gives Монгол Улсын эдийн засгийн улирлын тойм Дэлхийн Банк

Transcription

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized gives 211 оны 1-р сар Монгол Улсын эдийн засгийн улирлын тойм Дэлхийн Банк Дэлхийн Банкнаас эрхлэн гаргадаг Mонгол Улсын эдийн засгийн улирлын тойм нь тус улсын эдийн засаг, нийгмийн амьдралд сүүлийн үед гарсан өөрчлөлт хөгжил, бодлогод үнэлэлт дүгнэлт өгдөг баримт бичиг юм. Мөн түүнчлэн, Дэлхийн Банкнаас Монгол Улсад хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны үр дүнг танилцуулдаг. Тоймыг Дэлхийн Банкны Зүүн Ази, Номхон далайн бүсийн дэд ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Ядуурлыг бууруулах, эдийн засгийг удирдах салбарын нэгжийн баг бэлтгэдэг бөгөөд багийн бүрэлдэхүүнд Н. Мөнхнасан, Темина Хан, Ш. Алтанцэцэг нар орж ажилладаг. Багийг Рохиер ван ден Бринк ахладаг. Тоймыг бэлтгэх ажилд Ричард Аллэн, Хайке Грамков, Захид Хаснайн, Хиронори Кавагүчи, Александер Панков, Ранг Ван Нгуэн нар мөн хувь нэмэр оруулав. Энэхүү баримт бичгийн хуулбарыг хаягаар орж татаж авах боломжтой бөгөөд нэмэлт мэдээлэл авах, санал дүгнэлт өгөх, асуулт тавихыг хүсвэл Ж. Сүнжидмаатай холбоо барина уу

2 Гарчиг Хураангуй... 5 Бодит салбарт гарсан өөрчлөлт хөгжил... 7 Инфляци... 8 Нэгдсэн төсөвт гарсан өөрчлөлт хөгжил Төсөв зохиох ба төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт Гадаад салбар Банкны салбар Хөдөлмөрийн зах ба ядуурал Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмж Зургууд Зураг 1 Эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд гарч эхэллээ... 7 Зураг 2 гэвч аж үйлдвэрийн өсөлт удаашралтай байна... 7 Зураг 3 Эрэлт, нийлүүлэлтийн аль алин дээр дарамт байгаагаас инфляцийн түвшин өндөр хэвээрээ байна... 8 Зураг 4 Монгол Улсын махны экспорт... 8 Зураг 5 Дэлхийн зах зээл дээр хүнсний барааны үнэ өслөө...1 Зураг 6 ОХУ ба Монгол: үр тариа, гурил, талхны үнэ...1 Зураг 7 БНХАУ ба Монголын хүнсний барааны үнэ...1 Зураг 8 Ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрхийн хүнсний зарлага, бүлгээр...1 Зураг 9 Бараа түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоодын эрэлт өссөний илрэл болж нэгдсэн төсвийн орлого ихээхэн нэмэгдэж...12 Зураг 1 нэгдсэн төсвийн тэнцлийг сүүлийн саруудад нилээд сайжрууллаа...12 Зураг 11 Төсвийн орлогын төрөл зүйл (ДНБ-д эзлэх хувиар)...13 Зураг 12 Нэгдсэн төсвийн ерөнхий үзүүлэлтүүд (ДНБ-д эзлэх хувиар)...15 Зураг 13 Нэгдсэн төсвийн үзүүлэлтүүдийн жилийн өсөлт...15 Зураг 14 Бодит ханш ба дотоодын үнийн индекс...16 Зураг 15 Нэгдсэн төсвийн зарлага...16 Зураг 16 Тэлэлт агуулсан төсвийг баталсан тохиолдолд эдийн засгийн салбаруудын үйлдвэрлэх бодит нэмүүн өртөг (суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү)...16 Зураг 17 Татаас ба шилжүүлэг (нийт зарлагад эзлэх хувиар)...18 Зураг 18 Төсвийн зарлага (төрөл зүйл ба засаглалын түвшингээр)

3 Зураг 19 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: бага, дунд орлоготой улс орнуудын оноо ба зэрэглэл...23 Зураг 2 Төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагын системийн ир ашигтай байдал: захим улсуудын оноо, дэд бүлгээр...23 Зураг 21 Тээврийн машин механизм, түлшний импорт өсөхийн хирээр...28 Зураг худалдааны алдагдал нэмэгдсэн...28 Зураг 23 Зэс, алтны экспортод нааштай төлөв ажиглагдахгүй байсаар, харин нүүрсний экспорт өндөр өсөлттэй гарлаа...29 Зураг 24 Бараа түүхий эдийн үнийн сэргэлт үргэлжилсээр байна...29 Зураг 25 Эдийн засаг сэргэж эхлэхийн хирээх урсгал дансны алдагдал нэмэгдсэн...3 Зураг 26 мөн гадаад хөрөнгө оруулалтын дотогшлох урсгал үлэмж нэмэгдлээ...3 Зураг 27 Хятадад мөнгөний бодлогыг хатууруулсны үр нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт хурдаа сааруулж байна...31 Зураг 28 Хөрөнгө оруулалтыг дагаад импортын тоо хэмжээ буурч байна...31 Зураг 29 Төгрөгийн ханш тогтвортой байна...32 Зураг 3 Монголбанкны гадаад валютын нөөц түүхэндээ байгаагүй өндөр түвшинд хүрлээ...32 Зураг 31 Инфляцийн өсөлттэй зэрэгцээд бодит салбарын хэмжээнд хүүгийн түвшингийн буурах хандлага үргэлжилсээр байна...33 Зураг 32 Төгрөгийн харилцах хадгаламжийн үлдэгдэл 21 оны 12-р сард шинэ дээд түвшинд хүрсэн бол гадаад валютын харилцах хадгаламжийн үлдэгдэл харьцангуй тогтвортой байв...33 Зураг 33 Төв банкны үнэт цаасны үлдэгдэл түүхэндээ байгаагийн өндөр түвшинд хүрээд байхад...34 Зураг 34 нийт зээлийн өсөлт удаан байна...34 Зураг 35 Чанаргүй зээлийн багцын үлдэгдэл буурч байгаа ч удаан байна...35 Зураг 36.. гэхдээ хамгийн том 5 зээлдэгчдийн зээл нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 1/3- тай тэнцэж байна...35 Зураг 37 Барилга, хөдөө аж ахуйн салбарт чанаргүй зээлийн багц төвлөрсөн хэвээр байна...36 Зураг оны 3-р улиралд бөөний худалдааг эс тооцвол нийт салбарын чанаргүй зээлийн багц өмнөх улиралтай харьцуулахад нэмэгдсэн...36 Зураг 39 Бүртгэлтэй ажилгүйдэл* 21 оны сүүлийн хагаст өөрчлөлтгүй байлаа...37 Зураг 4 УБ хотын зарим албан бус зах хөдөлмөрийн зах дээрх ажилчдын тоо буурсан 38 Зураг 41 Суурь хэрэгцээтэй харьцуулахад цалингийн хүрэлцээтэй байдал...38 Зураг 42 Эдгээр зах дээр ажиллах учир шалтгаан

4 Хүснэгтүүд Хүснэгт 1 Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл ба 211 оны нэгдсэн төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт (ДНБ-д эзлэх хувиар)...14 Хүснэгт болон 21 онуудын нэгдсэн төсөв, ДХТХМэдэгдлийн харьцуулалт...19 Хүснэгт 3 Нээлттэй төсвийн индексийн оноо: шилдгүүд...21 Хүснэгт 4 Бараа түүхий эдийн гол экспортод 29 оны 12-р сараас 21 оны 12-р сарын хооронд гарсан өөрчлөлтийг өдөөгч хүчин зүйлс...29 Хүснэгт 5 Монгол Улс: Үндсэн үзүүлэлтүүд...42 Шигтгээ Шигтгээ 1 Монгол Улсын Хөгжлийн банк...26 Шигтгээ 2 Нийтийг хамарсан боловсрол олгох, үндэстний цөөнхөд зориулсан тусгай үйлчилгээ үзүүлэх замаар Монгол Улс дахь хууль эрх зүйн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх нь...39 Товчлол ХҮИ ДНБ ХХС МСХ ҮСХ Ам. долл Хэрэглээний үнийн индекс Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн Хүний хөгжлийн сан Moнголын санхүүгийн холбоо Үндэсний статистикийн хороо АНУ-ын доллар 4

5 Хураангуй 1 28 оны сүүл болон 29 оны эхэн үеийн эдийн засгийн уналтаас хойш Монголын эдийн засгийн ихэнхи салбаруудын өсөлт эргэн сэргэсээр байна. 29 онд 1.3 хувийн бууралтай байсан ДНБ, 21 онд урьдчилсан байдлаар 6.1 хувиар өссөн байна. Гэвч хөдөө аж ахуйн салбарт өнгөрсөн жилийн зудны гамшиг нөлөөлсөөр өвөлтэй золголоо. Энэ салбарт сүүлийн гурван улиралд 2 оронтой тоогоор хэмжигдэх бууралт ажиглагдаж байна. 12-р сарын хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээр 11-р сард 12 хувьтай байсан УБ хотын инфляци 12-р сард 14 хувь (өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад) хүрч хэрэглээний үнэ цаашид өсөх хандлага үргэлжилсээр байна. Инфляцийн хувьд гадаад болон дотоодын хүчтэй дарамтууд хослон нүүрлэж байна. Олон улсын мөнгөний бодлого, хүнсний нийлүүлэлтийн байдал мөн Монгол Улсад хүнсний ногоо, будаа зэрэг хүнсний гол нэрийн бүтээгдхүүнүүдийг нийлүүлэгч Хятад Улс, ОХУ-д хүнсний үнэ өсч байгаа нь гадаад орчноос инфляцийн дарамтууд ирж болзошгүйг анхааруулж байна. Дотоодын эдийн засгийн хувьд нөөц чадамж дутагдалтай байгаа бөгөөд өнгөрсөн өвлийн зудны сөрөг нөлөө махны үнэнд ихээхэн нөлөөлсөн хэвээр байна. Түүнчлэн 211 оны төсөв их хэмжээний бэлэн мөнгө тараах өндөр зардалтай батлагдав. Тиймээс бид 211 онд үнийн өсөлтийн дарамтууд үргэлжилнэ гэж үзэж байна. Америк доллартай харьцуулсан төгрөгийн ханш аажмаар чангарсаар хямралын өмнөх үеийн түвшинд хүрлээ. 21 оны 12-р сарын дундаж ханш өмнөх сартай харьцуулахад 3 хувиар, 29 оны 12-р сартай харьцуулахад 15 хувиар тус тус өссөн байна. Монгол Улсын төсөв санхүү, эдийн засгийн сэргэлт болон ашигт малтмалын үнэ өсөж буйтай уялдан сайжирсаар байна. 21 оны төсөв тэнцсэн төсөвтэй гарав (12 сарын гулсмал нийлбэрээр). Гэвч 211 оны төсөв урьд өмнө тохиож байгаагүй өндөр зардалтай, ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэх огцом өссөн төсвийн алдагдалтайгаар батлагдсан. Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэх хамгийн том төсөв (4. триллион төгрөг) буюу ДНБ-ий тэн хагасаас илүү хэмжээнд хүрээд байна. Бидний дүн шинжилгээгээр 211 оны төсөв эдийн засгийн огцом эргэлт болон эдийн засгийн нөөц чадамж дутагдалтай зэргээс бий болчихоод байгаа одоогийн инфляцийн дарамтуудыг улам хүндрүүлнэ гэж үзэж байна. Зардлыг ингэж мөчлөг дагасан байдлаар үргэлжлүүлэх нь шинээр батдагдсан Төсвийн Тогтвортой Байдлын хуулийн үзэл санаатай нийцэхгүй мөн 213 оноос эхлэн мөрдөх төсвийн алдагдлыг ДНБ-ий 2 хувиас илүүгүй байлгах шилжилтийн замд хүндрэл учруулж байна. Гадаад худалдааны алдагдал 29 оны 2-р сард 186 сая ам.доллар (12 сарын гулсмалаар) байсан бол 21 оны 6-р сард 146 сая ам.доллар болтлоо багасч мэдэгдэхүйц сайжирч байснаа 21 оны 12-р сард 379 сая ам.доллар болж, ойрын саруудад дахин нэмэгдэж эхэллээ. ОТ-н бүтээн байгуулалтын ажил, түлш, тоног төхөөрөмжийн тээвэрлэлт болон холбогдох дэд бүтцийн төслүүд нэмэгдсэнээр эдийн засаг тэлж, тэр хэрээр импорт огцом өсч байна. Үүний үр дүнд II улиралд ДНБ-ий 7.4 хувьтай тэнцэж байсан урсгал дансны алдагдал (4 улирлын гулсмал нийлбэрээр) 21 оны 3-р улиралд 9.8 хувьд хүрч тэллээ. 1 Дүн шинжилгээнд Монголбанк (сарын бюллетень, зээлийн мэдээ, банкны нэгдсэн тайлан тэнцэл), Үндэсний статистикийн хороо, Үндэсний татварын ерөнхий газар, Сангийн яамнаас гаргасан хамгийн сүүлийн үеийн тоо мэдээ буюу 21 оны 12-р сарын мэдээг ашигласан. 5

6 Банкны салбарт ЧЗБ (чанаргүй зээлийн багц) болон хугацаа хэтэрсэн зээл 12-р сард нийт зээлийн 16 хувьтай тэнцэж энэ үзүүлэлт өндөр хэвээр байна. Хадгаламжийн бодит хүү буурч байгаа ч хадгаламжийн баталгааны хууль болон ханшын таатай байдлаар өдөөгдсөн төгрөгийн хадгаламж өссөн хэвээр байх хандлага үргэлжилж байна. Гэвч ам. долларын хадгаламжийн хүү маш өндөр хэвээр байгаа нь (хугацаат хадгаламжийн хүү 14 хүртэл хувьтай) зах зээлийн эрсдэлтэй байдлыг харуулж байна. Хувийн салбарын гадаадаас зээл авах явдал нэлээд их хэмжээгээр нэмэгдлээ. Энэ байдал нь төв банкнаас нухацтай хяналт тавихад хүргэж байна. Учир нь эдгээр зээлүүд нь ямар ч хамгаалалтгүй, зээлдүүлэгч мөнгөө гэнэт татсан тохиолдолд зээлдэгчийг эмзэг байдалд оруулж болзошгүй юм. Банкуудын үзүүлэлтийг сайжруулах үүднээс банкны бүтцийн өөрчлөлтийг хийх мөн одоогийн мөрдөгдөж буй банкны дүрэм журмуудыг цаг алдахгүй, зоригтойгоор хэрэгжүүлэх нь чухал байна. Албан бус хөдөлмөрийн захууд дээр хамгийн сүүлд 21 оны 12 сард хийсэн судалгаагаар улирлын онцлогтой барилгын хөдөлмөрийн зах зээл болон цаг агаарын хүйтэн байдлаас шалтгаалан гадуур борлуулалт буурсантай холбогдуулан түр ажилчдын тоо 9 сартай харьцуулахад 4 хувиар буурсан үзүүлэлт гарав. Албан бус зах зээл дэх ажилчдын бодит цалин дундааар 21 оны 9 сараас хойш ойролцоогоор 3 хувь буурсан байна. Өсч буй инфляцтай зэрэгцэн өвлийн саруудад ажиллах боломж багассан нь нийгмийн хамгийн эмзэг хэсгийнхний бодит цалин буурч байгааг тайлбарлаж байна. Монгол Улс төсвөө ил тод байлгах тал дээр томоохон ахиц гаргасан боловч төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг сайжруулах тал дээр ихээхэн анхаарах хэрэгтэй хэвээр байна. Нэгдсэн Төсвийн тухай хууль, Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр худалдан авах бараа, ажил үйлчилгээний гүйцэтгэгч сонгох журам зэрэг хуулийн төслүүд болон төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг хэрэгжүүлэх асуудлуудын талаар хэлэлцэж байгаа энэ чухал үед төсвийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх, төсөвлөх системийг сайжруулах талаархи саналуудыг Дэлхийн Банкны техник туслалцааны баг саяхан танилцуулсан. Түүнчлэн 211 онд Хөгжлийн Банк байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Энэ банк нь Монгол Улсын урт хугацааны дэд бүтцийн хэрэгцээг санхүүжүүлэхдээ Төсвийн Тогтворжуулалтын Сангийн орлогын нэг хэсгийг хэрэглэх юм. Энэхүү эдийн засгийн тоймоороо Хөгжлийн Банкыг байгуулахад олон улсын туршлагыг үндэслэн заавал анхаарах шаардлагатай зарчмын томоохон асуудлуудын талаар товч өгүүллээ. Эцэст нь, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг Интернетээс чөлөөтэй авах боломжтой, шүүхийн үйл ажиллагаа үндсэндээ хараат бус, ил тод байдаг боловч шүүхээс гаргах шийдвэрийг урьдчилан тооцоолох боломжгүй байдаг бөгөөд шүүх, хууль хяналт, бүртгэлийн байгууллагуудыг авилгад автагдсан хэмээн олон нийт үздэг. Гэсэн хэдий ч Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас хуулиар олгогдсон эрх, түүнийг хэрэгжүүлэх талаар мэдлэг олгож, сургалт явуулах хөтөлбөрийг боловсруулан гаргаад байна. 6

7 Бодит салбарт гарсан өөрчлөлт хөгжил Эдийн засгийн өсөлт илүү өргөн хүрээтэй болж, уул уурхайн салбараас өөр салбаруудад өсөлт бий боллоо Эдийн засгийн ихэнх салбаруудын өсөлт эрчимжиж, эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд бий болж эхэллээ. Түүний дотор бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа өмнөх онтой харьцуулахад 23 хувь, барилга 16 хувь, боловсруулах салбар 11 хувь, тээвэр, агуулахын аж ахуй 9 хувь, уул уурхай 6 хувиар тус тус өсчээ. 28 онд эдийн засгийн өсөлт 8.9 хувьтай байсан бол 28 оны сүүл, 29 оны эхээр үйлдвэрлэл үйлчилгээ огцом унаж, 29 онд эдийн засаг 1.3 хувиар агшсан байсан учраас бага суурьтай харьцуулаад ийм хэмжээний өндөр үзүүлэлтүүд гарч байгаа юм. 21 оны ДНБ-ий бодит өсөлт өмнөх онтой харьцуулахад хувьтай гарлаа (Зураг 1). Гэтэл өнгөрсөн жилийн зудын хөдөө аж ахуйн салбарт үзүүлсэн үр нөлөө бүрэн арилаагүй байхад өвөл эхэллээ. Хөдөө аж ахуйн салбарт өнгөрсөн онд 17 хувийн уналттай гарч, дараалсан гурван улирлын туршид хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдэх уналттай байна. Зудын улмаас нийт мал сүргийн 22 хувь нь хорогдож, ноолуурын экспорт өмнөх онтой харьцуулахад 39 хувиар буурч, ноолуурын салбарыг доош чангаасаар байна. Боловсруулах, уул уурхай, олборлох салбарын үйл ажиллагаа 21 оны сүүлчийн улиралд удааширч, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний өсөлт 12 сарын гулсмал дунджаар тооцоход саарсан. Энэ нь харьцуулалт хийж байгаа 29 оны суурь үзүүлэлтүүдийн нөлөөлөл арилсантай холбоотой (Зураг 2). Зураг 1 Эдийн засгийн сэргэлт илүү өргөн хүрээнд гарч эхэллээ ДНБ-д эзлэх хувиар, жилийн өөрчлөлт Зураг 2 гэвч аж үйлдвэрийн өсөлт удаашралтай байна. Жилийн бодит өөрчлөлт, 12 сарын гулсмал дундаж ХАА Agriculture Уул Mining уурхай Боловсруулах Manufacturing салбар Барилга Construction Бөөний, Wholesale жижиглэн & retail trade худалдаа Тээвэр Transport холбоо & communication ДНБ Gross Domestic Product Q3-8 Q4-8 Q1-9 Q2-9 Q3-9 Q4-9 Q1-1 Q2-1 Q Уул Mining уурхай, and quarrying олборлох Боловсруулах Manufacturing салбар Эрчим Utilities хүч, усан хангамж Total Aug-9 Dec-9 Apr-1 Aug-1 Dec I 28.II 29.I 29.II 29.III 29.IV 21.I 21.II 21.III 29.8 сар сар 21.4 сар 21.8 сар сар Нийт Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. 2 Урьдчилсан гүйцэтгэлийг Үндэсний статистикийн хорооноос гаргасан, 21 оны 12-р сарын бюллетeнь. 7

8 Инфляци Инфляцийн түвшин хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдсэн хэвээр байна Хэрэглээний барааны үнийн өсөх хандлага хадгалагдаж, Улаанбаатар хотын инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 21 оны 11-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 12 хувьтай байсан бол 12-р сард 14 хувьд хүрч өсчээ. Өнгөрсөн онд Монгол Улсад инфляцийн дарамт үлэмж нэмэгдэж, үүнд махны үнэ, суурь инфляци хоѐр гол өдөөгч нь байв. Өмнөх жилүүдэд эрчим хүч, талх, гурил будаа, хүнсний бусад барааны үнэ инфляцийг тодорхойлдог байснаас өөр дүр зураг юм (Зураг 3). Хүнсний барааны үнийн инфляци 21 оны 1-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 3 хувьтай байсан бол 12-р сар гэхэд 21 гаруй хувьд хүрч өсөн, ерөнхий индексийн өсөлтийг 6 орчим хувийг бүрдүүлжээ. Өнөөг хүртэл хүнсний барааны үнийн өсөлтөнд мах, сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт голлох нөлөөтэй байв. Эдгээр барааны үнэ 21 оны дунд үед өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 4 хувиар өссөн бөгөөд үндсэн шалтгаан нь 29 оны сүүл, 21 оны эхээр тохиолдсон зуд турхан байлаа. Зудын улмаас Монгол Улсын нийт мал сүргийн тавны нэг 3 нь хорогдсон. Үүнтэй зэрэгцээд махны салбарын нийлүүлэлтийн 3 хувийг хариуцдаг зүүн аймгуудад малын шүлхий өвчин дэгдсэний зэрэгцээ ОХУ, БНХАУ, Вьетнам, Иран улсууд уруу хийх махны экспорт (Зураг 4) нэмэгджээ. Цаашдын төлөвийг харахад, Монгол Улс өөрийн махны бус хүнсний ихэнх хэрэгцээг импортоор хангадаг учраас дэлхийн зах зээл дээр үр тарианы үнэ өсч байгаа нь махны үнийн өсөлтөөр өдөөгдсөн инфляцийг хөөрөгдөх болно. 28 оноос хойш үр тарианы үнэ өсч, төр засгаас татаас олгох болсноор үр тарианы ургац сүүлийн жилүүдэд үлэмж нэмэгдсэн. Ямартаа ч, дотоодын хүнсний хэрэглээ импортын бараанаас ихээхэн хамааралтай хэвээр байна. Тухайлбал, 21 онд төмсний импорт дотоодын хэрэглээний 94 хувийг хангажээ. Зураг 3 Инфляцийн түвшин өндөр хэвээр байгаа нь эрэлт, нийлүүлэлтийн аль аль талын дарамт байгааг харуулж байна Жилийн өөрчлөлт, хувиар Зураг 4 Монгол Улсын махны экспорт Сая ам. доллар, гурван сарын гулсмал дундаж Energy Эрчим and хүч, fuels түлш Meat, Мах, milk сүү, and сүүн cheese бүтээгдэхүүн bread, Талх, flour гурил, and будаа cereals 45 Other Бусад food хүнс Core Суурь inflationexc инфляци, all food хүнс, and эрчим energy хүчгүй 35 CPI ХҮИ-ээр inflationилэрхийлэгдсэн инфляци Jan-7 Aug-7 Mar-8 Oct-8 May-9 Dec-9 Jul ,1 29,5 29, Хөлдөөсөн Frozen beef export үхрийн махны экспорт Адууны махны Horse meat export экспорт Feb-9 Jun-9 Oct-9 Feb-1 Jun-1 Oct ,2 21,6 21, сая орчим толгой мал. 8

9 Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Эх сурвалж: ҮСХ, Дэлхийн Банк. Дэлхийн хэмжээнд, үр тариа, сүүн бүтээгдэхүүний үнэ 28 онд хүрсэн дээд үзүүлэлтээс холгүй байгаа бол махны үнэ аль хэдийнээ тэр түвшинг хэтэрсэн байна (Зураг 5). Хуучин ЗХУ-ын улсуудын цаг агаарын байдал, экспортын хориг (тухайлбал, ОХУ-ын ургацын 4 4 хувь сүүлийн хэдэн арван жилд тохиолдоогүй, хамгийн их хохиролтой ган гачигийн улмаас алдагдсан), бусад улсуудад үүссэн цаг агаарын гамшгаас үр тарианы ургац гэнэт багасч, АНУ, Европын холбоо, Канад гэх мэт гол үйлдвэрлэгч улсуудын ургац муу гарснаар үр тарианы үнэ 21 онд нилээд их хэмжээгээр өссөн. Bloomberg-ийн онцолсноор ОХУ-д тохиолдсон ган гачигийн улмаас улаан буудайн үнэ 1973 оноос хойш анх удаа огцом өсч, хэд хэдэн хүнсний үнэнд нөлөөлсөн байна (жишээлбэл, мах, сүүн бүтээгдэхүүн). Инфляцийн цаашдын төлөв 211 оны ургац, арилжаа багатай байгаа хүнсний бараа түүхий эдийн олон улсын зах зээл дээр экспортын хориг тавьж магадгүй байгаа байдал, үргэлжилсээр байгаа цаг агаарын гамшигт үзэгдэл (хамгийн сүүлд Австрали, АНУ-ын зүүн бүсэд), ам. долларын ханшийн өөрчлөлтөөс ихээхэн хамаарах болно. Ам. долларын ханшийн тухайд, хүнсний болон хүнсний бус бараа түүхий эдийн үнийг энэ валютаар тогтоодог учраас их нөлөөтэй байна. Дэлхийн хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагаас гаргасан тооцоогоор гол нэр төрлийн будааны хувьд одоогийн хэрэглээг хангаж, дэлхийн нөөцийг бий болгохын тулд үйлдвэрлэл үлэмж хэмжээгээр нэмэгдэх шаардлагатай байна. 5 Монгол Улс хүнсний хэрэгцээнийхээ ихэнх хэсгийг ОХУ, БНХАУ-аас импортоор авдаг бөгөөд эдгээр улсуудын хүнсний барааны үнэ өсч байгааг сайн ажиглаж байх нь чухал. Жишээлбэл, Монгол Улс импортоор авч байгаа гурилынхаа 8 гаруй хувийг ОХУ-аас, цайны хэрэгцээний 8 хувь, төмсний импортын 9 гаруй хувийг БНХАУ-аас тус тус авдаг. ОХУ-д хүнсний барааны инфляци нэг улирлын дотор гурав дахин өсч, 21 оны 4-р улиралд 12 хувьд хүрсэн. Гурил, гурилан бүтээгдэхүүний хувьд, энэхүү үнийн өсөлт тэр даруй Монгол Улсын үнэнд нөлөөлсөн (Зураг 6). БНХАУ-ын ХҮИ-ээр илэрхийлэгдсэн инфляци мөн хурдацтай өсч байна. 21 оны 11-р сарын байдлаар 12 хувьд хүрсэн нь 21 оны 6-р сарын үнийн түвшингээс даруй хоѐр дахин өндөр байгаа бөгөөд үндсэндээ гурил будаа, ногооны үнийн өсөлтөөр бий болсон юм. Гурил будааны үнэ 11-р сард өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 15 хувиар өссөн бол шинэ ногооны үнийн инфляци 21 оны сүүлийн хагаст 2 хувийн дундаж үзүүлэлттэй байв. БНХАУ-ын хүнсний барааны үнэ Монгол Улсын хүнсний барааны үнэд гурван сарын хоцрогдолтойгоор шууд нөлөөлдөг (Зураг 7). Энэхүү хамаарлыг харгалзан үзвэл Монгол Улсад хүнсний барааны инфляци 211 оны эхний улиралд өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 25 хувиар өсч болзошгүй байна. Энэ тохиолдолд хөдөөгийн болон хот суурин газрын ядуусын хүнсний аюулгүй байдалд маш их хор учруулж болзошгүй. Мах, сүүн бүтээгдэхүүний инфляцийн жилийн өсөлт одоогоор 2 гаруй хувьтай байгаа бөгөөд мал сүргийн тоо толгой өмнөх түвшиндээ хүртэл тодорхой цаг хугацаа шаардлагатай (магадгүй хэдэн жил, нэн ялангуяа орон нутгийн ядуусын хувьд) учраас ойрын үед үнийн 4 Дэлхийн Банкны үйл ажиллагаа ОХУ-д, ОХУ-ын эдийн засгийн тайлан No.23, 21 оны 11-р сар. 5 Гурил будааны үнэ өссөнөөр тариаланчид илүү их талбайд тариалалт хийх хөшүүрэг болох боловч тэд өнгөрсөн онд үнэ нь өссөн бусад бараа түүхий эд, тодруулбал шар буурцаг, даавуу, чихрийн нишингийн үнийг харгалзан хариу арга хэмжээ авах нь гарцаагүй. 9

10 өндөр түвшин хадгалагдах болно. Үүнээс гадна, ОХУ, БНХАУ-аас авах гурил будаа, ногооны импортын үнэ өсч байгаа нь хүнсний барааны инфляцийг хөөрөгдөх болно. Зураг 5 Дэлхийн зах зээл дээр хүнсний Зураг 6 ОХУ ба Монгол: будаа, гурил, барааны үнэ өссөн гурилан бүтээгдэхүүний үнэ 25=1 Жилийн өөрчлөлт, хувиар Meat Махны Prices үнэ Dairy 3 Сүүн Prices бүтээгдэхүүний үнэ Cereals Будааны Prices үнэ Jan-5 Jan-6 Jan-7 Jan-8 Jan-9 Jan ,1 29,1 21, Russia: bread and flour ОХУ: талх, гурил Монгол: талх, гурил, будаа (баруун тэнхлэг) Mongolia: bread, flour & cereals, RHS ,1 29,1 21, Эх сурвалж: ДХХААБ, Дэлхийн Банк Эх сурвалж: Хэйвэр, Дэлхийн Банк Зураг 7 БНХАУ ба Монголын хүнсний барааны үнэ БНХАУ-ын хүнсний үнэ, жилийн өөрчлөлт БНХАУ: хүнс, 3 сарын өмнө Монгол: хүнс, архи ороогүй, баруун тэнхлэг Moнголын хүнсний үнэ, жилийн өөрчлөлт ,1 29,1 21, Зураг 8 Ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрхийн хүнсний барааны зарлага, бүлгээр Нийт хүнсний зарлагад эзлэх хувь сүү, өндөг, 12.3 жимс, ногоо, 6.9 мах, 33.6 бусад, 8.8 гурил, 6 талх нарийн боов, 29.7 цагаан будаа, 2.7 Эх сурвалж: Хэйвэр, Дэлхийн Банк Эх сурвалж: ҮСХ, Өрхийн судалгаа 27/28 онууд, Дэлхийн Банк Хүнсний барааны үнэ өснө гэдэг нь орлого хүнс хэрэглэгчдээс (гол төлөв хот суурин газрын оршигч, мөн хүнс худалдаж авдаг орон нутгийн ядуус) хүнс үйлдвэрлэгчдэд (дотоодын болоод гадаадын) шилжинэ гэсэн үг. Монгол Улсад мах, сүүний үнэ өсч байгаагийн үр өгөөжийн ихэнхийг одоогоор харьцангуй ашиг олоод байгаа том сүрэгтэй малчид хүртэх бөгөөд тэд зуд турханы үеэр малдаа зориулан тэжээл авах буюу зуны цагт мал сүргээ нөхөж авахад хангалттай хэмжээний санхүүгийн чадвартай юм. Гэтэл цөөн тоо толгойтой малчид амьжиргаагаа хангахын тулд зудын үеэр буюу дараа амьд үлдсэн 1

11 малаа аль хэдийнээ зарж борлуулсан байх магадлалтай учраас одоогийн үнийн өсөлтийг ашиглах боломж багатай юм. Хот суурин газрын ядуувтар оршин суугчид орлогынхоо ихээхэн хувийг хүнсэнд зарцуулдаг учраас хүнсний барааны өсөлтөнд хамгийн хүндээр өртөх болно. Ерөнхийдөө, Улаанбаатар хотын ХҮИ-ийн хэрэглээний багцын 4 хувийг хүнсний бараа бүрдүүлдэг бөгөөд Улаанбаатар хотод нийт хүн амын 4 хувь нь амьдран сууж байна. Мөн Улаанбаатар хотын хүн амын 22 орчим хувь 6 нь ядуурлын түвшингээс доогуур амьдралтай байна оны өрхийн судалгааны хүнсний хэрэглээний байдлаас харахад ядуурлын түвшингээс доогуур амьжиргаатай эг дундын өрх хүнсний нийт зарлагынхаа (Зураг 8) 8 гаруй хувийг мах, сүүн бүтээгдэхүүнд (46 хувь), гурил, гурилан бүтээгдэхүүнд (36 хувь) зарцуулдаг байна. Эдгээр хүчин зүйл дээр Монгол Улсын 211 оны нэгдсэн төсөв томоохон тэлэлттэй батлагдаж, их хэмжээний бэлэн мөнгө тараахтай зэрэгцээд цалин, үнийн спиралиар дамжин хоѐр дахь шатны үр нөлөө үүсэх эрсдэлийг тооцож үзвэл 211 оны туршид үнийн хөөрөгдөл хадгалагдах болно. Эдийн засаг сүүлийн улирлуудад төсөөлж байснаас хурдацтай сэргэж, эдийн засаг хүчин чадалдаа дөхөж очсон бөгөөд дэлхийн зах зээлийн байдал уул уурхайн экспортыг дэмжсэн хэвээр байна. 21 оны 1-р сард 4.5 хувьтай байсан инфляци 5-р сараас хойш дунджаар 11 хувьтай байгаа бөгөөд инфляцийн хурд нэмэгдэх нь тарааж байгаа бэлэн мөнгөний бодит үнэ цэнийг бууруулж, улс төрийн ач холбогдол нь өнөөдөр харагдаж байгаагаас багасна. 1-р сарын улирлын тоймонд дурьдсанчлан, 28 онд инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 33 орчим хувьд хүрч өссөний 2 орчим пункт нь төсвөөс олгосон татаас, шилжүүлэг, төсвийн тэлэх бодлогоор өдөөгдсөн болохыг Монголбанкны судалгааны үр дүн харуулсан. Нэгдсэн төсөвт гарсан өөрчлөлт хөгжил Эрдэс баялгийн орлогыг даган нэгдсэн төсвийн тэнцэл нилээд сайжирсан Нэгдсэн төсвийн сүүлийн сарын гүйцэтгэлийг харахад Монгол Улсын төсвийн байдал сайжирч байгаа бөгөөд энэ нь эдийн засагт нааштай суурь өөрчлөлтүүд гарсан, бараа түүхий эдийн үнэ өсч байгаагийн илрэл болж байна. 12 сарын гулсмал аргаар тооцоход нэгдсэн төсвийн тэнцэл 21 оны 1-р сард 28 оны 7-р сараас хойш анх удаа ашигтай гарчээ. 11-р сарын байдлаар нэгдсэн төсвийн ашиг хадгалагдаж, ДНБ-ий 1.3 хувьтай тэнцэх хэмжээнд хүрсэн бол 12-р сард хувь болж багассан нь 21 оны 8-р сард 1.6 хувийн алдагдалтай харьцуулахад томоохон нааштай өөрчлөлт юм. Цэвэр зээлийг оруулахгүйгээр нэгдсэн төсвийн ашиг ДНБ-ий 3.1 хувьд хүрсэн нь 28 оны 6-р сараас хойшхи хоѐр дахь өндөр үзүүлэлт байлаа (Зураг ). Төсвийн байдал ийнхүү сэргэсэн нь бараа түүхий эдийн өндөр үнэ орлогыг дэмжиж байсны илрэл юм. 21 оны жилийн гүйцэтгэлээр нийт орлого 29 онтой харьцуулахад 55 хувиар өссөн бол нийт зарлага 33 хувиар өндөр байлаа. Төсвийн орлогын өсөлтийн ихэнх хувийг гэнэтийн ашгийн татвар, дотоодын аж ахуйн нэгж, байгууллагын ашгийн татвар, шууд бус татварын орлого эзэлж байна (Зураг 9). 6 Үндэсний статистикийн хороо, Ядуурлын үзүүлэлт он. 11

12 Зураг 9 Бараа түүхий эдийн үнэ сэргэж, дотоодын эрэлт өссөний илрэл болж нэгдсэн төсвийн орлого ихээхэн нэмэгдэж Зураг 1... нэгдсэн төсвийн тэнцлийг сүүлийг саруудад нилээд сайжрууллаа Төсвийн орлогын өсөлт, хувиар 21 оны 12-р сарыг 29 оны 12-р сартай харьцуулахад Tax revenue 73 Corporate income tax 18 Wages &salaries WPT Social sec. cont'ns Dec-9 61 VAT Dec-1 46 Excise taxes 58 Import duties 41 Royalty -6 Non-tax revenues ДНБ-д эзлэх хувь * Revenue Нийт орлого, & grants тусламжийн дүн Total Нийт expenditure зарлага, цэвэр and зээл net lending 5 Total Нийт expenditure зарлага 4 48 Fiscal Төсвийн balance тэнцэл (right (баруун axis) тэнхлэг) Adjusted Тэнцвэржүүлсэн fiscal balance** төсвийн (right axis) 2 46 тэнцэл** (баруун тэнхлэг) Dec-8 Apr-9 Aug-9 Dec-9 Apr-1 Aug-1 Dec ,8 29,12 21, Эх сурвалж: Сангийн яам, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. Тайлбар: *28, 29 оны ДНБ-ий гүйцэтгэл, ҮСХ-ноос гаргасан 21 оны ДНБ-ий урьдчилсан гүйцэтгэлийг ашиглан төсөөлж тооцсон ДНБ. ** Төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцэлд нийт зарлагаас цэвэр зээлийг хасаж, зөвхөн урсгал болон хөрөнгийн зарлагыг үлдээсэн. Эх сурвалж: Сангийн яам, Дэлхийн Банкны мэргэжилтнүүдийн тооцоо. 21 оны 2-р сард иргэн бүрт 7 мянган төгрөг олгосонтой холбоотойгоор оны эхний хоѐр улиралд нэгдсэн төсвийн зарлага нэмэгдсэнийг эс тооцвол сүүлийн саруудад зарлага үндсэндээ өөрчлөлтгүй байлаа. Гэхдээ 8-р сараас 12-р сарыг дуустал бэлэн мөнгө олгох хөтөлбөрийн дараагийн шат (иргэн бүрт 5 мянган төгрөг) хэрэгжсэн. Мөн 1- р сараас төрийн албан хаагчдын цалин хөлсийг 3 хувиар нэмсэн бөгөөд цалин хөлсийг нэмэх шийдвэрийн үндэслэл нь 29 онд засгийн газраас хямралын эсрэг арга хэмжээ авч, цалин хөлсний бодит өсөлт маш бага байсантай холбон тайлбарласан байдаг. 12-р сарын байдлаар цалин хөлсний зарлага нэрлэсэн дүнгээрээ 12 хувиар нэмэгдсэн ба инфляци өсч байгаа учраас бодит дүнгээрээ дөнгөж 2 хувийн өсөлттэй байсан юм. Нэгдсэн төсвийн зарлага 211 онд түүхэндээ байгаагүй тэлэлтийг төлөвлөж, орлого, санхүүжилтийн байдал хялбар биш байгаа хэдий ч гэнэтийн ашгийн татвар 1-р сарын 1- нээс эхлэн хүчингүй болсон. Үүний зэрэгцээ ОУВС, Дэлхийн Банк зэрэг хөгжлийн түншүүдээс үзүүлдэг төсвийн дэмжлэг зогссон. Нөөц ашигласны төлбөрийн хэмжээ 5 хувь байсныг саяхан 1 хувь болгож хоѐр дахин нэмсэн. Гэнэтийн ашгийн татварын орлого 7 27, 28 оны нэгдсэн төсвийн нийт орлогын бараг тавны нэгийг бүрдүүлж, ДНБ-ий 6-8 хувьтай тэнцэж байсан (Зураг 11). Гэнэтийн ашгийн татварыг хүчингүй болгосноор ДНБ-ий 2-3 хувьтай тэнцэх хэмжээний орлого нэгдсэн төсвөөс дутах тооцоо одоогоор хийгдээд 7 Нэг тонн зэсийн үнэ 2,6 ам. доллар, нэг унци алтны үнэ 85 ам. долларын суурь үнэнээс давсан дүн дээр 68 хувийн татвар ногдуулдаг. 12

13 байна. 21 оны 12-р сарын байдлаар гэнэтийн ашгийн татварын орлого хуримтлагдсан нийт орлогын 14 хувь буюу ДНБ-ий 5 орчим хувийг бүрдүүлж, нийт орлогын 19 хувийг бүрдүүлдэг НӨАТ-ын дараа хоѐрдугаарт байлаа. 211 оны нэгдсэн төсвийн зарлага түүхэндээ хамгийн өндөр байна Монгол Улсын 211 оны нэгдсэн төсөвт зарлагыг огцом өсгөж, төсвийн алдагдлыг түүхэндээ байгаагүй буюу ДНБ-ий 9.9 хувьд хүргэж эрс нэмэгдүүлсэн. Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэхь хамгийн том төсөв (4. их наяд төгрөг) болж байгаа бөгөөд ДНБ-ий талаас илүү хувьтай тэнцэж байна. Бидний хийсэн дүн шинжилгээнээс харахад энэ нь эдийн засаг хүчтэй сэргэж, эдийн засагт нэмэгдэл хүчин чадал дутагдалтай байгаагаас үүдэлтэй инфляцийн дарамтыг улам бүр хурцатгах болно. Төсвийн зарлага ийнхүү мөчлөг дагасан байдалтай болж байгаа нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн үзэл баримтлалтай зөрчилдөж байгаа бөгөөд 213 оноос эхлэн мөчлөгийн тохируулга хийсэн төсвийн алдагдал ДНБ-ий 2 хувиас хэтрэхгүй байх шалгуур уруу хийх шилжилтийг илүү хүнд болгож байна. 211 оны төсөвд төсвийн дүрмийг мөрдлөг болгосон Зураг 11 Нэгдсэн төсвийн орлогын төрөл зүйл (ДНБ-д эзлэх хувиар) Эх сурвалж: ҮСХ. Төсвийн зарлага нэмэгдсэн нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд заасан төсвийн тодорхой дүрмүүдийг зөрчөөгүй болно. Үүнд, нэгдүгээр дүрэм болох орлогыг тооцохдоо эрдэс баялгийн урт хугацааны үнийг ашиглах дүрмийг хатуу мөрдсөн. Ийнхүү 211 оны нэгдсэн төсөвт нэг тонн зэсийн үнийг 5,983 ам. доллар, нэг тонн нүүрсний үнийг 98.8 ам. доллараар тус тус авсан бөгөөд энэ хоѐр бараа түүхий эдийг эрдэсийн гол орлого гэж үзсэн. Гэхдээ төсвийн анхны төсөлд өөрчлөлт оруулахдаа зарлагын өсөлтийг багтаахын тулд нэг унци алтны үнийг 1,25 ам. доллараас 1,35 ам. доллар болгож өсгөж тооцсон. Бараа түүхий экспортод алтны эзлэх хувь хэмжээ харьцангуй бага болсон учраас алтыг эрдэс баялгийн багцанд оруулаагүйг анхаарна уу. Гэхдээ алтны үнийн төсөөллийг ийнхүү өөрчилсөн нь хуулийн үзэл санаатай зөрчилдөж байна гэж маргах хүн гарч ирж болно. Улсын өртэй холбоотой хоѐрдугаар дүрмийг мөн дагаж мөрдсөн. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд тогтоосноор 212 он гэхэд улсын өрийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ ДНБ-ий 4 хувиас хэтрэхгүй болох ѐстой бөгөөд үүнд ирээдүйн ашгаас эргэн төлөх учиртай8 төрөөс уул уурхайн аж ахуйн нэгжид оруулсан хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх зорилгоор авсан зээлийг оруулж тооцохгүй юм. 8 Тэр болтол 211 онд ДНБ-ий 5 хувь, Windfall Profits Tax Corporate Tax Other Бусад Tax татвар Гэнэтийн ашгийн татвар ААН-ийн ашгийн татвар Indirect & Trade Taxes Personal Income Taxes Other Бусад Non-tax татварын бус Шууд бус, худалдааны татвар Хувь хүний орлогын татвар Монгол Улс Оюу толгой уул уурхайн нэгдэл компанийн дотоодын талаас 87 сая ам. доллар зээлж, уг төсөл дэхь 34 хувийн хөрөнгө оруулалтаа санхүүжүүлсэн. Зээлсэн хөрөнгийг төслийн үйлдвэрлэл эхэлснээс хойш засгийн газрын авах ѐстой ногдол ашгаас суутган эргэн төлөх юм. 13

14 212 онд 6 хувь, 213 онд 5 хувиас тус тус хэтрэхгүй байх шилжилтийн хугацаа гаргаж өгсөн байгаа. 21 оны байдлаар улсын өрийн өнөөгийн цэвэр үнэ цэнэ, ДНБ-ий харьцаа 43 хувьтай байсан хэдий ч Оюу толгойн хувьцааны хөрөнгө оруулалттай холбоотой зээлийг эс тооцвол үүнээс доогуур үзүүлэлттэй байгаа юм. Иймд, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн хүрээнд засгийн газрын зээлийг нэмэгдүүлэх боломжтой хэдий ч макро эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл энэ нь ухаалаг санаа мөн эсэх нь өөр асуудал юм. Мэдээжийн хэрэг, засгийн газрын бондтой холбоотой асуудал Европын холбоонд дэгдээд байгаа нөхцөл байдлыг харгалзан үзвэл засгийн газар ихээхэн зээл авбал өндөр өртөгтэй байхаас гадна хангалттай тооны худалдан авагч олж авч чадахгүй байх магадлалтай юм. Гуравдугаар дүрэм нь төсвийн бүтцийн алдагдал, дөрөвдүгээр дүрэм нь зарлагын өсөлттэй холбоотой юм. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд зааснаар төсвийн бүтцийн алдагдал нь ДНБ-ий 2 хувиас хэтрэхгүй бол төсвийн зарлагын өсөлт (1) тухайн жилийн эрдэс баялгийн бус ДНБ-ий өсөлт эсвэл (2) өмнөх 12 жилийн эрдэс баялгийн бус өсөлтийн дундажийн аль ихээс нь давахгүй байх учиртай. Гэвч, байгалийн гамшиг тохиолдох эсвэл эдийн засаг уналтанд орохоос бусад тохиолдолд энэ хоѐр дүрэм нь 213 он хүртэл үйлчилж эхлэхгүй юм. Өөр нэг харамсалтай зүйл нь гэвэл Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд 21 онд ДНБ-ий 6.5 хувийн алдагдалтай байсан төсвийг 213 он гэхэд 2 хувийн бүтцийн алдагдалтай болгох шилжилтийн замыг тодорхойлж өгөөгүй байна. батлагдсан төсөв нь Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлтэй нийцэхгүй байна Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд төсвийн тодорхой бодлого, удирдлагын зарчмыг баримтлахаар заасан байгаа. Тухайлбал, нэгдсэн төсөв нь тухайн оны зун УИХаас баталсан Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл (ДХТХМ)-тэй нийцэж байх учиртай. Гэтэл, 211 оны нэгдсэн төсөв нь ДХТХМ-д тодорхойлсон чиглэлтэй үл нийцэж байна. Нэгдүгээрт, 211 оны төсөвт нийт алдагдлыг ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцүү (Хүснэт 1, Зураг 12) байхаар заасан нь ДХТХМ-д тогтоосон төсвийн алдагдлын 5 хувийн дээд хэмжээнээс нилээд ихээр зөрж, УИХ-д анх өргөн барьсан төсвийн төсөлд анх заасан 8.6 хувиас өндөр байгаа юм. Мөн түүнчлэн, 21 оны нэгдсэн төсвийн ашиг, алдагдалгүй гүйцэтгэлээс муудсан үзүүлэлт болж байна. Цаашилбал, 211 онд нэгдсэн төсвийн алдагдлыг ийм ихээр тогтоосноор 213 он гэхэд 2 хувийн төсвийн алдагдалтай болоход зөвхөн 212 он үлдэж байна гэсэн үг учраас сонгуулийн жил болох 212 онд нэгдсэн төсвийн зарлагыг үлэмж хэмжээгээр багасгах хэрэгтэй болно. Үүний хэрэгжих магадлал тун бага юм. Хүснэт 1 Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл ба 211 оны нэгдсэн төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн харьцуулалт (ДНБ-д эзлэх хувиар) 211 ДХТХМ 211 ДХТХМ 212 ДХТХМ 213 батлагдсан төсөв 21 төсөв Нэгдсэн төсвийн нийт орлогын доод хэмжээ Нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын дээд хэмжээ Төсвийн нийт тэнцлийн дээд хэмжээ Хөрөнгийн зарлагын доод хэмжээ Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Сангийн яамны төсвийн баримт бичиг. 14

15 төсөв budget 21 тодотгол 211 planned 211 батлагдсан 211 approved 211 Батлагдсан 21 төсөв Монгол Улсын улирлын тойм 211 Tүүнээс гадна 211 оны нэгдсэн төсөвд суулгасан орлого, зарлагын аль аль нь ДХТХМ-ийн суурь нөхцлийн үзүүлэлтүүдээс хамаагүй өндөр байгаа юм. 211 оны нэгдсэн төсөвт төлөвлөснөөр төсвийн нийт зарлага ДНБ-ий 52 хувьд хүрч ДХТХМ-д тогтоосон 4.4 хувиас давж байгаа юм. НӨАТ, нийгмийн даатгалын шимтгэл, онцгой татвар, нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын төлөвлөгөөг өндрөөр авснаар төсвийн орлого 21 оны төсвөөс 25 хувиар өснө (Зураг 13). Инфляцийг богино хугацаанд хөөрөгдөж, Монгол Улсын эрдэс баялгийн бус экспортын салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлнө Ерөнхий тэнцвэр тооцох динамик загвар (CGE загвар) дээр Монгол Улсын эдийн засагт тусгайлан хийсэн симуляцийн үр дүнгээс 211 оны нэгдсэн төсөв эдийн засагт тодорхой хэмжээний хор хохирол авчирахыг харж болно 9. Экспортын орлогын өсөлтөөр тэтгэгдсэн төсвийн тэлэх бодлого нь уг орлогыг мөнгөн шилжүүлэг, татварын бууралт хэлбэрээр иргэдэд хуваарьлаж, эдийн засаг дахь цалин, үнийн өсөлтийг хөөрөгдөж, төгрөгийн бодит ханшийг чангаруулахад хүргэнэ (Зураг 14). Зураг 12 Нэгдсэн төсвийн ерөнхий үзүүлэлтүүд (ДНБ-д эзлэх хувиар) Зураг 13 Төсвийн нийлбэр үзүүлэлтүүдийн жилийн өсөлт ДНБ-ий хувь overall balance, RHS revenues expenditure revenues MTBF* expenditure MTBF* overall balance MTBF, RHS* Нийт тэнцэл, баруун тэнхлэг Нийт орлого Нийт зарлага ДХТХМ-ийн орлого* ДХТХМ-ийн зарлага* 5.5 ДНБ-ий хувь ДХТХМ-ийн нийт тэнцэл, баруун тэнхлэг* Хувь, нэрлэсэн өөрчлөлт Revenue Нийт орлого Aggregate Нийт зарлага Expenditure budget approved Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг.* Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэлд тогтоосон төсвийн орлого, зарлага, нийт тэнцлийн чиглэлийг графикт давхар үзүүлж, 211 оны батлагдсан төсвөөс ямар зөрүүтэй байгааг харуулав. Жишээлбэл, 211 оны нэгдсэн төсвийн нийт тэнцэл ДНБ-ий 9.9 хувьтай тэнцэхээр төлөвлөсөн бол ДХТХМ-д дээд хязгаарыг нь 5 хувь гэжээ. Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг. 9 Дүн шинжилгээнд Дэлхийн Банкны MAMS (Maquette for MDG Simulation) загварыг ашигласан бөгөөд уг загвар нь нэг улсын эдийн засгийг бүхэлд нь хамарч, дундаас урт хугацааны шинжилгээ хийх ерөнхий хүрээг гаргаж өгдөг. Гэвч тооцоонд ашигласан тоо мэдээны хязгаарлагдмал шинж чанарыг харгалзан үзэж, ийм загварууд нь эдийн засгийн ерөнхий тоймыг гаргаж өгдөг бол симуляци нь өөрчлөлтийн ерөнхий хэмжээ, чиглэлийг зааж өгдөг гэж ойлгох хэрэгтэй. 15

16 Монгол Улсын улирлын тойм 211 Зураг 14 Төгрөгийн бодит ханш ба дотоодын үнийн индекс Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар 3% 2% 1% % -1% Real Төгрөгийн Exchange бодит Rate ханш -2% -3% -4% -5% Domestic Price Index Дотоодын үнийн индекс Зураг 15 Нэгдсэн төсвийн зарлага Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар 4% 35% 3% 25% 2% 15% 1% 5% % -5% Govt. cons (real) Нэгдсэн төсвийн нийт зарлага (бодит) Govt cons. (nominal) Нэгдсэн төсвийн нийт зарлага (нэрлэсэн) Эх сурвалж: Дэлхийн Банк Эх сурвалж: Дэлхийн Банк 211 оны сүүл гэхэд инфляци 17 хувиар нэмж өсөх тооцоо гарч байна (одоогоор 14 хувьтай байгаа). Энэхүү инфляци нь нэгдсэн төсвийн зарлагын бодит өртгийг богино хугацаанд идэж (Зураг 9), улмаар төр засгаас олгож буй мөнгөний үр өгөөжийн багасгаж, хамгийн их хэрэгцээтэй байгаа хүмүүст хор хохирол учруулна. Мөн түүнчлэн, үүнээс үүдэх төгрөгийн бодит ханшийн чангаралт гадаадын өрсөлдөгчидтэй өрсөлддөггүй эрдэс баялгийн бус салбарын өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлнө. Монгол Улсын хувьд энэ нь хөдөө аж ахуй болон боловсруулах салбар гэх мэт бүтээгдэхүүн нь олон улсын түвшинд арилжаалагддаг бусад бүхий л салбаруудад онцгойлон нөлөөлнө. Ингэснээр түүхий эдийн үнэ дотоодод нэмэгдсэний хариуд эдгээр салбарууд Зураг 16 Тэлэлт агуулсан төсвийг баталсан тохиолдолд эдийн засгийн салбаруудын үйлдвэрлэх бодит нэмүүн өртөг Суурь нөхцөлтэй харьцуулсан зөрүү, хувиар Эх сурвалж: Дэлхийн Банк эцсийн бүтээгдэхүүнийхээ үнийг өсгөх боломжгүй байх болно (үнэ нь олон улсын зах дээр тогтоогддог). Зураг 1-т харуулсанчлан хөдөө аж ахуй, гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөг хувийн хэвшил (боловсруулах салбар)-ийн аль алиных нь үйлдвэрлэл багасч, ашиглагдахгүй болсон орц материалыг барилга, бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа зэрэг гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөггүй, эрчимтэй тэлж байгаа салбарууд шингээж авах болно. 3% 2% 1% % -1% -2% -3% Agriculture ХАА Pvt Tradable Гадаадын үйлдвэрлэгчтэй өрсөлддөг хувийн хэвшил Mineral Эрдэс баялаг Construction Барилга Pvt Non-tradable Гадаадын үйлдвэрлэгчтэй өрсөлддөггүй хувийн хэвшил Government Засгийн газар

17 Төсвийн алдагдлыг санхүүлэхэд бэрхшээлтэй байж болзошгүй Тооцоолсон байгаа 9.9 хувийн төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд бэрхшээлтэй байж болзошгүй бөгөөд Таван толгойн гэрээ хэлэлцээр, шинээр байгуулагдсан тогтворжуулалтын сангаас хөрөнгө авч ашиглах, өмч хувьчлалын орлогоос хамаарах болно. Нэгдсэн төсвийн алдагдлыг дараах эх үүсвэрээр санхүүжүүлэхээр төлөвлөжээ. Үүнд ДНБ-ий 1.2 хувьтай тэнцэх хэмжээний засгийн газрын бондыг дотоодын зах дээр арилжих (211 оны төсөвт гадаад валютаар илэрхийлэгдэх өр гаргах төлөвлөгөө багтаагүй), олон талт болон хоѐр талт хандивлагчдаас тодорхой хэмжээний санхүүжилт авах (.8 орчим хувь), ДНБ-ий 1.5 хувьтай тэнцэх хэмжээний орлогыг (115 тэрбум төгрөг) өмч хувьчлалаас, түүний дотор Төрийн банкны хувьчлалаас төвлөрүүлэх. Эдгээр нөхцлийг төсвийн төлөвлөгөөнд суулгаж өгснөөр засгийн газар үнэндээ өмч хувьчлалыг гүйцэтгэж дуусгах эцсийн хугацааг зааж өгч, гэрээ хэлэлцээр явуулахад засгийн газрын байр суурийг сулруулж байна. Санхүүжилтийн ихэнх хэсэг гэрээ хэлэлцээр нь явагдаж байгаа Таван толгой төслөөс авах урьдчилгаанаас хамаарч байгаа нь илүү их санаа зовоож байна. Засгийн газар ДНБий 6 хувьтай тэнцэх хэмжээний (47.1 тэрбум төгрөг) урьдчилгаа төлбөр авахаар тооцоолж байна. Томоохон хэмжээний урьдчилгаа төлбөрийн нөхцөлтэйгээр Таван толгой зэрэг төслийн гэрээ хэлэлцээрт орох нь засгийн газрын хэлэлцээр явуулах эрх хэмжээг үлэмж багасгаж, тохиролцоонд хүрэх хугацааг хойшлуулах буюу таатай бус нөхцөлд хүргэх эрсдэлийг дагуулж байна. Түүнээс гадна, урьдчилгаа төлбөрийг авч чадахгүйд хүрвэл засгийн газар олон улсын санхүүгийн зах дээрээс мөнгө босгох хувилбарыг хэрэгжүүлж болох юм. Гэвч еврогийн бүсэд үүссэн гай зовлонгийн улмаас олон улсын санхүүгийн захын үймэрсэн байдал даамжирч байгаа учраас Монгол Улсад хөрөнгө шаардлагатай болсон тохиолдолд буюу үед бэрхшээлтэй байж болзошгүй. Энэ зуур хандивлагчдын санхүүжилт зогсож, дотоодын өрөөр санхүүжилт хийх нь хувийн хэвшлийг шахах буюу инфляцийг өдөөсөн санхүүжилт болох эрсдэл агуулж болно. Эерэг зүйл тэмдэглэхэд, УИХ-д анх өргөн барьсан 211 оны төсвийн төсөлд ДНБ-ий 2.1 хувьтай тэнцэх хэмжээний (164.6 тэрбум төгрөг) хөрөнгийг Төсвийн тогтворжуулалтын сангаас зарцуулахаар төлөвлөсөн байсан. Гэтэл төсвийг батлахдаа энэхүү төлөвлөгөөг үгүй хийжээ. Тогтворжуулалтын санд төвлөрсөн хөрөнгийг шууд зарцуулах биш, эдийн засгийн тойршгүй уналт үүссэн үед ашиглах зорилгоор хуримтлуулах ѐстой учраас энэхүү анхны санал нь зөв зүйтэй байлаа. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу энэ онд байгуулагдаж, үйл ажиллагаагаа явуулах ѐстой тогтворжуулалтын сангийн үндсэн зорилго нь бүтцийн орлогын тооцооноос давсан эрдэс баялгийн орлогыг хуримтлуулахад оршино. Санд хуримтлагдсан хөрөнгийг эдийн засгийн уналтын үед төсвийн санхүүжилтийн эх үүсвэр болгож ашиглах учиртай. УИХ-аар батлагдсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн дагуу төсвийн тогтворжуулалтын санд хуримтлагдсан хөрөнгийн тодорхой хэсгийг дотоодын болоод гадаадын хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэхэд ашиглаж болно. Тухайлбал, байгуулахаар төлөвлөөд байгаа төрийн өмчит Хөгжлийн банкны урт хугацаат үнэт цаасыг худалдан авахад ашиглахыг засгийн газарт зөвшөөрсөн байгаа (Шигтгээ 1-ийг харна уу). Хөгжлийн банк нь төмөр зам, эрчим хүч, газрын тос боловсруулах зэрэг дэд бүтцийн урт хугацааны төслийг санхүүжүүлэхэд дэмжлэг болохоор төлөвлөгдөж байна. 17

18 budget төсөв 211 батлагдсан approved Монгол Улсын улирлын тойм 211 Албаны хүмүүсийн тооцоолсноор эдгээр хөрөнгө оруулалтын 9 хувь нь импортыг санхүүжүүлэх бөгөөд тэдний үзэж байгаагаар инфляцийн нөлөөллийг бууруулах учиртай. 211 оны нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын тал хувийг шилжүүлэг эзэлж байна Урсгал зарлага хоѐр жил дараалан өмнөх оны зарлагаас 3 гаруй хувиар өндөр байна. 211 онд цалин хөлсний зарлага өмнөх онтой харьцуулахад 22 хувь (21 оны 1-р сарын 1-нээс төрийн албан хаагчдын цалин хөлс 3 хувиар нэмэгдсэнтэй холбоотой), шилжүүлгийн зарлага 53.5 хувиар тус тус өссөн. Ингэснээр шилжүүлгийн нийт төсөв 211 онд нэгдсэн төсвийн нийт зарлагын бараг 4 хувь, ДНБ-ий 2 хувьтай тус тус тэнцэж байна (Зураг 17). Эрдэс баялгийн орлогыг төвлөрүүлдэг Хүний хөгжлийн санд (Зураг 18) хуваарилах хөрөнгийн хэмжээг хоѐр дахин гаруй нэмж, 85 тэрбум төгрөгт (ДНБ-ий 1 орчим хувь) хүргэснээс урсгал зарлага ийнхүү өссөн. Хуулинд зааснаар Хүний хөгжлийн сангийн хөрөнгийг дөрвөн зорилгоор зарцуулж болно. Үүнд: (1) өндөр насны тэтгэвэр, эрүүл мэндийн даатгалын шимтгэлийн төлбөр төлөх; (2) орон сууц худалдан авах; (3) бэлэн мөнгө олгох; (4) эрүүл мэнд, боловсролын үйлчилгээний төлбөр төлөх. Засгийн газар 7 тэрбум төгрөгийг бэлэн мөнгө хэлбэрээр тараахаар шийдвэрлэж, 211 онд иргэн бүрт сард 21 мянган төгрөг олгоно. Зураг 17 Татаас ба шилжүүлэг Зураг 18 Төсвийн зарлага (төрөл зүйл ба засаглалын түвшингээр) Нийт зарлагад эзлэх хувиар Тэрбум төгрөг Budget оны төсөв , approved оны батлагдсан төсөв ,5 15 ДНБ-д эзлэх хувь 3 As % of GDP 1 2, ,5 1, Subsidies Татаас шилжүүлэг and transfers as % of total exp Transfers Шилжүүлэг as % of total exp Subsidies Татаас шилжүүлэг, and transfers ДНБ-ий as % of хувь GDP Transfers Шилжүүлэг, as % ДНБ-ий of GDP хувь Улсын State Budget төсөв НДСан Social Human ХХСан Dev. Орон Local нутгийн Govt төсөв Security Fund Fund Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг. Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Төсвийн баримт бичиг. 18

19 Хүснэгт оны нэгдсэн төсвийг 21 оны нэгдсэн төсөв, ДХТХМэдэгдэлтэй харьцуулахад 29 оны гүйцэтгэл, ДНБ-д эзлэх хувиар 21 оны батлагдса н төсөв, ДНБ-д эзлэх хувиар 21 оны төсөв 29 оны гүйцэтгэлээс нэрлэсэн өсөлт, хувиар 211 оны батлагдса н төсөв, ДНБ-д эзлэх хувиар 211 оны төсөв 21 оны төсвөөс нэрлэсэ н өсөлт, хувиар 211 оны ДХТХ М 211 оны ДХТХМ 21 ДХТХМээс нэрлэсэн өсөлт, хувиар Нийт орлого, тусламжийн дүн Урсгал орлого Татварын орлого Хувь хүний орлогын татвар ААН-ийн ашгийн татвар Гэнэтийн ашгийн татвар Татварын бус орлого Нийт зарлага, цэвэр зээл Урсгал зарлага Цалин хөлс Бараа үйлчилгээ Татаас шилжүүлэг Хөрөнгийн зарлага Дотоодын ХО Капитал засвар Нийт тэнцэл Эх сурвалж: Дэлхийн Банк, Сангийн яамны төсвийн баримт бичиг. Хөрөнгө оруулалт, их засварын зарлага ДХТХМ-тэй нийцэж байна Хөрөнгийн зарлага 211 онд ДНБ-ий 1.8 хувьтай тэнцэж, 21 оны төлөвлөгөөнөөс 8.5 хувиар өссөн бөгөөд 211 оны ДХТХМ-д тогтоосон 6.3 хувийн доод хэмжээтэй нийцэж байна. Тэр зуур их засварын зарлага 21 оны түвшинтэй харьцуулахад 6 гаруй хувиар өссөн нь ухаалаг алхам болж байна. Цаашид засгийн газар төсвийн хөрөнгө оруулалтын удирдлагыг боловсронгуй болгоход чиглэсэн сүүлийн жилүүдийн бодлогын шинэчлэлийн үр дүнг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд өмнөх жилүүдэд гарч байсан шиг техник, эдийн засгийн үндэслэл байхгүй буюу зохистой бус хийгдсэн төслүүдийг төсөвт суулгахгүй байхад анхаарах нь чухал. Төвлөрлийн сааруулах ажлыг түргэтгэж эхэллээ Төвлөрлийг сааруулах бодлогод нийцүүлэн аймаг тус бүрт хуваарилдаг орон нутгийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 8 сая төгрөг болж нэмэгдсэн. Төслийн өмнөх төсөлд энэ 19

20 зардалд дунджаар 56 сая төгрөгт төлөвлөсөн байсан. Мөн түүнчлэн, төсөлд тусгаснаар Улаанбаатар хотын захиргаа 211 онд 68 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийх эрхтэй байна. Орон нутгийн хөрөнгө оруулалтын бодит хэмжээг макро эдийн засгийн үзүүлэлт, хүн ам, нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, бүсийн ДНБ, орлого хураах хүчин чадал зэрэг хүчин зүйлээс хамааруулан тогтооно. Эрсдэл Энэ удаагийн төсөв эрсдэлтэй батлагдсан. Төсвийг батлагдсан чигээр нь гүйцэтгэвэл инфляци үлэмж өснө. Сүүлийн улирлуудад эдийн засгийн сэргэлт тооцож байснаас илүү өндөр үзүүлэлттэй байгаа бөгөөд эдийн засаг одоогоор бүрэн хүчин чадалдаа дөхөж очсон байна. Дэлхийн эдийн засгийн байдал уул уурхайн экспортод таатай хэвээр байлаа ч гэсэн 21 оны 1-р сард 4.5 хувь, 5-р сараас хойш дунджаар 11 хувьтай байсан инфляцийн хурд нэмэгдэх нь тарааж байгаа бэлэн мөнгөний бодит үнэ цэнийг бууруулж, улс төрийн ач холбогдол нь өнөөдөр харагдаж байгаагаас багасна. 1-р сарын улирлын тоймонд дурьдсанчлан, 28 онд инфляцийн ерөнхий үзүүлэлт 33 орчим хувьд хүрч өссөний 2 орчим пункт нь төсвөөс олгосон татаас, шилжүүлэг, төсвийн тэлэх бодлогоор өдөөгдсөн болохыг Монголбанкны судалгааны үр дүн харуулсан байдаг. Үүнээс гадна, төсвийн тэлэх бодлогын шууд үр дагавар болоод зогсохгүй хэрвээ инфляцийн хүлээлт тархаад ирвэл цалин, үнийн спиралиар дамжин хоѐр дахь шатны үр нөлөө үүсэх эрсдэл байна. Тухайлбал, 21 онд тараасан 12 мянган төгрөг, төрийн албан хаагчдын цалингийн 3 хувийн өсөлтийг залгуулаад 211 онд иргэн бүрт сар бүр 21 мянган төгрөг олгох гэж байна. Хэрвээ үнэ, цалингийн шийдвэрийн үндэс нь болдог ирээдүйн инфляцийн хүлээлт нэмэгдэж, тархаад ирвэл үнэ, цалингийн спираль үүсч, инфляцийн хүлээлтийг тогтоон барихын тулд мөнгөний бодлогыг хатууруулах шаардлагатай болно. Дотоодод инфляци өндөр байх нь мөнгөн тэмдэгтийн бодит ханшийг чангаруулах хүчин зүйл болдог бөгөөд энэ нь экспортын салбарт хор хохирол авчирна. Тухайлбал, бодит ханшийн чангаралт нь хөдөөгийн хүн амын амьжиргааны эх үүсвэр болсон хөдөө аж ахуйн салбар болон угаасаа жижиг боловсруулах салбарт хоѐуланд нь сөргөөр нөлөөлнө. 211 оны нэгдсэн төсөв ийм байдалтай батлагдсан явдал нь Монгол Улс байгалийн нөөцөөр баялаг олон орнуудын удаа дараа явсан замыг дагаж байгаагийн илрэл мөн. 196-аад онд Нидерландын Вант Улс ийм замаар явж, муу нэрээрээ алдаршсан Голланд өвчинд нэрвэгдэж байсан. Эдгээр улсууд иргэддээ үлэмж хэмжээний татаас, шилжүүлэг олгож, улмаар цалин, үнийн өсөх спираль үүсч, эцэстээ хяналтаас гарч, дотоодын зах зээл дээр хөрөнгийн үнийн хөөсийг бий болгож (жишээлбэл, орон сууц), гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөг салбарын ашигт ажиллагаанд ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Эцсийн дүнд үүсдэг агшилт Нидерландын хувьд ноцтой үр дагавар дагуулсан бөгөөд бүтцийн шинэчлэлийг өргөн хүрээнд, хор хохиролтой ихтэйгээр явуулахад хүргэж, гадаадын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлддөггүй эрдэс баялгийн бус салбаруудын үйлдвэрлэл эргэж буцаахад хүндрэлтэйгээр буурсан. Инфляци эрс өндөр түвшинд хүрч дахин нэг дайралт хийвэл төгрөг болон санхүүгийн системд итгэх итгэлийг алдруулж болзошгүй юм. Монгол Улсын банкны систем бүрэн гүйцэд бэхжээгүй хэвээр байгаа бөгөөд өөрийн хөрөнгийн дутагдал, чанаргүй зээл их, муу засаглал, эрсдэлийн удирдлагын тогтолцооны системийн алдаа дутагдал, сул хяналт шалгалт зэрэг олон асуудлууд бүрэн шийдвэрлэгдээгүй байна. Өсч байгаа инфляцитай 2

21 тэмцэж хүүгийн түвшинг урьтаж өсгөхгүй бол бодит хүүг тэг буюу сөрөг утгын бүс үрүү оруулах ба өмнөх агшилтын үед мөн ийм зүйл тохиолдсон юм. Одоогоор УИХ мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэлийн хэлэлцүүлгийг түр зогсоож, төв банкны эрх үүргийг тодорхойгүй үлдээв. Хүүг өсгөснөөр хувийн хэвшлийн өсөлт, ажил эрхлэлтийн ойрын төлөвийг гэнэт саатуулдаг учраас олон нийт хүлээж авахгүй. Гэхдээ нэгдсэн төсвийн хэт их зарлагатай тулсан төв банкинд өөр сонголт байхгүй байна. Дэлхийн зах зээлийн байдалд томоохон эрсдэл оршиж байна. Бидний явуулсан симуляцийн үр дүнгээр төсвийн өнөөгийн төсөл нь Монгол Улсад оны үе давтагдах нөхцлийг бүрдүүлж байгаа бөгөөд онд үүссэн агшилттай төстэй байдал үүсэхгүй гэх баталгаа алга байна. Уналтанд хүргэж болзошгүй гадаад эрсдэл гэвэл олон улсын санхүү, өрийн захын тодорхой бус байдал, хөгжингүй улсуудын эдийн засгийн өсөлт эрс удааширсан, гадаад худалдааны нөхцлийн цочрол (бараа түүхий эдийн үнэ супер мөчлөгт дахин орж, өнгөрсөн онд бий болсон үнийн өсөлт нь суурь нөхцлөөс шалтгаалсан эсэхийг тогтооход бэрх байна), банкны салбарт дотоодоос үүсэх итгэл найдвартай холбоотой цочрол зэрэг байна. Одоогоор банкны салбарын гүйцэтгэл их хэмжээний чанаргүй зээлийн багцаас шалтгаалан тааруу байгаа билээ. Төсөв зохиох ба төсвийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт Төсвийн бодлогыг оновчтой залахын зэрэгцээ Монгол Улсын эрдэс баялаг эдийн засгийн эргэлтэнд орж эхлэхэд тус улсын бодит баялаг цөлмөгдөхгүй байх нөхцлийг хангах нь чухал. Үүний тулд төсөв зохиох, төсвийн хөрөнгө оруулалт төлөвлөх явцад өөр хэлбэрийн баялаг бүтээх хэрэгтэй. Төсвийн ил тод байдал ихээхэн сайжирсан Монгол Улс азаар төсвийн ил тод байдлаа үлэмж сайжруулж чадсан. Олон Улсын Төсвийн Түншлэл байгууллагаас явуулдаг Нээлттэй төсвийн судалгаа нь улс орнуудын төсвийн баримт бичгийн хүртээмж, агуулгын нарийн ширийн байдалд үнэлгээ өгдөг бөгөөд Монгол Улс ил тод байдал, хариуцлагыг сайжруулах чиглэлээр шилдгүүдийн тоонд багтсан юм. Монгол Улс төсвийн талаар маш хязгаарлагдмал мэдээлэл өгдөг байсан улсаас богино хугацаанд илүү нарийн ширийн мэдээлэл өгдөг улс болсон. Монгол Улсын оноо ихээхэн мэдээлэлтэй ангилалд багтахад хэдхэн оноо дутсан ч Итали, Португаль зэрэг өндөр орлоготой улсуудын онооноос давж гарсан юм. Хүснэгт 3 Нээлттэй төсвийн индексийн оноо: шилдгүүд Aфганистан NA 8 21 Aнгол Aргентин Aзербайджан Хорват Египет Гүрж Гана Энэтхэг Либери NA 3 4 Малави NA Монгол Эх сурвалж: Олон улсын төсвийн байгууллага: Нээлттэй төсвийн судалгаа 21 он. 21