох боломжтой м (Эрсд л 9). (2) Кадастр н бүртг лийн систем Салбар н менежмент болон засаглал н олон чухал ажиллагааг үр ашигтай гүйц тг хийн тулд чанартай кадастр н бүртг л х р гт й. Кадастр н бүртг л н маш үр дүнт й систем байх ёстой. Зөрчил үүс х н г х сурвалж н Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг (ОНТХГН) м. БОАЖЯ-наас ОНТХГН-ийн м д ллийг н гтг н боловсруулахдаа Кадастр н бүртг лд м д лд ггүй. Эн вцад хүл гд ж буй хайгуул н тусгай зөвшөөрлийг саатуулж болно. Эн н орон нутгийн олон талт оролцогч талуудад тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вц г саатуулах үр ашигтай нөхцөл болдог. Тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөлд Засаг дарга татгалзахаасаа саатуулах н түг м л тохиолддог. Тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргагчийн өргөдлийг саатуулж, улмаар баталсн хаа хариуд зүй бус төлбөр н х х боломж н гд н (Эрсд л 10). Тусгай зөвшөөрлийн талаарх бүр н төгс биш х згаарлагдмал м д ллийг АМГТГ- н Кадастр н бүртг лийн цахим хуудсаар олон нийт д ил болгодог. ОҮИТБС- н м д ллийн цахим сан болон ОҮИТБС- н тайланд орсон илүү цогц м д л л цаг тухай бүрт олон нийт д ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 7

8 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН хүрд ггүй. Нийт д ил тод болгодоггүй чухал м д ллүүд бол тусгай зөвшөөрлийг олгосон х лб р болон татгалзсан өргөдлүүдийн талаарх м д л л м. Авлиг н чанартай үйл ажиллагаа нууц байгаа цагт м д ллийг ил тод биш байлгах н уршиг асар муу үр нөлөөт й байх болно (Эрсд л 11). (3) Тусгай зөвшөөрлийг дамлан худалдахаас ур дчилан с ргийл х Монгол улсад хайгуул н ажил хийлгүй дамлан худалдаалах зорилгоор хайгуул н тусгай зөвшөөрлүүдийг цуглуулж хадгалах үз гд л түг м л. Компаниуд г хайгуул н ажил хийх д түлх ц үзүүл х хоёр механизм бий. Т дг р н тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийг шатлан өсгөх болон хайгуул н ажл н хамгийн бага зардл г тогтоох аргууд м. Г вч ал ал н үр дүн муутай байна. Гурав дах н тодорхой хугацаан давтамжтайгаар тусгай зөвшөөрлийн талбайн зарим х сгийг з мших рх с татгалзах шаардлага тавих механизм м. Г вч н механизм г Монгол улсад х р гжүүлд ггүй. Тусгай зөвшөөрлийг цуглуулж хадгалах үз гд л хавтгайрвал уул уурхайн салбар н хөгжлийг удаашруулаад зогсохгүй авлиг г ц ц глүүл х н г нөхцөл болж байна. Учир н дамлан зарагчид авлиг н чанартай үйл ажиллагаанд оролцоход магт б л н байдаг (Эрсд л 12). Ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрлийг шилжүүл х боломжтой байх н хөрөнгө оруулалт н рсд лийг их х н бууруулдаг. Г хд тусгай зөвшөөрөл шилжүүлсний төлбөр н тусгай зөвшөөрлийг шин р авахтай н г н адил, св л түүн с ч өндөр төлбөр төлөх байдлаар зохицуулагдвал тусгай зөвшөөрлийг шилжүүл х үйл ажиллагаанд зохих х згаарлалт болж чадна. Г вч одоогийн тогтолцоонд ийм зохицуулалт байхгүй тул тусгай зөвшөөрлийг Төрөөс аваад цааш н илүү таатай нөхцөлөөр дамлан зарах магадлал г өсгөж байна. Эн н салбарт чанаргүй хөрөнгө оруулалт г н м гдүүл д зогсохгүй авлиг н орчин бүрд х н г нөхцөлийг бүрдүүлж байна (Эрсд л 13). Монгол улсад уул уурхайн компанийг з мшиж, удирдаж, ашгийг хүртд г жинх н з н бу у Бенефициар здийг (БЭ) ил тод зарлах рх зүйн зохицуулалт байхгүй. БЭ-ийн м д ллийг ил тод болгож нийт д зарлахгүй байх н авлиг н олон төрлийн рсд л үүс х, санхүүгийн г мт х р г гарах нөхцөлийг бүрдүүлж байна (Эрсд л 14). 8

9 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН АГУУЛГА Танилцуулга Оршил Талархал Арга зүй Судалгаан хамрах хүр Сул талууд ба рсд лийн ангилал Монгол улс н талаарх үндс н м д л л Тусгай зөвшөөрөл олгох механизм Хайгуул н тусгай зөвшөөрлийг түрүүлж өргөдөл гаргасанд олгох зарчим онд хайгуул н тусгай зөвшөөрлийн өргөдлийн дугаар г цахимаар олгосон үйл вц (өдгөө түдг лзүүлс н) онд ашигласан Өргөдлийн дугаар олгох цахим систем Үндс н м д л л: Өргөдлийн дугаар олгох шин цахим систем Орон нутгийн Засаг дарг н зөвшөөрөл Ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл з мших давуу рх Н лтт й сонгон шалгаруулалт Хуул д заасан үйл ажиллагаан шат дамжлагууд Сонгон шалгаруулалт н талбайг хувийн үн л мж р сонгох рх м д л Сонгон шалгаруулалт г рх м д лтнүүд гуйвуулан ашиглах Үндс н м д л л: Оролцогчид сонгон шалгаруулалт г гуйвуулах Тусгай зөвшөөрөлд өргөдөл гаргагчийн хүл х үүр г, хариуцлага Байгал орчн г хамгаалах тогтолцоо Үндс н м д л л: Монгол улс н байгал хамгаалах тогтолцоо Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н нарийвчилсан үн лг г батлах Геологийн судалгаа Үндс н м д л л: Улс н төсвийн хөрөнгөөр гүйц тг ж буй геологийн судалгаа Хувийн хөрөнгөөр гүйц тг ж буй хайгуул н ажил Орон нутагтай хамтран ажиллах г р Тусгай зөвшөөрөл олгох засаглал н тогтолцоо Засаглал н асуудлууд Магадлан шалгалт М д ллийн менежмент Кадастр н бүртг лийн систем Монгол н кадастр н бүртг лийн систем Үндс н м д л л: Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг Кадастр н бүртг лийн системийн ил тод байдал Дамлан худалдахаас ур дчилан с ргийл х Тусгай зөвшөөрөл цуглуулан хадгалахаас ур дчилан с ргийл х Хоёрдогч зах з л с ур дчилан с ргийл х Бенефициар өмчлөл Эрсд лийн шинж чанар

10 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ЭРСДЭЛИЙН ЖАГСААЛТ 1 Түрүүлж өргөдөл гаргасанд олгох зарчим зөрчигдөх (PP13) Орон нутгийн Засаг дарга хувийн үн л мж р татгалзах болон зөвшөөрөх рх м д л (CF5) Сонгон шалгаруулалт н талбайг дур м д н сонгох (RA3) Сонгон шалгаруулалт н үн лг г гуйвуулан ашиглах (PP15) Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н нарийвчилсан үн лг г батлах (CF-N1) Орд н нөөцийг батлах (CF-N2) ОНХАГ-ний х лцлийг гуйвуулан ашиглах (PD16) Магадлан шалгалт (PP10) М д ллийг дур м д н хуваалцах (PP17) ОНТХГН-аас болж үүсс н зөрчлүүд (PP5) Тусгай зөвшөөрлийн м д ллүүд нийт д ил тод биш байх (PD36) Ур дчилан с ргийл х хөтөлбөр хангалтгүй байх (PP4) Хоёрдогч зах з л с ур дчилан с ргийл х (PP-N1) Бенефициар здийг нууцлах (PD9)

11 ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 1 Хайгуул н тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вц Хайгуул н тусгай зөвшөөрлийн тоо, батлагдах хүрт лх хугацаа бу у ажл н өдрөөр онд 1017 хайгуул н тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөлд татгалзсан шалтгаан Ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вц Сонгон шалгаруулалтаар тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вц онд тусгай зөвшөөрөл хүсс н, олгосон тоо ОНТХГН-ийн өсөлт ОНТХГН, төрлөөр (Нийт ОНТХГН-ийн талбайн зл х хув ) сүүлч р ид вхт й байсан хайгуул н тусгай зөвшөөрөл, з мшигч компани ба тусгай зөвшөөрлийн тоогоор онд тус тус, н г н г компанид олгосон хайгуул н тусгай зөвшөөрлийн тоо Магадлал болон үр нөлөөний оноогоор н рсд лүүдийг хүсн гтл н харуулсан байдал

12 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ 1 Хүчингүй болгосон болон сонгон шалгаруулалтаар олгосон тусгай зөвшөөрлүүд Байгал орчн тайлан ба төлөвлөгөөний тойм ЭБМЗ, БОАЖЯ-н МЗ, УУХҮЯ-н СШК- н хар цуулалт Зардал, са төгрөгөөр Тусгай зөвшөөрлийн шилжүүлгийг тайлагнах шаардлагууд Тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргагчийн бүрдүүл х баримтууд Газр н рхийн тойм УУККС-ийн олон нийт д хүрт мжт й байдал ба ОҮИТБС- н тайлангийн хүрт мж Кадастр н м д л лд хандалт хийх төрлүүд Тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн тойм Ерөнхий рсд лүүд ба т днийг үүсг ж буй сул талууд н ангилал

13 ТОВЧИЛСОН ҮГСИЙН ЖАГСААЛТ ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН АГХХЯ АМГТГ АМОХ ББЗХ БОАЖЯ БОМТ БОНБЕҮ БОНБНҮ БОНБҮ БОННБҮ БОСҮ БОХТ ВХС ГГШУББХХ ГМС ГМТ ДДГ ИНБ ИТХ ИТХТ МБОМХ МГУУМИ МУУҮА МХЕГ НҮБХХ ОНТХГН ОНХАГ ӨЦС ОУСГХТБ ОҮИТБС ТИОУБ СШК ТӨААН, ТӨК УУККС УУТЗОАЭҮ УУХҮЯ ҮАБЗ ҮСХ ХБТЗХӨ ХГИ ЦЭК ЭБМЗ ЭЗХАХБ ӨЖО Австралийн Гадаад х р г, худалдаан ам Ашигт малтмал, газр н тосн газар (хуучнаар АМГ) Австрали Монгол н олборлолт н хөтөлбөр Байгалийн ба лгийн засаглал н хүр л н Байгал орчин, а лал жуулчлал н ам Байгал орчн менежментийн төлөвлөгөө Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н ерөнхий үн лг Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н нарийвчилсан үн лг Байгал орчинд нөлөөлөх байдл н үн лг Байгал орчин, нийг мд нөлөөлөх байдл н үн лг Байгал орчн стратегийн үн лг Байгал орчн г хамгаалах төлөвлөгөө Виртуал хувийн сүлж Герман Гео шинжл х ухаан, байгалийн ба лгийн холбоон хүр л н Геологийн м д ллийн систем Геологийн м д ллийн төв Да н д лхийн г рч (Global Witness) Ирг ний нийгмийн байгууллага Ирг дийн Төлөөлөгчдийн Хурал Ирг дийн Төлөөлөгчдийн Хурл н Т ргүүл гчид Монгол н байгал орчн м рг жилтнүүдийн холбоо Монгол н геологи, уул уурхайн м рг жлийн институт Монгол н Уул уурхайн үнд сний ассоциаци М рг жлийн х налт н ерөнхий газар Н гдс н Үнд стний Байгууллаг н Хөгжлийн хөтөлбөр Орон нутгийн тусгай хамгаалалттай газар нутаг Орон нутагтай хамтран ажиллах г р Өргөдлийн цахим систем Олон улс н санхүүгийн г мт х р гт й т мц х байгууллага (FATF) Олборлох үйлдв рл лийн ил тод байдл н санаачилга Трансп р нси Интерн шнл олон улс н байгууллага Сонгон шалгаруулалт н комисс Төрийн өмчит аж ахуй н гж, Төрийн өмчит компани Уул уурхайн кадастр н комп тержсон систем Уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл олголт н авлиг н рсд лийн үн лг Уул уурхай, хүнд үйлдв рийн ам Үнд сний а улгүй байдл н зөвлөл Үнд сний статистикийн хороо Хүл гд ж буй тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл Х р гл гчийн график интерфейс Цөмийн нергийн комисс Эрд с ба лгийн м рг жлийн зөвлөл Эдийн засгийн хамт н ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага Өргөдлийн журмаар олгох 13

14 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ТАНИЛЦУУЛГА Оршил Трансп р нси Интерн шнл Монгол бол Трансп р нси Интерн шнл олон улс н байгууллаг н (ТИОУБ) Тогтвортой хөгжлийн төлөөх уул уурхай (ТХТУУ) олон улс н хөтөлбөрийг х р гжүүлж буй 20 салбар байгууллаг н н г м. Хөтөлбөрийн зохицуулагчаар Трансп р нси Интерн шнл Австрали (ТИОУБ- н Австрали дах салбар) ажиллаж байна. ТХТУУ хөтөлбөр н уул уурхайн салбар н шийдв р гаргах ажиллагаан хамгийн хний үе шат бу у Засгийн газрууд ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрөл олгох, бусад зөвшөөрлүүд өгөх, г р х лц л байгуулж ажиллах нөхцөлүүдийг х л лц ж, байр сууриа н гтг х алхамд онцгойлон төвлөрснөөр олборлох үйлдв рл лийн ил тод хариуцлагатай байдл г д шлүүл хийн төлөөх өнөөгийн хүчин чармайлтууд г улам далайцтай болгох м. Хөтөлбөрийн н гдүг р үе ( ) н уул уурхайн зөвшөөрөл, ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрөл олгох, г р х лц л байгуулж ажиллах үйл вцад тулгамддаг асуудал, бодитоор тулгарч буй авлиг н рсд лүүдийг тодорхойлж, үн л х үе шат м. Авлиг н рсд л, түүний мөн чанар, учир шалтгаан г тодорхойлсноор Хөтөлбөрийн хоёрдугаар үе шатанд ( ) т рхүү рсд лүүдийг арилгах, ур дчилан с ргийл х арга зам, шийдлийг боловсруулж х р гжүүл х м. Улс орн Засгийн газрууд, уул уурхайн салбар, ирг ний нийг м болон уул уурхайн нөлөөлөлд өртөж буй орон нутаг г с н үндс н оролцогч талуудтай хамтран ажилласнаар уул уурхайн төслүүд д тусгай зөвшөөрөл олгох үе шатн ил тод, хариуцлагатай байдл г хангаж, авлигаас ангид байх нөхцөлийг сайжруулах болно. Эн хүү авлиг н рсд лийн үн лг г Трансп р нси Интерн шнл олон улс н байгууллаг н Тогтвортой хөгжлийн төлөөх уул уурхай хөтөлбөрийн хүр нд гүйц тг в. Судалгаан гол зорилго н ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрөл олгох, зөвшөөрлүүд өгөх, г р байгуулах вцад авлиг г өдөөх хүчин зүйл болж буй тогтолцоо, зохицуулалт, холбогдох байгууллагууд н сул талууд г тодорхойлж, дг р сул тал н улмаас үүсч буй авлиг н тодорхой рсд лүүдийг үн л х д оршино. ТИОУБ- н Монгол дах салбар н хүү хөтөлбөрийг х р гжүүл х д Австралийн Гадаад х р г, худалдаан ам (АГХХЯ) д мжл г үзүүлж ажиллав. ТХТУУ хөтөлбөрийг олон улс н түвшинд Би Эйч Пи Биллитон сан санхүүжүүлж байгаа болно. 14 Талархал Эн хүү тайланг бичиж боловсруулах ажл г гүйц тг х д судалгаан хний шатн н н чухал ажил болох хуул рх зүйн орчн шинжилг г гүйц тг с н хуул ч Лхагвасүр нгийн Пагамсүр н болон судалгаан хний болон хоёр дах үе шатн үйл ажиллагаанд судалгаа хийж, рилцлага авах ажл г гүйц тг н, томоохон хув н м р оруулсан судлаач А ушсүр нгийн Батпүр в нарт талархлаа ил рхийл е. Мөн хуул рх зүйн болон баримт бичгийн их х н хүч хөдөлмөр шаардсан шинжилг г чадварлагаар гүйц тг с н хуул ч Ганболд н Энх- Үйлс д гүн талархал ил рхийл е. Т дний туслалцаагүйг р н хүү судалгаа бүр н

15 гүйц д болж чадахгүй байсан бил. Судалгаан агуулг г Р гжийбуугийн Эрд н чим г, Доржсүр нгийн Жавхланболд нар х нан шүүс н бөгөөд мөн монгол х лний х л найруулг г Номинхүүгийн Ариунту а х нан н гтласан болно. Тайланг бичигчийн зүг с ТИОУБ- н Монгол дах салбар н ажилтнуудад, лангу а н хүү судалгаанд хн с н дуустал хич л зүтг л, хув н мр тасралтгүй оруулсаар ирс н Кристин Худец болон судалгаа вуулах бүхий л боломж нөхцөлөөр хангаж, гүн туслалцаа Арга зүй Эн хүү үн лг г Уул уурхайн тусгай зөвшөөрөл олголт н авлиг н рсд лийг үн л х (УУТЗОАЭҮ) аргачлалд (Nest 2016) орсон судалгаан арга зүйд үнд сл н гүйц тг в. Эн хүү аргачлал г ТХТУУ хөтөлбөрт оролцож буй 20 улс н авлиг н рсд лийг тодорхойлж, үн л х аргаг зүй боловсруулах үүр г бүхий Трансп р нси Интерн шнл байгууллаг н бие даасан м рг жилт н боловсруулсан болно. Д рх аргачлал г Транп р нси Интерн шнл - ийн Үнд сний н гдм л байдл н систем з р г бусад салбар н авлиг н рсд лийн үн лг ний туршлага болон уул уурхай, олборлох үйлдв рл лийн индексүүд, төрөл бүрийн арга х р гслүүд д р үнд сл н хөгжүүлс н м. Олон талт институтууд, олон улс н томоохон төрийн бус байгууллагууд болон салбар н м рг жилтнүүд үн лг ний н хүү аргачлал г хөгжүүл х д үн т й хув н м р оруулсан болно. Монгол улс н хүү арга зүйн хамрах хүр нд туршилт н журмаар уг аргачлал г ашигласан бөгөөд х р гжилтийн талаар ТИ Австрали -д м д лж ажилласан м. Уг аргачлал н х р гл гчд д хуул тогтоомж, албан ёсн удирдамж болон бодлогод тусгасан тусгай зөвшөөрөл олголт н үйл вц н зураглал г үүсг х д н удирдамж болно. Мөн уг үйл вц г х р гжүүл х үйл ажиллагаа болон холбогдох орчин нөхцөлийн хүчин зүйлсийн талаар м д л л цуглуулахад н чиглүүл гч болдог. Инг сн р ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрөл олголт н үзүүлс н Энхбааатра н Мөнхжаргал нарт онцгойлон талархаж байна. Мөн судалгаан ажилд д мжл г үзүүлс н Трансп р нси Интерн шнл Австрали, т р дундаа материал, техник хангамжийн д мжл г үзүүлс н К тлин Робертс, судалгааг чиглүүлж удирдамжаар хангасан Лиза Карипис нарт чин с тг лийн талархал ил рхийл е. Эн хүү тайланг бичиж, зохицуулагчаар ажилласан Ричард Биасток миний бие олборлох үйлдв рл лийн засаглал н чигл л р м рг шс н дийн засагч, зөвлөх бил. гурван бүр лд хүүн х с г болох үйл вц н бүт ц, үйл вц н х р гжилт болон орчин нөхцөл -ийг шинжилж, авлиг н орчин бүрдүүл х сул талууд г тодорхойлдог. Монгол улсад вуулсан н хүү судалгаан хний үед рсд лийн үн лг ний ерөнхий тогтолцоог Монгол н нөхцөл байдалд тохируулах ажил хийгдс н бөгөөд холбогдох хуул д заасан тусгай зөвшөөрөл олгох лгаатай үйл вцууд н нарийн тодорхой шат дамжлагатай загвар болгон боловсруулсан м. Судалгаан хоёрдугаар үед баримт бичгийн судалгаа болон рилцлагууд хийж, тусгай зөвшөөрөл олгох үйл вц дах авлиг н рсд л үүсг д г тогтолцоон, зохицуулалт н, байгууллаг н болон бусад сул талууд г тодорхойлов. Т дг р сул тал н авлиг н чанартай үйл ажиллагаа өрнөх боломжийг үүсг д г св л м д гд хгүй өнгөрснөөр тусгай зөвшөөрөл олгох хуул ёсн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдөг. Эн хүү судалгаан ажл г 6 гишүүнт й зөвлөх баг х р гжүүлс н м. Нийт 27 хүн с 25 рилцлага авсан бөгөөд рилцлага өгсөн хүмүүсийн 4 н ирг ний нийгмийн байгууллагууд н төлөөлөл, 4 н судлаачид бу у хараат бус м рг жилт н, 8 н Засгийн газр н амд болон агентлагууд н төлөөлөл, 11 н уул уурхайн компаниуд болон м рг жлийн холбоодууд н төлөөлөл байв. Эц ст н УУТЗОАЭҮ-ний аргачлал н арга зүйн дагуу сул талууд г үн лж, нийт 54 сул тал г тодорхойлов. Т дг р с үүдс н авлиг н 14 рсд лийг тодорхойлсон ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 15

16 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН м. Эрсд лүүдийн гурв г тайлан бичигч өөрөө тодорхойлсон бөгөөд үлдс н 11 рсд лийг н үн лг ний аргачлал дах түг м л рсд лүүд с тодорхойлсон болно. Уг аргачлалд таван өөр хүчин зүйлийн ангилалд хамаарах 89 түг м л рсд лийн жагсаалт багтдаг. Авлиг н рсд лийн хүчин зүйлийн ангилал н : үйл вц н бүт ц (PD), үйл вц н х р гжилт (PP), орчин нөхцөлийн хүчин зүйлүүд (CF), хариуцлаг н механизм (RA), мөн авлиг н ср г авсан рх зүйн болон шүүхийн арга х мж (RL) м. Эн хүү үн лг г р тодорхойлсон авлиг н рсд лүүдийг н ангилл н дагуу том ёолсон болно. Олон талт оролцогч талууд н бүлгийг хамруулсан хоёр удаагийн арга х мж ний үе р уг сул талууд болон түүн с урган гарсан рсд лүүдийг танилцуулж, нухацтай х л лцс н дасгал ажлууд хийс н (Хавсралт В-г үзн үү). Эдг р дасгал н зорилго н тодорхойлсон рсд л бүрт үүс х магадлал болон боломжит үр нөлөөгөөр н оноо өгч үн л х вдал байв. Эн хүү тайлангийн цсийн хувилбар г хараат бус хоёр зөвлөх үн лж, судалгаан ололтууд н Судалгаан хамрах хүр үн н зөв байдал болон тайлбар н зүй зохистой байдл г х нан шүүс н м. Үүний дараа ирг ний нийгмийн байгууллага, х вл л м д л л, уул уурхайн салбар болон Засгийн газр н төлөөллүүдийг оролцуулсан баталгаажуулах х л лцүүл г зохион байгуулж, тайланд орсон нотлох баримтууд г танилцуулж, х нан х л лцс н болно. Эн хүү тайланд үнд сл н цаашид н н т ргүүнд арилгах бу у багасгах шаардлагатай авлиг н рсд лүүдийг тодорхойлох х р гт й. Үүний тулд 2017 он 8 дугаар сард рсд лүүдийг ач холбогдлоор н р мб л н жагсаах дасгал ажл г салбар н голлох оролцогч талууд г хамруулан хийх х р гт й м. Эрсд лийн үн лг ний үр дүн х л лцүүлгийн үндс н материал болох боловч үнд сний х мж нд арга х мж авах чадавх, шаардлагатай нөөц бий болгох болон оролцогч талууд н хамт н ажиллагаан зохицуулалт г сайжруулах з р г н х л лцүүлгийн үр дүнд чухлаар нөлөөлнө. 16 Монгол улс н ашигт малтмал н тусгай рхийг тусгай зөвшөөрөл олгох төрийн захиргаан байгууллагаар дамжуулан х р гжүүлд г. Тус байгууллаг н хув д тусгай зөвшөөрөл з мшигчдийн хүл ж буй рх, үүр г н олборлолт н нөөц, аж ахуйн н гжийн төрөл, хөрөнгө оруулалт н х үүсв р хамаарахгүйг р н г н адил байдаг. Уул уурхайн үйл ажиллагаан онцлогоос шалтгаалан тус бүрд дл х рх, хүл х үүр гт й хайгуулын болон ашиглалтын г с н хоёр төрлийн тусгай зөвшөөрлийг төрийн захиргаан байгууллага бу у Ашигт малтмал, газр н тосн газар олгодог. Эдг р тусгай зөвшөөрөлгүйг р уул уурхайн төсөл х р гжиж чадахгүй. Монгол улсад үйл ажиллагаа вуулж буй уул уурхайн төслүүдийн дийл нх н н хүү тусгай зөвшөөрөл олгогч төрийн захиргаан байгууллаг н х налтад ажилладаг. Тус байгууллагаас тусгай зөвшөөрөл олгож буй механизм, тусгай зөвшөөрөл з мшигчийн хүл х үүр г, хариуцлага болон захиргаан тогтолцоон асуудл г н хүү судалгаан хамрах хүр болгон сонгож авсан бөгөөд цаашид д лг рүүл н авч үзн. Монгол улс н Засгийн газар н хүү тусгай зөвшөөрөл олгох байгууллаг г ашигладаггүй хоёр л нөхцөл бий. Эхний нөхцөл н нөөцийн төрөл н маш онцлог учир зохицуулалт г өөрчлөх шаардлагатай тусгай тохиолдлоос үүдд г. Т дг р н бүт гд хүүн хуваах г р ний нөхцөлийн дагуу ашигладаг газрын тос, байгалийн хий, мөн хайгуул болон ашиглалт н өөр төрлийн тусгай зөвшөөрөл олгодог цацраг идэвхт ашигт малтмал м. Эдг р төрлийн нөөцүүдийг тусдаа бие даасан хуул тогтоомжуудаар зохицуулах бөгөөд маш хатуу зохицуулалттай. Мөн түг м л тархацтай ашигт

17 малтмал (барилг н материалууд) 1 г ж тодорхойлдог нөөцийн төрлүүд д тусгай зөвшөөрөл олгох механизм г орон нутаг х р гжүүлд г. Ийм с н хүү судалгаан хамрах хүр нд дг р төрлийн тусгай зөвшөөрөл хамаарахгүй болно. Бусад бүх төрлийн ашигт малтмал г нгийн ашигт малтмал г ж үз х ба н хүү тайлангийн дүн шинжилг нд холбогдож байгаа болно. Хоёр дах н бичил уурхайтай холбогдох нөхцөл бөгөөд одоогоор бичил уурхайг албажуулах ажл н хүр нд 24 талбайг бичил уурхайн зориулалтаар ашиглахаар зарлаад байна. 2 Эдг р талбайд хувиараа ашигт малтмал олборлогч хув хүмүүс тусгай зөвшөөрөлгүйг р бичил уурхайн ашиглалт вуулж болно. Бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлохтой холбогдсон харилцааг тусгай журмаар зохицуулдаг бөгөөд н хүү судалгаан хамрах хүр нд хамруулаагүй болно. Түүнчл н Монгол улс н Засгийн газар томоохон цар хүр бүхий ажиллагаанд хамааралтай стратегийн ач холбогдол бүхий орд г с н тусгай ангилал бий болгосон. 3 Стратегийн ач холбогдол бүхий ордод ашиглалт н тусгай зөвшөөрөл мөн шаардлагатай байдаг бөгөөд хүл х рх, үүр г н бусад тусгай зөвшөөрөлт й адил боловч тусгай нөхцөл, заалтууд бүхий Хөрөнгө оруулалт н г р болон Орд ашиглах г р байгуулдаг. Одоогоор 14 стратегийн ач холбогдолтой орд байгаа боловч г р ний ил тод байдал хангалтгүйн улмаас дг р ордод бүгдт й н г р байгуулсан с х н тодорхой биш байна. Тийм с стратегийн ордууд г н хүү судалгаан хамрах хүр нд оруулаагүй болно. Ашигт малтмал н тусгай рхийг өөр бусад х лб р р олгох ёсгүй. Г хд нз бүрийн г р болон зөвшөөрлүүдийг ашиглан тусгай зөвшөөрөл з мшигчийн үүр г хариуцлаг г, т р дундаа нөөцийн ашиглалт болон байгал орчн г хамгаалахтай холбогдох үүр г хариуцлаг г албан ёсн болгож н м гдүүл х н бий. Тусгай зөвшөөрөл з мшигчд д хүл лг х шаардлагууд г их вчл н хуул ёсн болгосон байдаг ч орон нутгийн түвшний шаардлагууд н их нхийг анхнаас н тав даггүй бөгөөд орон нутгийн оролцоотойгоор хожим н тавих н бий. Г вч батлагдсан г р, бусад зөвшөөрлүүдийн олонх н нийт д хүрт мжгүй байдаг. Монгол н уул уурхайн салбар дах г р, бусад зөвшөөрлүүдийн талаар судлах н чухал боловч н хүү судалгаан цар хүр нд уг шинжилг г хийх боломжгүй м. Харин компани болон орон нутгийн засаг захиргаан удирдлагууд н хооронд байгуулдаг Орон нутагтай хамтран ажиллах г р г н хүү тайланд хамруулан авч үзс н болно. ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 1 Монгол улс н Ашигт малтмал н тухай хуул (2006), 3 дугаар зүйл 2 АМГТГ, Монгол орн ашигт малтмал н кадастр 3 Тодорхойлолт: Үнд сний а улгүй байдал, улс н дийн засаг, нийгмийн хөгжилд нөлөөлөх х мж ний св л жилд ДНБ-ний 5%-иас багагүй х мж ний бүт гд хүүн үйлдв рл ж байгаа орд (Монгол улс н Ашигт малтмал н тухай хуул (2006), ) 17

18 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН Сул талууд ба рсд лийн ангилал Авлиг н рсд лийн шинжилг г р 54 сул талаас үүд н бий болсон нийт 14 авлиг н рсд лийг тодорхойлсон м. Эрсд лүүд болон т дг рийг үүсг гч сул талууд г ал алин г н таван ангилалд хувааж болно. Сул талууд г дг р таван ангилалд шууд хувааж болох бол харин рсд лүүд н их нхд олон төрлийн сул тал н нийлб р с үүсч байна. Мөн авлиг н рсд лийг үүсг ж байгаа бу у д в рг ж байгаа сул талууд г бий болгосон шалтгаан талаар таван таамаглал д вшүүлл. Эн хүү ангилал н тодорхойлсон сул талууд г х лбархан ойлгоход туслах бөгөөд н хүү шинжилг нд уг таван шалтгаан таамаглал г доорх байдлаар том ёолон т мд гл с н болно. Эрх зүйн асуудал (ЭЗ) Сул тал бу у рсд л н үндс нд хуулийн зохицуулалт байхгүй св л тодорхойгүй байдлаас үүд ж байна. Хуулийн зохицуулалттай байлаа ч х р гжилт н муу, хийд лт й, урвуулан ашиглах боломжтой св л бодит байдал д р сөрөг үр нөлөө дагуулж байна. Эрх зүйн асуудлууд н авлигыг үүсгэж (Эрсд л 12, 13, 14) болох ч их вчл н авлигыг дэвэргэх (Эрсд л 2, 3, 6, 8) талтай байна. Технологийн асуудал (Т) Сул тал н голчлон технологийн системийн учир дутагдалтай байдлаас үүд ж байна. Хуул д дл х ёс г төгөлдөржүүл х, хариуцлаг г д шлүүл х болон өөр бусад шаардлагатай арга х мж г авсан ч технологийн доголдолтой ажиллагаанаас үүдс н сул тал г нөхөх аргагүй. Үүг р технологийн асуудл н сул тал бусдаасаа онцлог лгаатай. Технологийн асуудлууд н авлигыг үүсгэх (Эрсд л 1, 10, 11) талтай. Мөн авлигыг дэвэргэж (Эрсд л 8), эрсдэл үүсэх магадлалыг өсгөх боломжтой м. Хариуцлага (Х) Дотоод хариуцлаг н асуудлууд н Засгийн газр н агентлаг дах шийдв р гаргагч рх м д лтнүүдийг хариуцлагатай байлгах механизм дутмагаас үүд ж байна. Тухайлбал х налт н байгууллага байхгүй, улс төрийн томилгоогоор бүрдүүлс н ажилтнууд, ашиг сонирхл н зөрчил болон өрсөлдөх чадваргүй цалин хөлс з ргийг х лж болно. Гадаад хариуцлаг н асуудлууд н Засгийн газр н шийдв р гаргагчдад гадн оролцогч талууд бу у олон нийтийн зүг с х налт тавих арга механизм дутмагаас үүд ж байна. Үүний шалтгаан н ил тод байдал хангагдаагүй бу у байхгүй, түүний сөрөг муу үр нөлөөг бууруулах тогтолцоо байхгүйт й холбоотой м. Хариуцлага дутмаг байх н авлигыг дэвэргэж (Эрсд л 1, 3-10), эрсдэл үүсэх магадлалыг өсгөх боломжтой боловч хариуцлагагүй байдал н өмнө огт байгаагүй авлиг н рсд лүүдийг шин р үүсг д ггүй. Хувийн үн л мж р шийдв р гаргах (ХҮ) Сул тал н голчлон хуулийн нарийн зохицуулалт байхгүй, шийдв р гаргах шалгуур тодорхой биш байдлаас гадна шийдв р гаргагчдаас үүд ж байна. Ийм байдл г урвуулан ашиглаж, зүй зохисгүй давуу тал үүсг х св л лгаварлах байдал үүсч болзошгүй. Хариуцлаг н механизм болон / св л хуул рх зүйн орчн нарийн зохицуулалт дутмагаас үүд лт й х т их хувийн үн л мжийн оролцоо н авлигыг үүсгэж (Эрсд л 2-8) байна. 18

19 Магадлан шалгалт (МШ) Эн хүү тайланд магадлан шалгалт г дгийг ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргагчийн сонгогдох боломжийн үн лг болон үн лг ний компаниуд н магадлан итг мжл лт й холбож ойлгоно. Магадлан шалгалт н рсд л н шийдв р гаргагчийн хувийн үн л мжийн оролцоон рсд лт й адил шалтгаанаас үүд ж байна. Хариуцлаг н механизм болон / св л хуул рх зүйн орчн нарийн зохицуулалт дутмагаас магадлан шалгалт н авлигыг үүсгэж (Эрсд л 9) байна. ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН Монгол улс н талаарх үндс н м д л л Монгол улс н Төв Азид орших далайд гарцгүй орон м. Хойд талаараа ОХУ, өмнөд болон зүүн, баруун талаараа БНХАУ-тай хилл д г. Казахстан улс Монгол н хамгийн баруун зах н ц г с 38 километрийн зайтай оршдог. 1,564,116 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай бөгөөд н н Франц, Испани, Герман газар нутгийг нийлүүлс нт й үндс нд т нц н. Гурван са гаруй хүн амтай бөгөөд д лхийд хүн ам н тархалт хамгийн багатай улсад тооцогддог. Монгол н нийгмийн ам драл хар цангуй тайван, н г н х мийн. Монгол орон х газр н рс т с уур ам сгалтай. Урт удаан хүйт н өвөлт й, хавар, зун, намр н улирал хар цангуй богино. Өвлийн дундаж температур н -20 С бөгөөд Улаанбаатар хот д лхийн хамгийн хүйт н нийсл лд тооцогддог. Монгол орн төв болон зүүн зүгийн нутгаар тал х р, хойд зүгт ой тайга зонхилох бөгөөд өмнөд болон төвийн х сг р цөлөрхөг тал, Х тад н хил хүрт лх өмнөд х сг р гов цөлийн бүс зонхилно. 4 Улс төрийн байдал Улс төрийн тогтолцоо: Монгол улс н н г танхимт парламент н тогтолцоотой учир Ерөнхийлөгч болон Улс н Их Хурл н гишүүдийг ард түм н шууд сонгодог. Улс н Их Хурлаас Ерөнхий сайд г томилдог бөгөөд Ерөнхий сайд н саналаар Засгийн газр г бүрдүүлд г. Голлох улс төрийн нам н он хүрт л засгийн рх бар сан Монгол Ард н Нам (МАН), мөн Ардчилсан Нам (АН) м. АН- н төр бар сан хар цангуй тогтворгүй үеийн дараа 2016 он зургаадугаар сард 4 ҮСХ, Монгол н Статистикийн М д ллийн Үйлчилг болсон Улс н Их Хурл н сонгуулиар МАН олонхийн суудал авч рх баригч хүчин болов. Монгол улс 2017 он 7 дугаар сард шүүгч, прокурорууд г томилох рх с бусдаар голчлон төлөөлөх үүр г гүйц тг д г Ерөнхийлөгчөө сонгосон. Г вч улс төрийн мөрийн хөтөлбөр бу у үз л санаагаараа тодорхой лгараагүй нам хийг д төрийн байгууллагууд доторх бүл гл лийн сүлж г р талцаж лгарсан нөхцөл байдал н улс төрийн мз г тогтворгүй нөхцөл байдл г үүсг ж байна. Улс төрийн удирдлага солигдох н их вчл н төрийн байгууллагууд, зарим тохиолдолд хувийн өмчийн зарим байгууллагуудад д д шатнаас доод шат хүрт л ажилтнууд н халаа с лг, тогтворгүй байдл г үүсг д г. Бодлого тодорхойлоход шахалт үзүүл х бүлгүүд болон хувийн болон төрийн өмчийн томоохон аж ахуйн н гжүүд их нөлөөт й байдаг. Гадаад бодлого: Монгол улс олон улстай найрсаг харилцаатай бөгөөд лчин сайдаа томилон ажиллуулдаг. Ардчилал б х жс н, ардчилл н арвин түүхт й улсад тооцогддог. Хөрш з рг лд Х тад болон Орос улс н нөлөөнд он удаан жил байж ирс н Монгол улс н гадаад бодлогодоо гуравдагч хөрш -ийн бодлог г рх мл д г бөгөөд бүс нутаг төдийгүй д лхий дахинаа хоёр талт болон олон талт харилцааг б хжүүл хийг зор дог. Г хд Монгол улс н хөрш з рг лд Орос болон Х тад улсаас хамааралтай х в р байгаа бөгөөд газр н тосн импорт н хув д Орос улсаас хараат. Мөн Монгол улс н импорт болон кспорт н дийл нх х с г н Х тад улсаас хамааралтай байдаг. 19

20 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН Нийгмийн байдал Ам драл н түвшин: Ардчилсан шилжилтийн өмнө нийгмийн халамжийн үйлчилг, асар том сүүдрийн дийн засаг, хар цангуй т гш орлог н хуваарилалт болон өндөр, тогтвортой ажил олголт н ам драл н суур түвшинг хангаж байлаа. Сүүлийн арав гаруй жилд дийн засаг хурдацтай өсч, ам жиргаан түвшин доогуурх ирг дийн зл х хувийн жин тогтмол буурсаар ирс н ч дуурл н түвшин хар цангуй өндөр х в р бу у 2014 он байдлаар 21.6%-тай байна. Инфл ци өндөр байгаа н ам жиргаан түвшин доогуур ирг д д хүнд р тусч байгаа бөгөөд сүү, гурил з р г хүнсний гол н рийн бараан үнийн хар цангуй тогтвортой түвшин н нөхцөл байдл г зөөллөж байна. Ирг дийн 82% н а улгүй ундн ус х р гл х боломжтой, 59.7% н рүүл ахуйг сахих боломжтой байна он байдлаар р гт йчүүдийн дундаж наслалт 66.02, м гт йчүүдийнх байв. Бага болон дунд сургуул д хамрагдалт 96.3%, насанд хүр гчдийн бичиг үс г тайлагдсан байдал 98.5% байна. Т гш бус байдл н лгаа хот ба хөдөө орон нутгийн хооронд рс н м гд ж байна. Сүүлийн жилүүд д аж ам дралаа д шлүүл х итг л найдвар, боловсрол, рүүл м ндийн үйлчилг ний хүрт мжт й байдал, хатуу ширүүн өвөл, гантай зун з р г байгал цаг уур н нөлөө, малчд н ам жиргаан түвшин доогуур байдал н шилжилт хөдөлгөөнийг н м гдүүлж, хотжилт рчимжих д нөлөөлж байна. Хамгийн сүүлийн тооллог н м д лл р Улаанбаатар хотод 1.3 са хүн суур шин ам дарч байгаа бөгөөд бохир ус зайлуулах систем, цахилгаан хангамж, зам н хөдөлгөөн болон боловсрол, рүүл м нд з р г үндс н үйлчилг үзүүл х д хүндр л учирч байна. Хуучн, үр ашиг муутай дулаан цахилгаан станцаас хангадаг цахилгаан рчим хүч болон халаалт н сүлж н хүн ам н н л д х с гт хүрд ггүй бөгөөд өвлийн хүйт н саруудад агаар н чанар г а ултай түвшинд хүрг ж байна. 5 Индексүүд. Монгол улс н Хүний хөгжлийн индекс р дундаж орн тоонд багтдаг 6 бөгөөд үйлдв рл лд суурилсан дийн засгаас бүт мжид суурилсан дийн засаг руу шилжиж байна. 7 Эдийн засгийн рх чөлөөг н их вчл н чөлөөт бус г ж тодорхойлдог 8 боловч Монгол улс бизнес рхл х д хар цангуй х лбар улс г ж р мб л гдж он Трансп р нси Интерн шнл -ийн Авлиг н индекс р Монгол улс зарим талаараа авлигад автсан улс г с н дунд з ргийн ангилалд орж. 10 Эдийн засгийн байдал Эдийн засгийн шилжилт. Монгол н дийн засаг рт үе с мал аж ахуй болон газар тариаланд түшигл ж ирс н онд бу у 100 орчим жилийн өмнө Монгол улс н Зөвлөлт Холбоот Улс н нөлөөн дор уул уурхайн үйл ажиллагаа х лс н м. Зөвлөлт Холбоот Улс задарсан н Монгол г олон улс н зах з л д р өрсөлдөх марч б лтг лгүй, г н тийн нөхцөл байдалд оруулж. Шилжилтийн үеийн хний арван жилд хурдацтай боловч зохицуулалтгүй өмч хув члал өрнөсөн бөгөөд зохион байгуулалтгүй байдал газар авч байв. Аж ахуйн н гжүүд зах з лд хөлөө олох н тулд улсаас д мжл г хүсч байлаа. Ажилгүйд л өсөхт й з р гц н инфл ци т нг рт хадаж байв. Г хд улс н өрийг арилгасан учраас инфл цийн өсөлтийг бүх лд таагүй үз гд л байсан г ж үз х аргагүй м. Эдийн засгийн огцом өсөлт аад он х н үе с түүхий дийн үн өсч х лс нт й з р гц д Монгол улс н бүр н судлагдаагүй, ашиглагдаагүй ашигт малтмал н нөөц н дотоод н төдийгүй гадаад н хөрөнгө оруулагчд н сонирхл г татаж х лсн р Монгол улс ур д хожид байгаагүй дийн засгийн өсөлтийн зам руу орсон м. Д лхийн х мж ний О утолгойн з с, алтн уурхайн бүт н байгуулалтаар рчимжин, 2011 он 20 5 ҮСХ, Монгол н Статистикийн м д ллийн үйлчилг 6 UNDP, 2016, Human Development Report 2016 (Rank 92/188) 7 WEF, 2017, The Global Competitiveness Report (Rank 102/138) 8 T. Miller and A.B. Kim, 2017, 2017 Index of Economic Freedom (Rank 129/180) 9 WB, 2017, Doing Business Index: Economy Rankings (Rank 64/190) 10 TI, 2017, Corruption Perceptions Index 2016 (Rank 87/176)

21 рд с ба лгийн түүхий дийн үнийн супер мөчлөгийн ачаар Монгол улс д лхийн хамгийн хурдтай бу у 17.3%-иар өсч буй дийн засагтай улсад тооцогдон, олон улс н анхаарл н төвд орж чадсан бил. Төсөв, мөнгөний бодлого асар т л лтт й байсан ч Монгол н дийн засгийн өсөлтийн рчим рдсийн түүхий дийн үнийн уналттай з р гц н буцаад алгуурхан буурч х лс н м. Эдийн засгийн огцом бууралт. Бодлог н хүү болон вал т н арилжаан дах оролцоог системийн хув д буруу зохицуулснаар 2016 онд дийн засаг н г л оронтой тоогоор өссөн м. Үүний дүнд вал т н нөөц шавхагдаж, арилжаан банкууд н хөрөнгийн чанар муудаж,санхүүгийн тогтвортой байдал алдагдсан бил. Эдг рийн үр нөлөө хар цангуй сулраад байсан ч 2016 он 6 дугаар сар н УИХ- н сонгуулийн өмнөх төсвийн х т рс н зарцуулалт макро дийн засгийн т нцв ргүй байдл г улам н м гдүүлс н м. Өндөр хүүт й гадаад з л авч, төлбөрийн т нц л алдагдах рсд лийг бууруулсан ч урт хугацаатай өр төлбөрийн асуудл г улам хүндрүүлс н онд төсвийн алдагдал ДНБ-ний 15.4%- д хүрч өссөн бөгөөд Монгол улс н өр 2011 онд ДНБ-ний 32.7%-ийг з лж байсан бол 2016 онд 86.5% болж өсч. 11 Эдийн засгийн х тийн төлөв. Эрд с бүт гд хүүний түүхий дийн өндөр үн болон уул уурхайн хоёр том төслийн гадаад н шууд хөрөнгө оруулалт н өгөөж н 2017 онд ДНБ-ний өсөлтөд хув н м р оруулах төлөвт й байна он 5 дугаар сард баталсан ОУВС-гийн хөтөлбөр н онд их х мж ний гадаад өр (1.2 т рбум гаруй ам.доллар) төлөхийн өмнө төсвийн алдагдал, өрийн дарамт г бууруулж, дийн засгийг тогтворжуулан с рг хийг зор ж байна. Монгол улс н дунд хугацаан н т ргүүний зорилт н т нг рт хадаж буй улс н өрийг х налттай болгож, д д бүтц хөгжүүл х болон дийн засгаа төрөлжүүл х вдал мөн. Түүхий дийн үн дахин тогтворжих үед Монгол улс мөчлөг сөрсөн төсөв, мөнгөний бодлого баримталж, ир дүйн хөгжлөө банкн найдвартай систем д р үнд слүүл х н чухал байна. ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 11 ADB, 2017, Asian Development Outlook

22 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН I ОЛГОХ МЕХАНИЗМ Д лхийн олонх улс орн н г н адил Монгол улсад байгалийн ба лаг н ард түмний м д л, төрийн хамгаалалтад байдаг. Төрөөс ашигт малтмал н нөөцийг удирдаж, ашигт малтмал р х, хайх, ашиглах рхийг хувийн болон төрийн өмчит компаниуд, зарим тохиолдолд т дг рийн түншл лд олгодог. Монгол улс н ашигт малтмал н рхийг олгох болон удирдах үйл ажиллагааг тусгай зөвшөөрөл олгох рх бүхий төрийн захиргаан байгууллагаар дамжин х р гжүүлд г. Тусгай зөвшөөрөл олгох тогтолцоон хув д сайтар боловсруулсан хуул рх зүйн орчинтой бөгөөд төр ба аж ахуйн н гжийн рх, үүргийг бүр н зохицуулдаг. Тусгай зөвшөөрөлт й холбогдох бүхий л үүр г, хариуцлаг г хуул тогтоомж, журмуудад тодорхой заасан байдаг. Эн н хуулийн өмнө рх т гш байх зарчм г бүх компанид адил хангаж, ил тод байдл г д шлүүл хийн з р гц хөрөнгө оруулалт н т гш рх бүхий тогтвортой орчинг бүрдүүлд г. Т гсн р тусгай зөвшөөрөл з мшигчид ижил т гш орчинд үйл ажиллагаа вуулдаг. Эн н хуулийн х р гжилт болон х налт г илүү х лбар болгодог. Тусгай зөвшөөрөл з мшигч н тусгай зөвшөөрлийн хугацаандаа хайгуул н ажил хийх болон ашиглалт вуулах рхт й. Монгол улсад ашигт малтмал н тусгай зөвшөөрлийг гурван үндс н зарчмаар олгож байна. Т днийг дараах х сгүүд д тайлбарла. 1.1 Хайгуул н тусгай зөвшөөрлийг түрүүлж өргөдөл гаргасанд олгох зарчим 22 Өргөдлийн журмаар түрүүлж бүртгүүлс нд н тусгай зөвшөөрөл олгох н механизм г д лхий да ар түг м л ашигладаг. Засгийн газр н х р гжүүл х байгууллаг н шаардлагууд г хангасан хний өргөдөл гаргагчид ашигт малтмал н рх олгохоор төлөвлөсөн талбай д р тусгай зөвшөөрөл олгодог. Эн н геологийн м д л л х згаарлагдмал нөхцөлд илүү тохиромжтой байдаг. М д ллийн хув д зарим н г х згаарлалттай учир ашиглалт н өндөр рсд л дагуулдаг. Олон тоон тусгай зөвшөөрлийг шууд х л лц р, өрсөлдөөнт сонгон шалгаруулалт вуулах з р г бусад аргаас илүү нгийн х лбар байдлаар олгодог. Эн хүү систем н хөрөнгө оруулалт г д мжихийн тулд аливаа саад 12 Монгол улс н Засгийн газар, 239 дүг р тогтоол, тотгор багатай, үйл вц н нарийн төвөгт й биш, цаг хугацаа их шаарддаггүй байх ёстой. АМГТГ- н Геологийн х лт с н холбогдох амд болон төрийн байгууллагуудтай харилцан зөвшилцөж, өргөдлийн журмаар хайгуул н тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой талбайнууд г лгадаг. Хайгуул н тусгай зөвшөөрөл олгох талбайн жагсаалт г Засгийн газр н хуралдаанаар батлан гаргадаг. Хамгийн сүүлийн шийдв р 2014 онд гарсан бөгөөд хайгуул н тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой талбайг нийт газар нутгийн 19.88% болгон өсгөсөн бол сонгон шалгаруулалтаар тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой талбай 6.49%-иар н м гдж. 12

23 онд хайгуул н тусгай зөвшөөрлийн өргөдлийн дугаар г цахимаар олгосон үйл вц (өдгөө түдг лзүүлс н) ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 1. Цахим системд мэдээллээ оруулж өргөдлийн дугаар авах 1.1. Өргөдөл гаргагч компани н Монгол улсад бүртг лт й, татвар төлөгч хуулийн тг д г дг нотлох баримт г АМГТГ-т хүргүүлж бүртгүүлн Хайгуул н тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдлийн дугаар г цахим х лб р р олгосон өмнөх системд өргөдөл гаргагч компани н цахим системийг хөгжүүлж, ажиллуулдаг Акс нс Айти Суппорт ХХК г х гуравдагч тг д с цахим систем -д н втр х VPN төхөөрөмжийг худалдан авах (280,000 төгрөг) ёстой. ЮбиКи (YubiKey) г х д лхий да ар ашигладаг н хүү техник хангамж н нийтийн/хувийн түлхүүрийн хослол г үүсг д г бөгөөд н г х р гл гч н г түлхүүр р ганц л хайгуул н тусгай зөвшөөрлийн өргөдөл оруулах боломжтой байв Түүнчл н компани н АМГТГ-аас 7 хоног н втр х рх: төгрөг, 1 сар н втр х рх: төгрөгөөр худалдан авах ёстой VPN төхөөрөмжт й аж ахуйн н гж н системд н втр х нууцлал н м д л л, зааварчилгаан дагуу компанийн м д л л болон өргөдлийн талбай, солбицл н м д ллийг системд оруулж илг н. Н г долоо хоногт хүл н авах өргөдлийн тоог, нийт 37 долоо хоногийн турш 120-оор х згаарласан бөгөөд н г компаниас илг х өргөдлийн тоонд х згаар байгаагүй Цахим систем с бүртгүүлс н д с дарааллаар н өргөдөл гаргах огноог илг н. Бүртг лийг Даваа гарагт хүл н аваад М гмар гарагаас хлүүл н долоо хоногийн турш бүртгүүлс н дараалл н дагуу өргөдөл гаргах цаг өгнө. 13 УУХҮ-ийн Сайд н 15 дугаар тушаал, 2015 он 1 дүг р сар 2. Өргөдөл гаргах 2.1. Аж ахуйн н гжүүд өргөдөл гаргах цагаас 15 минут н өмнө АМГТГ- н Н г цонхн үйлчилг -нд өргөдөл болон хавсаргах материалууд г х вл мл р биечл н авчирч хүл лг ж өгнө. Заасан хугацаанд ир гүй бол өргөдлийн дугаар г хүчингүйд тооцдог байв. Өргөдөлд хавсаргах баримт бичгүүд н : Улс н бүртг лийн г рчилг ний хуулбар, өргөдлийн үйлчилг ний төлбөр төлсөн баримт (250,000 төгрөг) болон хайгуул н тусгай зөвшөөрлийн рх олгох үйлчилг ний (3 са төгрөг) төлбөр 13 төлсөн баримт, ажл н туршлага, м рг жлийн боловсон хүчн р хангагдсан талаарх м д л л, тухайн талбайд гүйц тг х хайгуул н ажл н төрөл, х мж, өртгийг тусгасан ур дчилсан төсөл, төсөл х р гжүүл х санхүүгийн чадамжтайг батлах баримт, хугацаа х т рс н өр төлбөргүй г дгийг нотлох баримт, санхүүгийн чадавхийг нотлох баримт, хайгуул н төрөл, хамрах хүр, өртөг з ргийг агуулсан хайгуул н ажл н товч төлөвлөгөө, өргөдөл гаргагчийн талбайн солбицол, аймаг сум н н р, хилийн зураг АМГТГ- н Кадастр н х лт с н өргөдөл, хавсаргасан баримт бичгүүдийг нарийвчлан шалгаж н гтлахгүйг р хүл н авдаг. Инг хд зөвхөн тусгай зөвшөөрлийн солбицлууд г кадастр н системд оруулдаг. Онол н хув д тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдөл гаргагчид н сонирхож буй тусгай зөвшөөрлийн талбайнхаа х лб р, х мж, бусад тусгай зөвшөөрөлт й давхцаж буй с хт й холбоотой зөрчлийн талаар асууж лавлах, өөрчлөлт оруулах нөхцөлийг р лхийл х боломжтой байх ёстой. 23

24 ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН 2.3. АМГТГ н тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдлийг зөвшөөрөх св л татгалзах шийдв р ажл н 20 өдрийн дотор гаргадаг. Өргөдөл гаргагчийн баримт бичгүүдийг АМГТГ- н х д х д н х лтс р дамжуулан н гтлан шалгадаг. АМГТГ шийдв р гаргаад компаниудад хариу м д гдд г бөгөөд хайгуул н тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой талбай д р орон нутгийн засаг дарга, их вчл н аймгийн 14 Засаг дарг н санал авахаар Ашигт малтмал н газраас шуудангаар м д гд л хүргүүлд г Орон нутгийн засаг дарга зөвшөөрсөн, св л татгалзсан шийдв р 30 өдрийн дотор гаргах ёстой бөгөөд шийдв рийг тухайн тусгай зөвшөөрлийн талбай хамаарч буй сум, дүүргийн Ирг дийн төлөөлөгчдийн хурал (ИТХ) болон Ирг дийн төлөөлөгчдийн хурл н Т ргүүл гчидт й (ИТХТ) зөвшилцөх ёстой байдаг. 30 өдрийн дотор хариу өгч чадаагүй тохиолдолд өргөдлийг зөвшөөрсөн г ж үзн Хуул д заасан рх м длийн хув д АМГТГ- г Засгийн газр н х р гжүүл гч байгууллага г ж үзд г учир орон нутгийн удирдах байгууллагуудаас илүү рх м д лт й байдаг. Иймд аймгийн Засаг дарг н гаргасан шийдв рийг АМГТГ-аас үн л х, сайжруулах рхт й г с н үг Тусгай зөвшөөрөл олгох 3.1. Тусгай зөвшөөрөл хүсс н өргөдлийг н зөвшөөрсөн тухайгаа АМГТГ-аас компанид м д гд н Компани өргөдлийг н баталсан тухай м д ллийг хүл н авснаасаа хойш ажл н 10 өдрийн дотор хний жилийн тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийг төлөх ёстой. Тусгай зөвшөөрлийн жилийн төлбөрийг хайгуул н талбайн гектар тутмаар тооцдог бөгөөд жил жил р өсөөд вдаг Төлбөр хүл н авсн дараа АМГТГ- н Кадастр н х лтс с тусгай зөвшөөрлийг 3 жилийн хугацаатайгаар олгох бөгөөд уг тусгай зөвшөөрлийг кадастрт бүртг д г 19 АМГТГ н хайгуул н тусгай зөвшөөрөл олгосон даруйд н тухай байгал орчн асуудал рх лс н төрийн захиргаан төв байгууллага, тухайн талбай байрших аймаг, сум, дүүргийн Засаг дарга, м рг жлийн х налт н албанд м д гд ж, өдөр тутм н сонинд нийт лн Монгол улс н аймаг г х 21 засаг захиргаан н гж болон бие даасан аймгийн з р гл лт й хот болох нийсл л Улаанбаатар хотоос бүрдд г. Аймгууд цаашлаад сум г х 331 засаг захиргаан д д н гжид хуваагддаг бөгөөд сум г дотор н баг г х хар цангуй жижиг зохион байгуулалт н н гжүүд д хуваадаг. 15 Монгол улс н Ашигт малтмал н тухай хуул (2006), Монгол улс н Ашигт малтмал н тухай хуул (2006), Засгийн газр н агентлагийн рх зүйн байдл н тухай хуул (2004), Монгол улс н Ашигт малтмал н тухай хуул (2006), Монгол улс н Ашигт малтмал н тухай хуул (2006), 19.8